Diyabetin Psikososyal Yönü

Transkript

1 BÖLÜM 17 Diyabeti Psikososyal Yöü Diyabet fizyopatolojik süreçlerle isa orgaizmasıda değişiklikler oluştururke, diyabetlii ruhsal dege ve uyumuda da birtakım farklılaşmalar olmaktadır. Diyabet fiziksel bir hastalık olmaı yaısıra psikolojik ve psikososyal boyutları ola bir durumdur ve diyabetli fiziksel, duygusal, ruhsal, sosyal ve cisellikle ilgili bir dizi soru ve çatışmayla karşı karşıyadır. Özellikle edişe, depresyo, stres ve sosyal destek kaybı diyabet üzeride olumsuz souçlar doğurmakta ve diyabeti şiddetledirebilmektedir. Psikolojik ve psikososyal soruları ölemesi ve taılaması diyabet kotrolü içi gereklidir. Hemşire psikolojik ve psikososyal soruları öleme, taılama, uygu bakım ve eğitimi plalamada ve daışmalık vermede rol almalıdır. Amaç Hemşireleri diyabeti psikolojik ve psikososyal yöleri hakkıda bilgiledirilerek, psikolojik ve psikososyal soruları ölemesi, taılaması ve soruları varlığıda uygu bakım, eğitim ve daışmalığı verilmeside etkiliklerii arttırmaktır. Hedefler Sevim BUZLU Öemli Noktalar A. Diyabet kotrolü; psikolojik, psiko sosyal ve fizyolojik de iflimlerde ve bular etkileflimide etkileir. B.Depresyo ve diyabet birbirii fliddetledirici yöde etkileflir C. Depresyo kedili ide geçmez, tedavi gerektirir D. Diyabet kotrolü baflar s z ise psikolojik sorular özellikle stres düflüülmelidir E. Psikolojik sorular komplikasyo geliflimii ve say s artt r r F. Psikolojik ve psikososyal sorular öleebilir Diyabetlilere bakım vere hemşireler; Psikolojik süreçleri diyabete etkisii bilmeli, Diyabetli bireyleri yaşayabileceği duygusal ve ruhsal durumları bilmeli, Psikolojik ve psikososyal durumlara yöelik ölemleri bilmeli ve uygulayabilmeli, Psikolojik ve psikososyal sorular oluştuğuda uygu bakımı plalayabilmelidir.

2 Diyabet kişi içi yei bir yaşam deeyimidir ve uyum çabası gerektirir. Diyabetii başarılı olarak yöetmek içi kişi kedie bakım davraışlarıı öğremeli ve buları getirdiği zorluklarla başedebilmelidir. Ailei her bir üyesi de bu durumda etkileir. Bir veya daha fazla aile üyesii foksiyoları geçici veya sürekli olarak değişebilir. Hasta ve ailesi e üst düzeyde diyabet kotrolüü devam ettirmek amacıyla sorumluluk alırlar. Bu sorumluluk başarılı şekilde yöetildiğide iyi kotrol bulguları diyabetlii ve ailesii psikolojik iyilik halii ve duygudurumuu olumlu yöde etkilerke tersi durumlarda yaşaabilmektedir. Yei diyabet taısı komuş kişii yaşamı hagi döemide olduğu kedie bakım davraışlarıı ve motivasyouu etkiler. Diyabet ve Psikolojik Süreç Sağlık sistemleri modelie göre yalız psikolojik değişim ile diyabetik kotrol arasıda doğruda bir ilişki yoktur. Sağlıkla ilgili souçlar psikolojik, davraışsal ve fizyolojik değişimler arasıdaki karşılıklı ilişkilerle belirleir. Diyabet, adölesalar belik kavram, bede imaj ve arkadafllar ile iliflkilerii etkiler. Yafll lar içi yaflam biçimi de ifliklikleri zorlay c d r. Psikolojik Özellikler Fizyolojik Özellikler Psikolojik Durum Kedie Bakım Davraışı Aile Foksiyou Metabolik Kotrol fiekil 17.1: Diyabet ve psikolojik süreç Kayak: Rya CM. Psychological Factors ad Diabetes Mellitus. Ed(s). I.Pickup JC, Williams G. Textbook of Diabetes, 2d ed., Blackwell Sciece Ltd, Oxford, 1977, p Psikolojik özellikler kişilik, başetme biçimleri ve sağlık iaçlarıı içere özelliklerdir. Buları kedie bakım davraışı ve duygusal durum üzeride doğruda etkisi vardır. Psikolojik durum belli bir zama içideki duyguları gösterir ve sürekli değildir. Öreği, stres, depresyo, kaygı v.b. Aile etkileşimleri ve kedie bakım davraışları bireyi duygudurumuu etkileyebilir ve duygudurumuda etkileebilir. Belli duygusal durumlar özellikle stres diyabetik kotrolü otoom siir sistemi yoluyla 196 SEVİM BUZLU

