İLLERİN GELİŞMİŞLİK DÜZEYİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN PATH ANALİZİ VE KÜMELEME ANALİZİ İLE İNCELENMESİ

Transkript

1 İLLERİN GELİŞMİŞLİK DÜZEYİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN ATH ANALİZİ VE KÜMELEME ANALİZİ İLE İNCELENMESİ Zeliha Kagısız Osmangazi Ünivesitesi, İtisadi ve İdai Bilimle Faültesi, İşletme Bölümü, Saısal Yöntemle ABD,Esişehi. Sinan Saaçlı Osmangazi Ünivesitesi, Fen Edebiat Faültesi, İstatisti Bölümü, Esişehi. Keim Ulaş Douzla ÖZET Küeselleşme süeci içeisinde değişen şatlaa uum, eabet, insan analaının geliştiilmesi ve üesel piasanın izlenmesi gibi bazı önemli olgula eel dinamilein eonomi alınma ve bölgesel gelişme süecindei önemini atıaa entsel ve eel eonomilein de üesel eonomide bie atö olaa e almasını sağlamıştı. Bu süeçte, dinami bi apıa sahip olan gelişme süecine ön veen eonomi ve sosal fatölein üle meânı üzeinde falı oğunlulada dağılımı, bölgeleaası gelişmişli falılılaını otaa çıamış ve bu nedenle eonomi ve sosal falılılaı azaltıcı politiala ugulanmaa başlanmıştı. Zia ülemizin değişi coğafi bölgeleinde e alan illein dengeli bi biçimde gelişmesinin sağlanabilmesi, üle genelinde etili bi alınma politiasının izlenebilmesi ile mümün olabileceti. İlleimizin sosal ve eonomi göstegelei aasında oluştuulabilece olan etileşimle adımıla mevcut duumlaının belilenebilmesi, bu doğultuda ne düzede alınma aşamasında oldulaının saptanabilmesi ve illein gelişmişli düzeleine eti eden fatölein idelenebilmesi daha ola olacatı. Bu çalışmanın amacı, bibilei ile sebep sonuç ilişisi içinde olduğu düşünülen değişenle aasındai ilişilei gösteen path diagamlaının oluştuulması, değişenle aasındai ilişilein deecesini gösteen oelason atsaılaının endisini oluştuan diet etile, dolalı etile ve bileşi path atsaılaına aılaa analiz edilmesi ve analiz sonuçlaının doğu bi şeilde oumlanması işlemleini apsaan ath Analizi metodunu tanıtaa gelişmişli düzei üzeinde etili olduğu düşünülen değişenlein ne adaının gelişmişli düzei üzeinde anlamlı olduğunu belileip, anlamlı bulunan değişenlein etileini diet ve dolalı etile şelinde saısal değelele aı aı ifade etme ve son olaa da ümeleme analizi metodu ile anı apıı gösteen homojen il guplaını belilemeti.

2 Çalışmada 000 ılındai idai apı esas alınaa 8 il incelemee alınmıştı. Gelişmişli düzei belilenmee çalışılıen, bağımlı değişen olaa işi başına GSYİH (Gai Safi Yut İçi Hâsıla), bağımsız değişenle olaa ise gelişmişli düzeini etileeceği düşünülen 7 adet sosal ve eonomi değişen ullanılmıştı. Analizde ullanılan değişenle Devlet İstatisti Enstitüsü (DİE), Devlet lanlama Teşilatı (DT) ve çeşitli esmi uuluşlaın aınlaından alınmıştı. Anahta Kelimele: Gelişmişli Düzei; Gelişmişli Düzeine Eti Eden Fatöle; ath Analizi, Kümeleme Analizi. EXAMINING THE FACTORS OF DEVELOMENT LEVEL OF THE ADMINISTRATIVE ROVINCES WITH ATH ANALYSIS AND CLUSTER ANALYSIS ABSTRACT Within the spheicall pocess some impotant facts lie as hamon to the changing conditions, ival, developing the human souces and obseving the spheical maet supplied the uban and local economics to tae pat in the spheical econom, b inceasing the impotance of local dnamics in economic development and egional impovement pocess. In this pocess, the dispesion in diffeent densities of economic and social factos on the count place, that diected the developing pocess which have a dnamic stuctue evealed the development diffeences among the egions and thus the politics that deceases the economic and social diffeences ae put into pactice. Because poviding the development of ou povinces that tae pat in diffeent geogaphical egions of ou count in a balanced wa would be possible with appling a development politics that effective on the geneal of count. With the aid of inteactions that can constitute between the social and economic indicatos of ou povinces it would be easie to detemine thei pesent condition, what development level the ae in and eamine the factos which affect the development level of them. The pupose of this stud is fist of all, intoduce the path analsis method which includes the pocess of constituting the path diagams that displas the elations between the vaiables elated with each othe in a eason-esult elation, analzing the coelation coefficients that displa the level of elations between the vaiables b sepaating it as diect effects, indiect effects and joint path coefficients which constitute itself and intepeting the

3 analsis esults in a coect wa, and aftewads detemining how much of the vaiables which consideed to have an effect on the development level ae significant on the development level to epess the effects of the significant vaiables as diect and indiect effects with numeical values and at last to detemine the homogeneous povince goups that displa the same constuction with cluste analsis. In the stud 8 povinces ae eamined b taing the basis of administative constuction of 000 ea. When ting to eamine the development level, as the dependent vaiable the goss national poduct pe peson and as the independent vaiables 7 unit social and economic vaiable that have consideed affecting the development level ae used. The vaiables that used in the analsis ae taen fom the Govenment Statistical Institute, Govenment lanning Oganization and publications of the vaious official establishments. Ke Wods: Development Level; The Factos That Affects The Development Level; ath Analsis; Cluste Analsis.. GİRİŞ VE AMAÇ Doğal ve toplumsal analaın meân üzeinde dağılımı, mutla anlamda eşitli az etmediğinden, gelişme de mutla anlamda dengeli bi süeçten geçmemetedi. Diğe bi deişle, eonomi ve sosal gelişme; eüzünde zaman ve meân baımından falılı göstemetedi. Üleleaasında gelişmiş, gelişmete olan ve az gelişmiş gibi tanımlamalala nitelenen gelişmişli falılılaı, ülelein falı öeleinde de otaa çımatadı. Dinami bi apıa sahip olan gelişme süecine ön veen itisadi ve sosal fatölein üle meânı üzeinde falı oğunlulada dağılımı, bölgeleaası gelişmişli falılılaının nedeni olaa otaa çımatadı (Dinçe, 996:4). Son çee üzıl içinde eonomi gelişme onusunda apılan çalışmala ve aaştımala saılamaaca ada çotu (Douzla, 004:). Günümüzde eonomi gelişmeden daha ço ilgi gömüş hehangi bi başa onu olmadığı sölenebili (Savaş, 995:5). Zia üle içinde çeşitli öelein bibileile ölçülebili ve göeli olaa aşılaştıılabili sosal, eonomi ve ültüel göstegele adımıla gelişmişli düzeleinin saptanması, plancılaın üzeinde önemle dudulaı bi onudu. Bu tü tespitlele, taihsel olaa ugulanan eonomi ve sosal politialaın coğafi sonuçlaının, göeli gelişmişli Dinçe, B., (996), İllein Soso-Eonomi gelişmişli Sıalaması Aaştıması, DT Yaınlaı, 4. Douzla, K.U., (004), ath Analizi ve Bi Ugulama Denemesi:Gelişmişli Düzeini Etileen Fatölein Analizi, Yaımlanmamış Yüse Lisans Tezi, Anadolu Ünivesitesi, Sosal Bilimle Enstitüsü,. Savaş, V.F., (995), Kalınma Eonomisi, Busa İtisadi ve Ticai İlimle Aademisi, Yaın No:6, 5.

4 düzelei saptanaa taip edilmesi olanağı doğmatadı. Niteim bu tü aaştımalaın otaa oduğu veile, bi andan mevcut politialaın başaı deecesini izleme olanağı sağlaen, diğe andan da meansal boutla tutalı, günün oşullaına ugun eni politiala üetebilme altapısı da sunmatadı (Dinçe, 996:6). 4 Bu çalışmanın temel amacı, ath Analizi metodu ile illein gelişmişli düzei üzeinde etili olduğu düşünülen fatölein ne adaının gelişmişli düzei üzeinde anlamlı olduğunu belileip, anlamlı bulunan değişenlein etileini diet ve dolalı etile olaa aı aı ifade etmeti. İincil amaç ise ümeleme analizi metodu ile ele alınan değişenle itibaile anı özellilei taşıan homojen il guplaını belilemeti.. GENEL BİLGİLER.. Aaştımada Kullanılan Değişenle Çalışmada, gelişmişliğin mümün olduğu ada ço boutunu hesaba atabilme için değişen saısının geniş tutulmasına çalışılmıştı. Üetilen tüm mal ve hizmetlein toplam değei olan Gai Safi Yutiçi Hâsıla (GSYİH) nın gelişmişli düzeini ansıtan en önemli göstege olacağı düşüncesinden haeetle, gelişmişli düzei bağımlı değişeni olaa işi başına GSYİH değişeni ullanılmıştı. Çalışmamızda, illein işi başına GSYİH veilei, 000 ılı esas alınaa Devlet İstatisti Enstitüsü (DİE) den alınmıştı. Çalışmada ullanılan bağımsız değişenle ise ait oldulaı ılla itibaile sağlandılaı anala ile bilite aşağıda veilmişti. X : Yıllı nüfus atış hızı (DİE, 000) X : Heim başına düşen işi saısı (Sağlı Baanlığı, 000) X : Kişi başına eleti tüetimi (DİE, 000) X 4 : Kişi başına bana mevduat tutaı (Banala Biliği, 000) X 5 : Kişi başına amu atıım hacamalaı (DT, 000) X 6 : Teşvi belgeli atıım tutaı (DİE, 000) X 7 : On bin işie düşen motolu aa taşıtı saısı (DİE, 000) X 8 : Şehileşme oanı (DİE, 000) X 9 : Kısal eleşim eleinde asfalt ol oanı (Kö Hizmetlei Genel Müd., 000) X 0 : Otaöğetimde toplam oullaşma oanı (Milli Eğitim Baanlığı Öğetim Yılı İstatistilei) X : Toplam taımsal üetim değelei (DİE, 000) 4 Dinçe, B., (996), a.g.e.

5 X : Bebe ölüm oanı (DİE, 000) X : Doğuganlı hızı (DİE, 000) X 4 : Ouaza oanı (Milli Eğitim Baanlığı Öğetim Yılı İstatistilei) X 5 :Yeteli içme suuna sahip ısal eleşim elei oanı (KöHiz.GenelMüd., 000) X 6 : İmalat sanainde aatılan toplam atma değe (DİE, 000) X 7 : Nüfus oğunluğu (DİE, 000).. Kullanılan İstatistisel Yöntemle... ath Analizi... ath Analizi nin Tanımı İi dağılımın aşılılı değişimlei incelendiğinde teimleindei değişilile baımından bi benzeli vea bağlılı vasa, dağılımlaın ilgili oldulaı olala aasında bi ilişinin bulunduğu sölenebili. Öneğin hehangi bi malın fiatı üselien azı da atıo vea talebi azalıosa, insanlada bo uzunluğu ile bilite ağılı da üseliosa, söz onusu değişenle aasında ilişi va demeti. İncelenen ii değişen aasındai ilişi çoğu zaman bi sebep-sonuç ilişisidi (Çömleçi, 998:4). 5 Üzeinde çalışılan onu ile ilgili olan değişenle aasındai bu ilişile de genel olaa doğusal ve doğusal olmaan ilişile olaa ii gupta incelenile. Eğe değişenle aasında ilişi vasa bu ilişinin deecesi ve fonsionel şeli belilenmee çalışılı (Bal, 000:76). 6 İi a da daha ço değişen aasındai ilişinin matematisel işlevle gösteilebilmesi için apılan ve ilişinin apısını otaa oan çalışmala Regeson Analizi nin onusudu. Bu değişenle aasındai ilişinin önünün ve deecesinin aaştıılması ise Koelâson Analizi nin onusudu. Değişenle aasındai doğusal ilişinin deecesi için ölçü, oelason atsaısı olaa bilinmetedi. Hehangi ii değişen aasında tam bi ilişi ve değişim anı önde olduğunda oelason atsaısı olacatı. Benze bi biçimde tam bi ilişi, faat değişenle için zıt önde bi değişim söz onusu olduğunda oelason atsaısı - değeini alacatı. İi değişen aasında ısmi bi ilişi vasa da oelason atsaısı - ile + aasında değişen değele alacatı. İi değişen aasında hiçbi ilişi olmadığında ise oelason atsaısı sıfı değeini alacatı. Bu baış açısıla değişenleden bii sebep, diğei de bu sebebin sonucu olaa ele alındığında; oelason atsaısı, bunlaın bibii üzeine ne deecede etili olabildileini de 5 Çömleçi, N., (998), Temel İstatisti İle ve Tenilei, Bilim Teni Yaınevi, 4. 6 Bal, C., Doğan, N., Doğan, İ., (000), ath Analizi ve Bi Ugulama, 5. Bioistatisti Kongesi Bildiilei, OGÜ Basımevi, 76.

6 gösteen bi ölçüdü. Anca ine de bu, ii değişen aasındai ilişinin tam olaa belilenebilmesi için eteli değildi. Öneğin bi değişen diğei ile üse oelason halinde ise bu ilişi he iisinin üçüncü bi değişenle oelason halinde bulunmasından ilei gelio olabili. Bu nedenle ii değişen aasındai oelâsonu, ele alınan diğe değişenle sabit duumda ien hesaplama geeebili. Bu şeilde hesaplanan oelason atsaılaına ısmi oelason atsaılaı denilmetedi. Anca oelason atsaısı ve ısmi oelason atsaısı ele aldığımız değişenle aasındai ilişii bi sebep-sonuç ilişisi şelinde vemez. Değişenle aasında sebep-sonuç ilişisi olup olmadığı aaştıılıosa ve sonucu etileen değişenle aasındai diet ve dolalı etilein bilite incelenmesi söz onusu ise bu duumda ullanılaca ölçüt ne oelason atsaılaı, ne de ısmi oelason atsaılaıdı. Çolu egeson analizinde ise he bi bağımsız değişenin bağımlı değişen üzeine doğudan etisi söz onusudu. Anca bazı duumlada, bağımlı değişen ile bağımsız değişen a da değişenle aasındai doğudan ilişilein anı sıa dolalı ilişilein valığı da söz onusu olabili. Bu duumda lasi egeson analizi ve oelason analizi etesiz almatadı (Bal, 000:76). 7 İşte oelason analizinin ve egeson analizinin etesiz aldığı bu duumla, ath Analizi adı veilen istatistisel teniğin otaa çımasına neden olmuştu. ath Analizinde amaç, değişen guplaı aasındai nedensel ilişilein önemliliğini ve büülüğünü tahmin etmeti. 8 Çolu egeson analizinde diate alınan vasaımla altında, bi bağımlı değişen tüm bağımsız değişenle üzeinden analiz edilien, ath Analizinde he bağımlı değişen he bi bağımsız değişen üzeinden analiz edilmete ani biden fazla egeson analizi apılabilmetedi. ath Analizi teniği, il defa Ameialı even genetiçisi Sewall Wight taafından 9 ılında bi dizi denemede geliştiilmiş ve sosal bilimlede O. Duncan taafından ullanılmıştı. ath sözcüğünün Tüçe aşılığı iz, patia vea ol olaa veilse de bu analiz teniği Tüçe liteatüe de bu isimle gidiği için ath Analizi olaa inceleneceti. İi değişen aasındai sebep-sonuç ilişisinde, hangi değişenin a da değişenlein sebep değişeni, hangi değişenin a da değişenlein ise sonuç değişeni olaa ele alınması geetiği önemli bi onu olduğundan, bu ilişinin aaştııcı taafından belilenip analizin de 7 Bal, C., Doğan, N., Doğan, İ., (000), a.g.e. 8 Eişim taihi:

7 buna göe apılması geei. Wight in geliştidiği ath Analizi öntemi, alnızca sebepsonuç değişenlei aasındai ilişile dizisine ugulanmatadı (e, 999:4) ath Diagamı Bibileile sebep-sonuç ilişisi içinde olduğu düşünülen değişenle aasındai ilişile, path diagamlaı ile gösteilebili. ath diagamlaında te önlü ola ullanılı. Bu ola he bağımsız değişenden endisine bağımlı olan değişene doğu çizili. Sistem içeisinde diğeleine bağımlı olmaan değişenle aasındai oelâsonla ise ii önlü ola taafından gösteili ve bileştiici eği biçiminde çizili. Diagam üzeinde path atsaılaının semboli vea saısal değelei azılı. İi önlü eği biçimindei o duumunda ise basit oelason atsaılaının semboli vea saısal değelei azılı. Öneğin X, X,..,X bağımsız değişenlei ile X e hata değişeni ve bunlaın oluştuduğu Y bağımlı değişeninin medana getidiği sebep-sonuç ilişisi; Y=b 0 +b X + b X b X +X e... (.) doğusal egeson modeli ile belilenebili. Bu modelde b 0 sabit teim (egeson sabiti), b atsaılaı ise ısmi egeson atsaılaını göstei. X e, Y bağımlı değişenine ait hata değişenidi. X e nin sıfı otalamalı ve σ vaanslı nomal bi dağılım göstediği ve diğe X i bağımsız değişenleinden bağımsız olduğu vasaılı. X i bağımsız değişenleinin ise hatasız ölçüldüğü abul edili. Yani X i değişenleine ait hatala diate alınmaz (Tune and Stevens, 959:6-58). 0 (.) no lu doğusal model ile belilenen sebep-sonuç ilişi sisteminde X i (i=,,...,) bağımsız değişenleine sebep, Y bağımlı değişenine ise sonuç deni. X e ise sistemde göülmeen diğe eti fatöleinin tümünü içei. (.) no lu doğusal modelin belilediği sebep-sonuç ilişilei Şeil. dei gibi bi diagamla gösteilebili. Bu diagamda göüldüğü gibi, sebep değişenleinin sonuca olan etilei olala gösteilmişti. Oun önü, etinin önünü belile. Bağımsız değişenle aasındai ilişi ani oelason ise ii taafta o başlılı eğile ile gösteilmişti. 9 e, H., (999), Nedensel Modelle, Yaımlanmamış Yüse Lisans Tezi, Gazi Ünivesitesi, Fen Bilimlei Enstitüsü, 4. 0 Tune, M.E. and Stewens, C.D., (959), Regession Analsis of Causal aths, Biometics, 6-58.

8 Şeil.. X, X,..,X sebep değişenlei ile Y sonuç değişeni aasındai ilişi. ath Analizi teniği, standadize edilmiş değişenle aasındai ilişilei incelediğinden (****) no lu doğusal modeldei değişenle standadize edili ve standadize edilmiş değişenle için doğusal egeson modeli eniden azılısa; =...(.) e e eşitliği elde edili i buada, ve i değişenlei standadize edilmiş değişenlei, e ise hata teimini göstei. Kısmi egeson atsaılaı, tanım geeği path atsaılaıdı (Kesin, 998.). ath atsaılaı ile gösteilmete olup, i i sebep değişeninden sonuç değişenine giden eti mitaını göstei. Bu duumda, sebep-sonuç sisteminde standadize edilmiş değişenle aası ilişilei inceleen analize Regeson Analizi eine ath Analizi adı veili. i sebep değişeni ile sonuç değişeni aasındai path atsaısı da; i i/n = /n = E( = b σ σ ) = Cov( ) = (, )...(.) Şeil. de veilen sebep-sonuç diagamı buaa ada açılanan ualla adımıla Şeil. dei path diagamına dönüştüülü. Buadan da anlaşılacağı gibi path diagamı ile sebep-sonuç diagamı aasında şeilsel bi falılı otu. Anca path diagamında, değişenle standadize edilmiş ve pathlaı gösteen ola üzeine de path atsaılaı azılmıştı. Kesin, S., (998), ath (İz) Katsaılaı ve ath Analizi, Yaımlanmamış Yüse Lisans Tezi, Anaa Ünivesitesi, Fen Bilimlei Enstitüsü,.

9 Şeil.. Sebeple aasında oelason olduğu duumda i sebep değişenlei, e hata değişeni ve sonuç değişeni aasındai ilişii gösteen path diagamı. Değişenle aasındai nedensel ilişilei diagam şelinde gösteme, söz onusu değişenle aasındai ilişi sisteminin özellileini daha açı bi şeilde anlama için önemlidi. Değişenle aasındai ilişilein ço çeşitli olması nedenile değişi tipte ilişi sistemlei oluşabilmetedi. Belli başlı ilişi sistemleine ait path diagamlaı aşağıda sıasıla gösteilmetedi. a)sebep Değişenlei Aasında Koelâsonun Olmadığı Sistemle Buada ij, sebep değişeni ile sonuç değişeni aasındai path atsaısını göstemetedi. Şeil.., ve gibi bibiinden bağımsız sebeplein sonucuna etileini gösteen path diagamı. Y sonuç değişeni, Şeil. dei gibi üç adet sebep değişeni taafından tam olaa belilenebiliosa bu duumda sonuç değişenine ait doğusal egeson denlemi; =...(.4) eşitliği ile veilebili.

10 b)koelâsonsuz (Bağımsız) Sebeple Zincii Şeil.4. Koelasonsuz sebeple zinciini gösteen path diagamı Bu şeildei ilişi sistemleinde, değişenle aasında oelason otu ve değişenleden bazılaı hem sebep değişeni hem de sonuç değişenidi. Şeil.4 dei path diagamında, ve 4 değişenlei hem sebep hem de sonuç değişeni onumundadı. Bu diagama göe,, ve 4 değişenleine ait denlemle aşağıdai eşitlilele veilmişti. = 4 = = = (.5) c)sebeple Aasında Koelâsonun Olmadığı Ota Sonuçla Sistemi Şeil.5. İi aı sonucun bibiinden bağımsız ota sebeple taafından etilenmesini gösteen path diagamı Bu şeildei sistemlede, bi sebep değişeni anı anda biden fazla sonuç değişenini etilemetedi. Şeil.5 dei path diagamında,, ve 4 sebep değişenlei bibiinden bağımsız olduğundan, i j için = 0 dı. Aıca ve sonuç değişenlei, i j

11 ve sebep değişenlei taafından ota olaa etilenmetedi. ve değişenleine ait denlemle azılısa; = + + =...(.6) eşitlilei elde edili. d)koelâsonlu Ota Sebep İçeen Sonuçla Sistemi Şeil.6. Sebeple aasında oelasonun olduğu sonuçlaa ait path diagamı Bu şeildei ilişi sistemleinde, sebep değişenlei aasında oelason vadı ve sebep değişenleinden bi ısmı vea hepsi ii sonuç değişenini ota olaa etilemetedi. Şeil.6 dai path diagamına göe ve sonuç değişenlei için denlemle, = + + =...(.7) şelinde azılabili. e)bibiine Bağımlı (Aalaında Koelâson Bulunan) Sebeple Sistemi Şeil.7. Bibiine bağımlı değişenlein sonucuna etileini gösteen path diagamı

12 Bu şeildei sistemlede, sebep değişenlei aasında bi bağımlılı vadı. Yani sebep değişenleinin bilite değişimi söz onusudu. 0 olduğundan, sebep değişenleinin sonuç değişeni üzeine diet etileinin anı sıa, bibilei üzeinden dolalı etilei de mevcuttu. i j... ath Katsaılaı Bi sebep-sonuç sisteminde, sebep değişenleinin sonuç değişenleine etileinin belilenmesinde ath Katsaılaı ullanılmatadı. Hehangi bi sebep değişeni ile sonuç değişeni aasındai path atsaısı, ele alınan sebep değişeni gözlenen sınıla dâhilinde değiştiğinde ve diğe bütün sebep değişenlei sabit tutulduğunda, sonuç değişeninin standat sapma cinsinden gösteeceği değişimin, sebep değişenleinin hepsi etilien göstemiş olduğu standat sapma cinsinden değişime oanı, söz onusu sebep değişenine ait path atsaısı olaa isimlendiili. Buna göe path atsaısı, hehangi bi değişenin buna etili olan diğe değişenleden he biine bağlı olaa değişme mitaını göstei (Kesin, 998:). ath atsaısı ısaca; σ YX YX =...(.8) σ Y olaa gösteili. Buada; YX : X sebep değişeni ile Y sonuç değişeni aasındai path atsaısı, σ YX : Y de alnızca X sebep değişenine bağlı olaa medana gelen değişim, σ Y : Y de tüm sebep değişenlei etili ien gözlenen değişim mitaıdı. Şemati gösteimde, path atsaısı, sebep değişeninden sonuç değişenine doğu bi ön ifade etmete olup, bu ön path diagamında sebep değişeninden sonuç değişenine doğu te önlü bi ola gösteili ath Analizi Teniği Standadize edilmiş değişenle aasındai ilişi sistemleini inceleen bi analiz teniği olaa da bilinen ath Analizi teniği, bibileile sebep-sonuç ilişisi içinde olduğu düşünülen değişenle aasındai ilişilei gösteen path diagamlaının oluştuulması, değişenle aasındai doğusal ilişilein deecesini gösteen oelason atsaılaının diet Kesin, S., (998), a.g.e.