3 doğruda etkilerke, kişii diyabetii kotrol yeteeğii zayıflatarak dolaylı olarak da etkileyebilir. Aile foksiyou (ailedeki bağlılığı derecesi, aile içi çatışmalar, ekoomik kayaklar) diyabetlii hem psikolojik durumuu hem de kedie bakım davraışıı etkiler. Kedie bakım davraışları; düzeli ilaç alma, diyet, egzersiz ve sürekli izlemde oluşur. Kedie bakım davraışları ile glisemik seviyeler arasıda güçlü bir ilişkii var olduğuu saptaya çalışmalar bu süreçte fizyolojik özellikleri de etkili olduğuu göstermektedir. Diyabette Psikososyal Sorulara Yöelik Hemflirelik Ta lar ve Bak m lkeleri Hemşire ve diyabetli arasıdaki iletişim özellikle hastayı dileme iyi bir diyabet kotrolüde esastır. Diyabetli bireyi psikolojik ve psikososyal yöüyle ilgili hemşireleri karşılaşabileceği yaygı hemşirelik taıları; Bağımlılığı kaybı ve yaşam durumuu değişimi ile ilgili üzütü; Hastalığı ve komplikasyoları gülük yöetimideki zorluklarla ilgili güçsüzlük; Yei tedavi yötemleri ve gelecek hakkıda belirsizlikle ilgili aksiyete; Kedie bakım davraışlarıı öğremede isteksizlikle ilgili ümitsizlik; Hastalığı kabul etmeme ve yaşam biçimi değişimie uymama ile ilgili uyumsuzluk; Yaşam biçimideki değişiklikleri ve hastalığı getirdiği sıırlamaları diyabetlide ve aileside ortaya çıkardığı kızgılık ile ilgili etkisiz bireysel başetme, etkisiz ailesel başetme; Fiziksel yetersizlik ve rol değişimleriyle ilgili rol performasıda değişim; Beyi etkileye metabolik değişikliklerle ilgili düşüce sürecide değişimdir. Diyabette psikososyal sorulara yöelik hemşirelik bakımı ilkeleri; Hastalığıı kedisii yöetmesii sağlamak Kedie bakım davraışlarıa uyumu içi yardım etmek Belik saygısıı yükseltmek içi bağımsızlığıı arttırmasıa yardım etmek Soru çözme yötemlerii öğretmek Ka şekeri düzeyii etkileyebile stresörlerle başetmesi içi yardım etmek. Diyabete Duygusal Ya tlar Diyabetlii duygusal yaıtı kişilik yapısıa, diyabeti tipie ve aşamasıa, metabolik kotrol derecesie ve kişii kedii yöetme davraışlarıı öğremek içi göüllüğüe bağlıdır. Sıklıkla gösterile duygusal yaıtlar; ikar, aksiyete, depresyo, kızgılık ve öfke, izolasyo, gülük Diyabetlide Psikososyal Zorlamalar Otoomi kayb Arkadafl deste ide azalma Gizlilik Suçluluk Kayg A r ve yetersizlik Rol de ifliklikleri DİYABETİN PSİKOSOSYAL YÖNÜ 197