13 etile, dolalı etile ve bileşi path atsaılaına aılaa analiz edilmesi ve analiz sonuçlaının doğu bi şeilde oumlanması işlemleini apsa. ath Analizi teniği, bibileile ilişili olduğu düşünülen değişenlein tam olaa bi diagamla gösteilmesi işlemile başla ve sistemin oumlanması hesaplanaca path atsaılaı ile apılı. Aıca bu atsaılaın matematisel olaa belilenebilmesi, değişenle aasındai sebep-sonuç ilişile sistemini bi matematisel model ile belilemei geeli ılmatadı. Aaştııcı uacağı sebep-sonuç ilişisini belileen onula ilgili olaa apılmış aaştımaladan aalanabileceği gibi çalıştığı onuu bilen biileile bilite de sebep-sonuç ilişisine ait path diagamını oluştuabili. Unutulmaması geei i ath Analizinin sonuçlaının oumlanması uulan diagama göedi. Bunun için eğe uulan diagam anlış ise elde edilen sonuçlaın hatalı olmasının sebebi ath Analizi teniğinden değil, uulan diagamın anlış olmasından analanan bi duumdu. Değişenle aasında doğusal ilişilein dışında doğusal olmaan ilişile de mevcuttu. Doğusal olmaan ilişilein analizleinin zo olmasının anı sıa sistemin oumlanmasının da zo olması nedenile bütün ilişi sistemleinin doğusal olduğu abul edilmiş ve ath Analizi teniğinin pensiplei bu vasaıma göe anlatılmaa çalışılmıştı. İlişilein doğusal olmadığı duumlada, belili bi dönüşümle ilişi doğusal hale getiilmee çalışılı (Wight, 968). İlişilein doğusal olmadığı bi sistemde, ilişilei doğusal hale getiip alaşı değele bulaa apılaca analiz, doğusal olmaan bi ilişi sisteminde doğudan apılaca bi analizden daha sade ve apılan oumla daha anlamlı olu. (Kaşıçı, 000:8) ath Katsaılaının Hesaplanması ath diagamı oluştuulup, sebep ve sonuç değişenlei aasındai ilişilei gösteen egeson modeli azıldıtan sona path atsaılaının hesaplanması geei. ath atsaılaının hesaplanmasına öne olaa Şeil. dei path diagamını ele alıca olusa, değişeninin değişeni üzeine olan doğudan etisinin anı sıa, in diğe değişenlele olan oelasonundan dolaı dolalı etisi de söz onusudu. Zia hehangi ii sebep-sonuç değişeni aasındai oelason atsaısı, bi sebep değişeninin doğudan etisi Wight, S., (968), Genetic and BiometicFoundation,The Univesit of Chicago es, Vol., Chicago, USA. 4 Kaşıçı, D., (000), ath Katsaısı, Kısmi Regeson Katsaısı ve Koelason Katsaılaının Kaşılaştımalı Olaa İncelenmesi, Yaımlanmamış Yüse Lisans Tezi, Süleman Demiel Ünivesitesi, Fen Bilimlei Enstitüsü, 8.

14 ile diğe sebep değişenlei üzeinden dolalı etileinin toplamına eşitti (Wight, 968). 5 Bu nedenle in doğudan etisinin ve dolalı etileinin toplamı e eşit olu. Bu bağlamda çolu egeson analizindei nomal eşitlilee benze şeilde aşağıdai eşitlilei azma mümündü. M (.9) no lu eşitlite ; +... = = = : in üzeindei doğudan etisini,...(.9) : in üzeinden olan dolalı etisini göstemetedi (Şahinle, Gögülü, 000:9). 6 Bu eşitlilede, sebep değişenlei aasındai oelâsonla ve sebep değişenlei ile sonuç değişeni aasındai oelâsonla bilindiğinden, bilinmeen path atsaılaı çözülebili. Bu eşitli matis fomuna dönüştüüldüğünde, sebep değişenleine ait oelason matisi A, path atsaılaı vetöü ve sebep değişenleinin sonuç değişeni ile olan oelasonlaından oluşan sütun vetöü de B ile gösteilise (.9) no lu eşitli ısaca; = A B...(.0) şelinde azılabili (Bal, 000:76). 7 (.0) eşitliği matis şelinde gösteilise; M = M M L L M M L. M...(.) olaa azılı. Sebep değişenleine ait doğudan eti mitalaından haeetle, söz onusu değişenlein dolalı eti mitalaı da bulunabili. Bunun için, öşegen öğelei path atsaılaı, diğe 5 Wight, S., (968), a.g.e. 6 Şahinle, S., Gögülü, Ö., (000), ath Analizi ve Bi Ugulama, MKÜ Ziaat Faültesi Degisi 5(-):87-0, 9. 7 Bal, C., Doğan, N., Doğan, İ., (000), a.g.e.

15 öğelei sıfı olan * boutlu K matisi ile sebep değişenleine ait oelason matisi A çapılı. 0 L 0 L L 0 L 0 L L. M M M M M M M M = M M M 0 0 L L L (.) Yuaıdai (.) eşitliğinde elde edilen * boutlu D matisinde, öşegen üzeindei değele path atsaılaı, öşegen dışındai değele ise sebep değişenleinin bibilei üzeinden olan dolalı eti mitalaıdı. D matisi simeti değildi. D matisi elde edilien, D=K*A şelinde azılmış ise bu duumda i. satı j. sütundai değele, j. sebep değişeninin i. sebep değişeni üzeinden olan dolalı eti mitaıdı. Eğe D matisi D=A*K şelinde elde edilmiş ise bu duumda i. satı j. sütundai değele, i. sebep değişeninin j. sebep değişeni üzeinden olan dolalı eti mitaıdı. sonuç değişenine ait belilenme atsaısı genel olaa, = = j i j e i= j= i...(.) şelinde azılabili. (.) no lu eşitliten anlaşılacağı gibi eğe sebep değişenlei aasında oelason tanımlanmamış ise, bu duumda sonuç değişeni ile sebep değişenlei aasındai oelasonla, doğudan adı geçen sebep değişenleine ait path atsaılaına eşit olu. K = i= i e = A...(.4) adet sebep değişeni için azılmış olan bu genel eşitlile, dallanmış path diagamlaı için de ahatlıla ullanılabilile. D...5. ath Analizinin Üstünlülei ve Zaıflılaı A) ath Analizinin Üstünlülei. İi değişen için hesaplanan oelason atsaısının içeisinde, daha önce de belitildiği gibi, değişenlein te başına etisi ve diğe değişenlele olan bilite etilei ani dolalı etile bulunmatadı. Bu nedenle, değişenle aasındai ilişilein tümünün basit oelason atsaılaı ile açılanabilmesi olanalı değildi. Bu baımdan, doğudan ve dolalı etilenme şeilleinin bibiinden aılması ve söz onusu ilişilein aıntılı bi biçimde otaa

16 onulması geemetedi. Bu amaçla, ath Analizi teniği ullanılı (Şahinle, Gögülü, 000:9). 8. İi değişen aasında hesaplanan oelason atsaısına baaa, bu ii değişeni bilite etileen ota bi sebep olup olmadığı onusunda hüüm veme doğu değildi. Eğe ii değişen aasında hesaplanan oelason atsaısı sıfı olaa bulunmuşsa, bu ii değişenin ota sebep içemediği onusunda oum apma anıltıcı olu. Bi ço duumda, negatif önlü oelasonla pozitif önlü oelasonla ada olup, bibiini dengelemetedi (Kesin, 998:0). 9. Sonuç değişenindei değişimi açılaabilmede, modele giebilece sebep değişenleinin seçiminde de path atsaılaından aalanılabili. Çolu doğusal egeson modeli, daha ço bağımlı değişen olan Y dei değişimi açılamada etili olan X bağımsız değişenleinin bulunmasına daanı. Değişenle aasındai ilişilein mantılı bi biçimde tatışılması için pe düşünülmez. Anı zamanda ath Analizinin nedensel ilişilei açılaabilme baımından, doğusal egeson modeli alaşımından daha üstün olduğu göülü (Kaşıçı, 000:4) Koelâson atsaılaı - ile + aasında değişien, path atsaılaı bu sınılaın dışına çıabilmetedi. Yani, path atsaılaının negatif önlü olanlaı ve pozitif önlü olanlaı bibileini dengelemete ve oelason atsaılaını bu sınıla içinde tutmatadı. Anı oelasona sahip olan değişenle asında, falı path diagamlaı çizilebilmete ve bunla aasındai doğusal ilişile falı şeillede oumlanabilmetedi. 6. Aaştııcı, bağımlı değişenin tahminindei hataı mümün olduğu ada üçü tutaa, modele giebilece bağımsız değişenlein saısını azaltmaa çalışı. Bu amaçla, bağımsız değişenlein seçiminde bazı istatisti ölçütlei geliştiilmişti. Bu ölçütleden biisi de mümün olan bütün ombinasonla dı. Bu öntemde, modele giebilece bağımsız değişenlein hepsinin bütün ombinasonlaı belileni. Bu ombinasonladan hangisinin ugun olduğunun belilenmesinde ullanılan ölçütleden biisi de path atsaılaıdı. ath Analizi ve path atsaılaı ile bağımlı değişendei değişimin açılanabilen ısmı (R ) unsulaına aılaa, bunda bağımsız değişenlein aı aı ve bilite olan eti palaı belilenebildiği için, bütün bağımsız değişenlei içeen egeson denlemi analiz edilee, hangi değişenin a da değişenlein denleme giebileceğine aa veilebili. Bu duumda, ath Analizi teniği ile mümün olan bütün ombinasonlaı denemee gee almaz. Diet 8 Şahinle, S., Gögülü, Ö., (000), ath Analizi ve Bi Ugulama, MKÜ Ziaat Faültesi Degisi 5(-):87-0, 9. 9 Kesin, S., (998), a.g.e. 0 Kaşıçı, D., (000), a.g.e.

17 olaa bütün bağımsız değişenlein bulunduğu modelden ugun olan ombinason doğu bi şeilde seçilebili (Kaşıçı, 000:4). B) ath Analizinin Zaıflılaı Daha önce de belitildiği gibi, ath Analizi teniği anı vei setine değişi path diagamlaı çizilee bunlaı oumlama imânı vei. Anca anı vei seti için uulan falı path diagamlaından, hangisinin a da hangileinin ullanılabileceği onusundai vea hangi diagamlaın avantajlı olduğu onusundai belisizlile ve bunun anı sıa ath Analizi sonucunda elde edilen path atsaılaından den büü çıan değelein ve buna bağlı olaa da negatif değeli bilite belileme atsaılaının oumlanabilmesindei güçlüle, ath Analizi teniğinin dezavantajlaı olaa göülebili (Kaşıçı, 000:44). ath diagamında den büü path atsaısı vasa, bu, böle bi sistemde dengeleici meanizmanın (negatif etinin) olduğuna bi işaetti. Bu açısıla baıldığı zaman, den büü çıan path atsaılaı te olaa anlamlı değildi (Li, 975).... Kümeleme Analizi Kümeleme Analizi, X vei matisinde e alan ve doğal guplamalaı esin olaa bilinmeen biimlei, değişenlei a da biim ve değişenlei bibilei ile benze olan alt ümelee aımaa adımcı olan öntemle topluluğudu. Kümeleme analizi; biimlei, p değişene göe hesaplanan ve benzeli ölçüsü olaa ullanılan bazı ölçüle ullanaa homojen guplaa bölme amacıla ullanılı. Kümeleme analiz, temel olaa döt değişi amaca öneli olaa ugulanan bi öntemdi: a) n saıda biimi, nesnei, oluşumu, p değişene göe saptanan özellileine göe olabildiğince endi içinde tüdeş (homojen) ve endi aalaında falı (heteojen) alt guplaa (üme) aıma, b) p saıda değişeni, n saıda biimde saptanan değelee göe ota özellilei açıladığı vasaılan alt ümele aıma ve ota fatö apılaı otaa oma, c) Hem biimlei hem de değişenlei bilite ele alaa ota n biimi p değişene göe ota özellili alt ümelee aıma, Kaşıçı, D., (000), a.g.e. Kaşıçı, D., (000), a.g.e. Li, C.C., (975), ath Analsis-A ime, The Bowood ess, Califonia, USA.

18 d) Biimlei, p değişene göe saptanan değelee göe, izledilei bioloji ve tipoloji sınıflamaı otaa oma (Özdama, 999:57). 4 Kümeleme analizi, ümelein saısına vea üme apılaına ilişin hehangi bi vasaımda bulunmaz (Johnson and Wichen, 99:57). 5 Diğe ço değişenli istatistisel analiz öntemleinde önemli bi e tutan nomalli vasaımı, bu analizde pensipte almata ve uzalı değeleinin nomalliği eteli göülmetedi (Tatlıdil, 996:9). 6 Kümeleme analizinin ugulama aşamalaı aşağıdai gibi veilebili.. Biim a da değişenlein doğal guplamalaı haında esin bilgilein bulunmadığı popülâsonladan alınan n saıda biimin p saıda değişenine ilişin gözlemlein elde edilmesi (Vei matisinin belilenmesi).. Biimlein/değişenlein bibilei ile olan benzelileini a da falılılaını gösteen ugun bi benzeli ölçüsü ile biimlein/değişenlein bibileine uzalılaının hesaplanması (Benzeli a da falılı matisinin belilenmesi).. Ugun ümeleme öntemi adımı ile benzeli/falılı matisleine göe biimlein/değişenlein ugun saıda ümelee aılması. 4. Elde edilen ümelein oumlanması ve bu ümeleme apısına daalı olaa uulan hipotezlein doğulanması için geeli analiti öntemlein ugulanması Özdama, 999:58). 7 Kümeleme analizi, ii gözlemin benzelilei vea falılılaı temel alınaa apılı (Johnson and Wichen, 99:57). 8 Uzalı ölçülei a da benzeli ölçülei vei matisinde e alan değişenlein ölçü biimleine göe de falılı göstemetedi. Eğe değişenle oansal a da aalılı ölçele elde edilmiş değele ise uzalı a da ilişi tüü ölçüleden aalanılı. Ölçümle saısal değele olaa apılmış ise tecih edilen ölçüle iae uzalı ölçüsü a da hi ae uzalı ölçüsüdü. Eğe iili (bina) gözlemlee göe ölçümle apılmış ise biimle aasındai benzelilei belilemede ölid, ae ölid, size diffeence, patten diffeence, Lance and Williams diffeence, shape diffeence gibi benzeli a da falılı ölçüleinden aalanılmatadı (Özdama, 999:6). 9 4 Özdama, K., (999), aet ogamla ile İstatistisel Vei Analizi-,. Bası, Kaan Kitabevi, Esişehi, Johnson, R., Wichen, D., (99), Applied Multivaiate Statistical Analsis,.th ed., entice Hall, USA, Tatlıdil, H., (996), Ugulamalı Ço Değişenli İstatistisel Analiz, Cem Web Ofset, Anaa, 9. 7 Özdama, K., (999), a.g.e. 8 Johnson, R., Wichen, D., (99), a.g.e. 9 Özdama, K., (999), a.g.e.

19 ... Kümeleme Yöntemlei Kümeleme öntemlei; uzalı matisi a da benzeli matisinden aalanaa biimle a da değişenlei endi içinde homojen ve endi aalaında heteojen guplamala oluştumaı sağlaan öntemledi (Özdama, 999:7). 0 En ço bilinen a da abul göen ümeleme öntemlei; hieaşi ve hieaşi olmaan öntemle biçiminde ii gupta toplanmatadı. Hieaşi Yöntemle: Kümeleme süecinin başlangıcında he gözlem bi ümedi. Süeç sonunda ise tüm gözlemle bi ümede toplanmatadı. Bu öntem aşağıdai algoitma ile ifade edilebilmetedi.. Adım: n tane gözlem, n tane üme olaa işleme başlanı.. Adım: En aın ii üme (uzalı değelei en üçü olan) bileştiili.. Adım: Küme saısı bi indigenee inelenmiş uzalıla matisi bulunu. 4. Adım: ve nolu adımla n- ez tealanı. Bu algoitmaa daalı; te bağıntılı, tam bağıntılı, gup otalama, meezi, otanca ve minimum vaans öntemleinden söz edilebilmetedi (Özmen, 998:47). Hieaşi Olmaan Yöntemle: Küme saısı onusunda bi ön bilgi vasa a da aaştımacı anlamlı olaca üme saısına aa vemişse bu öntem tecih edilmetedi. Diğe tecih sebebi ise uamsal daanalaının daha güçlü olmasıdı. Bu öntemle aasında en ço ullanılan ii tanesi Mac Queen taafından geliştiilmiş olan K-otalama ve en ço olabilili öntemleidi (Tatlıdil, 996:0).. UYGULAMA Gelişmişli düzeine eti eden fatölein incelendiği çalışmada, 8 il bazında ullanılan 8 değişene ait veile EK de veilmişti. Tablo de ise ugulamada ullanılan ve gelişmişli düzeini etilediği düşünülen bağımsız değişenle ile bağımlı değişene ait tanımlaıcı istatistile veilmişti. 0 Özdama, K., (999), a.g.e. Özmen, İ., (998), İlçelein Soso-Eonomi Gelişmişli Sıalaması ve Guplandıılmasına İlişin Bi Çalışma, Hazine Degisi, Saı, 47. Tatlıdil, H., (996), a.g.e.

20 Tablo..Değişenle ve Değişenlee Ait Tanımlaıcı İstatistile Değişen Adı N Otalama Std. Sapma Ölçü Biimi GSYİH (Gai safi Yut İçi Hâsıla) (Y) 8 464, ,7 Milon TL Yıllı Nüfus Atış Hızı (X ) 8 0,95,6476 %o Heim Başına Düşen Kişi Saısı (X ) 8 69,64 694,70 Kişi Kişi Başına Eleti Tüetimi (X ) 8 9, 09,06 Wh Kişi Başına Bana Mevduat Tutaı (X 4 ) 8 96,84 484,49 Milon TL Kişi Başına Kamu Yatıım Hacamalaı (X 5 ) 8 7,58 84,85 Milon TL Teşvi Belgeli Yatıım Tutaı (X 6 ) ,88 8, Milon TL On Bin Kişie Düşen Motolu Kaa Taşıtı Saısı (X 7 ) 8 8,75 480,07 Adet Şehileşme Oanı (X 8 ) 8 55,56,984 % Kısal Yeleşim Yeleinde Asfalt Yol Oanı (X 9 ) 8 5,48 5,859 % (m) Otaöğetimde Toplam Oullaşma Oanı (X 0 ) 8,9 0,69 % Toplam Taımsal Üetim Değelei (X ) 8 054, Milon TL Bebe Ölüm Oanı (X ) 8 4,68 8,9900 %o Doğuganlı Hızı (X ) 8,8856, %o Ouaza Oanı (X 4 ) 8 84,75 7,069 % Yeteli İçme Suuna Sahip Kısal Yeleşim Yelei 8 85,6,9508 % Oanı (X 5 ) İmalat Sanainde Yaatılan Toplam Katma Değe , Milon TL (X 6 ) Nüfus Yoğunluğu (X 7 ) 8 04, ,08096 Kişi/m Tablo. de veilen ve daha önce tanımı apılan bağımsız soso-eonomi değişenle aasında, öncelile çolu doğusal bağıntı tespit edilmee çalışılmıştı. Zia bağımsız değişenle aasında tam ve güçlü bi ilişinin valığı olaa tanımlanan çolu doğusal bağıntının büü bi değe çıması, bağımsız değişenin bağımlı değişen üzeindei net etisini gösteen egeson atsaısı değeinin elde edilememesi sonucunu doğuu (Aaa ve azalıoğlu, 998:8). He değişen için çolu doğusal bağıntı değelei SSS.5 paet pogamı adımıla elde edilmiş ve Tablo. de veilmişti. Aaa, Ş., azalıoğlu, V., (998), Eonometi, 4. Bası, Anadolu Matbaacılı, İzmi, 8.

21 Tablo.. Bağımsız Değişenlee Ait VIF Değelei Değişenle VIF Değelei Değişenle VIF Değelei X,77 X 0,0 X,78 X,86 X,944 X,46 X 4,469 X 0,96 X 5,67 X 4 9,755 X 6,78 X 5,59 X 7,770 X 6 6, X 8,5 X 7 5,49 X 9,455 Çolu doğusal bağıntının olduğuna aa veebilme için, VIF değeleinin en az 0 a eşit olması geemetedi (Ran, 997:). 4 Tablo. de göüldüğü gibi, X bağımsız değişenine ait VIF değei 0 dan büütü. Buna göe söz onusu değişen çolu doğusal bağıntıa sahipti. Eğe bi poblemde çolu doğusal bağıntı vasa, söz onusu sounun gideilmesi, path atsaılaı ile mümündü (Ashe, 98:46). 5 Başa bi deişle, çolu doğusal bağıntının olduğu bi poblemde, ath Analizinin ugulanmasında bi saınca otu. 6 Bi sonai aşamada veile standatlaştıılmıştı ve standatlaştıılmış değele de EK de veilmişti. Son aşamada stepwise egeson öntemi ullanılaa ele alınan 7 bağımsız değişenden hangileinin gelişmişli düzei üzeinde anlamlı oldulaı tespit edilmee çalışılmıştı. Stepwise analizi sonucunda, döt değişen modele gimişti. Söz onusu değişenle işi başına eleti tüetimi (X ), on bin işie düşen motolu aa taşıtı saısı (X 7 ), doğuganlı hızı (X ) ve imalat sanaiinde aatılan toplam atma değe (X 6 ) değişenleidi. Bölelile X, X 7, X ve X 6 değişenlei aasında olduğu vasaılan nedensel ilişilee daanan path diagamı AMOS 4.0 pogamı adımıla Şeil. dei gibi çizilmişti. 4 Ran, T.., (997), Moden Regession Methods, John Wile&Sons.Inc, Canada,. 5 Ashe, H.B., (98), Causal Modeling, Sage ublications Inc, Iowacit, Eişim Taihi:.0.005

22 Şeil.. Değişenlee Ait ath Diagamı Şeil. dei path diagamına ait model, = X...(.) X X 7 X X şelinde azılı. Bağımlı değişen ile bağımsız değişenle aasındai oelasonla için fomülle aşağıdai gibi tüetilmişti. 7 6 = = = = e e...(.) Bağımlı ve bağımsız değişenle aasındai oelason atsaılaı, SSS pogamı adımıla hesaplanmış ve aşağıdai değele elde edilmişti. Tablo.. Değişenlee Ait Koelason Katsaılaı

23 Tablo. de e alan değişenlee ait oelason atsaılaının değelei, (.) no lu eşitlilede eleine azılısa; 0,759 = 0,69 = 0,588 = 0,56 = 7 (0,405) (0,96) (0,405) ( 0,400) ( 0,57) (0,) ( 0,400) ( 0,57) 6 6 (0,96) (0,) 6 ( 0,49) ( 0,49) 6 denlem sistemi elde edili. Bu denlem sisteminin çözümü sonucunda, path atsaılaı hesaplanı. Bu eşitlilede sebep değişenlei aasındai oelâsonla ve sebep değişenlei ile sonuç değişeni aasındai oelâsonla bilindiğinden, bilinmeen path atsaılaı çözülebili. Bu eşitli matis fomuna dönüştüüldüğünde; sebep değişenleine ait oelason matisi A, path atsaılaı vetöü ve sebep değişenleinin sonuç değişeni ile olan oelasonlaından oluşan sütun vetöü de B ile gösteilise daha önce belitildiği gibi, = A B azılabili. Buadan; ˆ ˆ 7 - ˆ = = A B ˆ ˆ 6 eşitliği elde edilmetedi. Hesaplanan oelason değelei bu eşitlite eleine azıldığında;,000 0,405-0,400 0,96 0,405,000-0,57 0, - 0,400-0,57,000-0,49 0,96 0, - 0,49,000 0,759 0,69 0,588 0,56,808-0,584 = 0,084-0,8706-0,584,675 0, ,759 0,084 0,76670,5679 0,05-0,8706 0,759-0,759 0,69 0,05-0,588,9 0,56 0, ,66899 = 0,8689 0,96

24 ˆ ˆ ˆ ˆ 7 6 = 0, = 0,66899 = 0,8689 = 0,96 olaa path atsaılaının saısal değelei elde edili. e hata path atsaısının saısal değeini elde edebilme için de aşağıda e alan eşitliten aalanılmatadı; ˆ ˆ ˆ ˆ e e e e ˆ = B ˆ 0,759 0, ,69 0,66899 =. - 0,588 0,8689 0,56 0,96 = [ 0,7697] = 0,806 e = 0,48797 olaa hata path atsaısı hesaplanmıştı. Bu değele, Şeil. ile veilen path diagamı üzeinde gösteilise; aşağıda Şeil. dei gibi path diagamının nihai haline ulaşılı. Şeil.. ath Katsaılaının Saısal Değeleinin Gösteildiği ath Diagamı Daha önce de belitildiği gibi sebep değişenleine ait doğudan eti mitalaından haeetle, söz onusu değişenlein dolalı eti mitalaı da bulunabili. Bunun için, öşegen öğelei path atsaılaı, diğe öğelei sıfı olan 4*4 boutlu K matisi ile sebep değişenleine ait oelason matisi A çapılı;

25 0, , , , , , ,96 0,96 0, - 0,400-0,57-0,57 0,96 0, - 0,49-0,49 0, ,08094 = 0,0747 0, ,0896 0, ,0705 0,0655-0,9940-0,59-0,8689-0, , , , ,96 Yuaıda elde edilen matiste, öşegen üzeindei değele path atsaılaı, öşegen dışındai değele ise sebep değişenleinin bibilei üzeinden olan dolalı eti mitalaıdı. Bağımsız değişenlein bağımlı değişeni üzeindei etileinin aıştıılması ise Tablo.4 de gösteilmişti. Tablo.4. Etilein Simgelele Gösteimi Dolasız Eti ( i ) Dolalı Eti ( ) Toplam Eti i i = = = = Buada; Toplam Eti = Dolasız Eti + Dolalı Eti şelinde azılı. Buna göe, ün üzeindei toplam dolalı etisi= = 0,759 0, = 0, nin üzeindei toplam dolalı etisi= 7 = 0,69 0,66899 = 0,70 7 ün üzeindei toplam dolalı etisi= =-(0,588)-(-0,8689)=-0,407 6 nın üzeindei toplam dolalı etisi= 6 = 0,56 0,96=0, Hesaplanan değele Tablo.4 de eine azılaa, işi başına eleti tüetiminin, on bin işie düşen motolu aa taşıtı saısının, doğuganlı hızının ve imalat sanainde aatılan toplam atma değein gai safi ut içi hâsıla üzeindei dolalı, dolasız ve toplam etileinin saısal olaa ifade edildiği Tablo.5 aşağıdai gibi elde edilmişti. Aıca sebep değişenleinin bibilei üzeinden olan dolalı eti mitalaı da Tablo.6 da veilmişti.

26 Tablo.5. Etilein Saısal Olaa Gösteimi Dolasız Eti Dolalı Eti Toplam Eti 0, ,6049 0, , ,70 0,69-0,8689-0,407-0, ,96 0,9867 0,56 Tablo.6. Sebep Değişenleinin Bibilei Üzeinden Olan Dolalı Eti Mitalaı 7 6 0, ,0896-0,9940 0, , , ,59 0, ,0747 0,0705-0,8689 0, , ,0655-0, ,96 Tablo.5 de dolasız eti mitalaı path atsaılaını, toplam eti mitalaı ise ilgili bağımsız değişen ile bağımlı değişeni aasındai oelason atsaılaını göstemetedi. elde edilen analiz sonuçlaına göe, oelason atsaılaı incelendiğinde işi başına eleti tüetimi ve on bin işie düşen motolu aa taşıtı saısı başta olma üzee tüm bağımsız değişenle ile gai safi ut içi hâsıla aasındai oelason atsaılaı istatistisel olaa önemli bulunmuştu. Doğuganlı hızı ile gai safi ut içi hâsıla aasında negatif önlü ve uvvetli bi ilişi otaa çıaen diğe üç bağımsız değişen ile gai safi ut içi hâsıla aasında pozitif önlü ilişi bulunmuştu. ath atsaılaını baıldığında ise, işi başına eleti tüetimi ile gai safi ut içi hâsıla aasındai dolasız eti mitaının 0, olduğu göülmetedi. Halbui anı bağımsız değişen ile gai safi ut içi hasıla aasındai oelason atsaısına baıldığında 0,759 gibi daha üse bi değe göülmetedi. Bu duumda açıtı i, toplam eti başlığı altında veilen oelason atsaılaı ilgili değişenle aasındai doğudan etilei ansıtamamata ani gai safi ut içi hasılaa eti eden diğe değişenlein etileini de içemetedi. Anı duum diğe üç bağımsız değişen için de geçelidi. Dolaısıla, lasi oelason analizi ile elde edilen değele geçeği ansıtamamatadı. ath Analizi ile elde edilen değele, diğe fatölein etisini elemine ettiği için lasi oelason analizi ile elde edilen değelee tecih edilmelidi. Tablo.5 in geneline baıldığında gai safi ut içi hâsıla üzeindei en büü toplam etinin işi başına eleti tüetimine ait olduğu göülmetedi. Diğe bağımsız

27 değişenlein bağımlı değişen üzeindei toplam etileine baıldığında ise ele alınan 8 ilde gai safi ut içi hâsılaı en ço işi başına eleti tüetiminin, en az ise imalat sanaiinde aatılan toplam atma değein etilediği göülmetedi. ath Analizi sonuçlaına göe illein gelişmişli düzei üzeinde etili olduğu düşünülen değişenleden anlamlı bulanan işi başına eleti tüetimi, on bin işie düşen motolu aa taşıtı saısı, doğuganlı hızı ve imalat sanaiinde aatılan toplam atma değe fatölei itibaile ele alınan 8 ili ümeleme analizi metodu ile anı özellilei taşıan homojen il guplaına göe ümeleme amacıla sıasıla hieaşi ve hieaşi olmaan ümeleme analizi ugulanmıştı. Hieaşi Olmaan Kümeleme Küme saısının bilindiği ümeleme öntemidi. Buada 5 olabileceği düşünülmüştü. Hieaşi olmaan ümeleme analizi sonucunda elde edilen üme ilişilei EK- de veilmişti. EK incelendiğinde; * İstanbul ve Kocaeli illeinin aı aı bie gupta; Busa ve İzmi illeinin anı gupta; Adana, Anaa, Adın, İçel, Manisa ve Teidağ illeinin bi gupta ve gei alan diğe illein de bi gupta e aldığı göülmetedi. ANOVA X X7 X X6 Cluste Eo Mean Squae df Mean Squae df F Sig. 4548, ,5 76 4,460, , ,880 76,85,09,98 4,44 76,5,59,46E+9 4,578E ,066,000 Youm: H 0 : X i değişeninin bölgelein ii guba aılmasında etisi otu. H : X i değişeninin bölgelein ii guba aılmasında etisi vadı. şelindei hipotezi he değişene göe aı aı test ettiğimizde X, X 7 ve X 6 değişenleinin Sig. Değelei <0,05 olduğundan hipotezle eddedili ve bu değişenlein illein beş guba aılmasında etileinin olduğunu %5 anılma ile söleme mümündü. Hieaşi Kümeleme Küme saısının bilinmediği ümeleme öntemidi. aet pogam üme saısına endisi aa vemetedi. Hieaşi ümeleme analizi sonucunda elde edilen dendogam EK-4 de veilmişti. Söz onusu dendogam incelediğinde hieaşi ümeleme analizi sonucunda da hieaşi

28 olmaan ümeleme analizi sonuçlaına paalel olaa ele alınan değişenle baımından 8 ilin beş guba aılabileceğine aa veilebili. 4. TARTIŞMA VE SONUÇ ath Analizi teniği, modelde hangi değişenlein bağımlı değişen ile en uvvetli nedensel ilişie sahip olduğunu değelendimemize olana vemetedi. Aıca sadece bi değişenin etisini başa bi değişeninile aşılaştımala almaıp, hehangi te bi değişenin falı etileini aşılaştıabilmetedi. Yapılan aaştımalada, değişenle aasındai ilişinin düzeinin belilenmesinde oelason analizi, bu ilişilei fonsionel olaa açılamada ise egeson analizi ullanılmatadı. Değişenle aasındai dolalı ve dolasız etilein belilenmesinde ise ath Analizi oğun bi şeilde ullanılmatadı. ath Analizinin en büü avantajı daha önce de belitildiği gibi, bağımsız değişen olaa ele alınan sebep değişeni ile bağımlı değişen olaa ele alınan sonuç değişeni aasındai ilişii, ilişii oluştuan unsulaa göe analiz edebilmesidi. Zia path modelleinde dolasız ve dolalı etilein oumlanması önemlidi. Çünü bu tü oumla, değişeni değişenini nasıl etile vea z değişeni, değişeninin değişeni üzeindei etisine ne ada atıda bulunu gibi soulaın cevaplandıılmasında adımcı olmatadı. Genelde ath Analizi sonuçlaı, hem ısmi egeson atsaılaına hem de basit oelâsonlaa tecih edilmetedi. Bu tecih, bi değişenin bi diğei üzeindei etisinin değelendimesinde apılmatadı. ath Analizinde, etilenen oelâsonun aışımı düşünülüse egeson atsaılaı ve basit oelâsonla hatalı izlenimle bıaabilmetedi. En azından hatalaı atımatadıla; çünü egeson atsaılaı dolalı etilei göz önünde bulundumamatadıla, oelâsonla ise apa a da analiz edilmemiş bileşenlei içemetedi. Bu çalışmada, illein gelişmişli düzei üzeinde etili olduğu düşünülen fatölein ne adaının gelişmişli düzei üzeinde anlamlı olduğunun belilenip, anlamlı bulunan değişenlein etileini diet ve dolalı etile olaa aı aı ifade etme ve ümeleme analizi metodu ile ele alınan değişenle itibaile anı özellilei taşıan homojen il guplaını belileme amaçlanmıştı. Yapılan analiz sonuçlaına göe, işi başına eleti tüetimi, on bin işie düşen motolu aa taşıtı saısı, doğuganlı hızı ve imalat sanaiinde aatılan toplam atma değe değişenlei, gelişmişli düzei üzeinde anlamlı bulunmuştu. Bundan sona apılaca buna

29 benze aaştımalada söz onusu döt değişenin ullanılması aaştımanın sağlılı olaa apılmasına atıda bulunacatı. Aaştımamızda otaa çıan sonuçladan da göüldüğü gibi, eleti tüetimi ile gelişmişli düzei aasında önemli bi ilişi vadı. Yaşam standadının üselmesi ve gelişen tenolojinin insanlaa sunduğu onfo he geçen gün daha fazla enejie ihtiaç duulmasına sebep olmuştu. Evlede ullanılan buzdolabı, çamaşı mainesi, bulaşı mainesi, ütü, eletili su ısıtıcısı, bilgisaa vb. eletile çalışan aaçlaın agınlaşması doğal olaa eleti tüetimini attımıştı. Eleti enejisi hem sanaiinin temel gidisi olması hem de analaın ısıtlılığı nedenile, hem sanaileşme açısından hem de ülede gelişmişli göstegesi olaa önemini oumatadı. Aıca ullanım olalığı, temizliği ve atı bıamaması nedenile diğe eneji analaına göe eleti enejisi tüetiminin genel eneji tüetimi içindei paı ılla itibai ile atmatadı. Dünada genel eneji tüetimi içinde eleti enejisinin paı, 999 ılında %5 civaında ien, 00 ılında bu oan %50 e üselmişti. Bu atış tendi eleti enejisinin bugün ne denli önemli olduğunu ve gelecete daha da önemli olacağını göstemetedi. Çalışmada, gelişmişli düzeine eti eden bi diğe önemli değişen olaa on bin işie düşen motolu aa taşıtı saısı bulunmuştu. Kişilein efah düzei attıça, sahip oldulaı motolu taşıt saısında atış medana gelmetedi. 00 ılında 4,6 milon olan taşıt saısının, 0 ılında 7, milon olacağı tahmin edilmetedi. Diğe taaftan, doğuganlı hızı değişeninin de gelişmişli düzei üzeinde etili olduğu göülmüştü. Ülemizde Cumhuietin uuluşundan 965 ılına ada nüfus atış hızını desteleici politiala benimsenmiş ve ugulanmıştı. 965 ılında çıatılan 557 saılı Nüfus lanlaması Haında Kanun ile aile planlaması öntem ullanımı sebest bıaılmıştı. Aile planlaması onusundai başaılı ugulamaladan sona, 5 49 aş gubundai adınlaın doğugan çağın sonuna geldileinde sahip olacalaı çocu saısını gösteen toplam doğuganlı hızı, Tüie de 98 ti düzeine göe önemli oanlada düşüş göstemişti. İmalat sanaiine aatılan toplam atma değe de gelişmişli düzeine eti eden bi değişen olaa bulunmuştu. Bilindiği gibi imalat, başlangıç malzemesini üüne dönüştüee, atma değe oluştuma elemidi. Genelde imalat teimi ile ugun bi tesiste döüm, esme, plasti şeillendime, bileştime gibi işlemle vasıtasıla malzemelein üüne dönüşümü ile bağlantılı da bi apsam anlaşılı. Faat günümüz işletmeleinde bu temel süeçleden daha fazlası geçeleştiildiğinden imalatın tanımı olduça genişlemişti. İmalatın

30 malzeme, paa, zaman, meân, işgücü geesinimi ve çeve ililiğini en az düzede tutaa, en veimli şeilde geçeleştiilmesi beleni. Bu hedeflee ulaşmanın anca ii tasalanmış imalat işlem ve süeçlei ile mümün olacağı açıtı. Öte andan, bilindiği gibi atma değe, bi mal vea hizmetin he aşamasında o mal vea hizmete apılan elemedi. Bi mal vea hizmetin gidi değei ile çıtı değei aasındai fatı. Üetimin he aşamasında üetilen mal vea hizmete elenen döt üetim fatöü ia, ücet, faiz ve a palaıdı. Tüie de imalat sanaiinde aatılan atma değein üseltilmesinin, ülenin gelişmişli düzei üzeinde olumlu eti apacağı açıtı. ath Analizi sonuçlaına goe illein gelişmişli düzei üzeinde etili olduğu düşünülen değişenleden anlamlı bulanan işi başına eleti tüetimi, on bin işie düşen motolu aa taşıtı saısı, doğuganlı hızı ve imalat sanainde aatılan toplam atma değe fatölei itibaile ele alınan 8 ili ümeleme analizi metodu ile anı özellilei taşıan homojen il guplaına göe ümeleme amacıla sıasıla hieaşi ve hieaşi olmaan ümeleme analizi ugulanmış ve he ii ümeleme analizi öntemile de bibiine benze sonuçla elde edilmişti. Söz onusu değişenle itibaile İstanbul ve Kocaeli illei aı aı bie gup oluştuuen, Busa ve İzmi illei te bi gupta, ine Adana, Anaa, Adın, İçel, Manisa ve Teidağ illei de te bi gupta toplanmış, gei alan 7 il de aı bi üme oluştumuşladı.