4 işleri yapmada ve aktivitelere katılmada isteksizlik, çalışmaya ve öğremeye karşı isteksizlik, bağımlılık ve regresyodur. Aile üyeleride de bezer duygusal yaıtlar görülebilmektedir. Diyabet ve Yaflam Olaylar Diyabeti ortaya çıkışı ile yaşam olayları ilişkisii araştıra çalışmalar yapılmış ve biyolojik faktörleri yaısıra psikolojik zorlamaları da hastalığı ortaya çıkışıda ve şiddetide etkili olduğu bulumuştur. Bazı araştırmalar diyabeti ortaya çıkmasıı sağlaya faktör olarak ruhsal zorlama yarata yaşam olaylarıı (sevile bir aile üyesii ölümü v.b.) belirtmişlerdir. Diyabet ve Depresyo Diyabetlide e yaygı görüle psişik sedrom depresyodur. DSM-4 e (Diagostic ad Statistical Maual of Metal Disordes, Fourth Editio = Metal Bozuklukları Taısal ve Sayımsal Elkitabı, Dördücü Baskı) göre diyabetlileri %24-%33 üde major depresyo, bazı diyabetlilerde de DSM-4 kriterlerii karşılamaya depresif özellikler vardır. Diyabette depresyou ortalama başlagıç yaşı tip 1 de 22.1 yaş, tip 2 de 28.6 yaşdır. Tip 2 diyabette major depresyo geellikle diyabet belirtileride öce ortaya çıkarke tip 1 de buu tam tersi görülmektedir. Depresyo kişii diyabete uyumuu, yaşam kalitesii, tedaviye yaıtıı, diyabeti seyrii, progozu, morbidite ve mortaliteyi olumsuz yöde etkiler. Depresyo ve diyabet belirtileri birbirii şiddetledirici yöde etkileşir ve depresyo diyabetlilerde komplikasyo oraıı arttırır. Burada dikkat edilmesi gereke durum, hastalığa karşı gelişe doğal tepkilerle uygusuz yada patolojik ola tepkileri ayırdedilebilmesidir. Depresyoda görüle iştahta azalma veya artma, uykusuzluk, yorguluk, psikomotor yavaşlama v.b. belirtiler diyabete bağlı olarak da gelişebilir, bu e- Diyabetlilerde Edifle Durumlar gelecek hastal bilimeye yöleri yeterlili ii ve ba ms zl kaybetme bedesel ifllevleride kotrolüü kaybetme bede sistemlerii zarar görmesi varola ya da beklee kay plar ilgi ve deste i azalmas sosyal çevrede uzaklaflma cisel yetersizlik suçluluk ve cezalad r lma zorulu olarak yaflam biçimii de ifltrme Depresyo Belirtileri depresif duygudurum hiçbir fleyde zevk almama ifltahta azalma veya artma uykusuzluk veya afl r uyku psikomotor yavafllama veya ajitasyo yorguluk ve eerji kayb suçluluk veya de ersizlik (durumua de il, kedisie yöelik) duygular kosatrasyo güçlü ü tekrarlaya ölüm veya itihar düflüceleri 198 SEVİM BUZLU

5 dele diyabetlilerde daha çok duygusal Depresyou (depresif duygudurum, hiçbir şeyde zevk Ölemede almama) ve bilişsel (suçluluk veya değersiz- Öemli lik duyguları, kosatrasyo güçlüğü, tekrarlaya ölüm veya itihar düşüceleri) be- Etkeler Güveli sosyal lirtilere karşı dikkatli olumalıdır. çevre Diyabetli; kedie bakım davraışları Etki bafletme kousuda yeterli olduğu halde tedaviye Belik sayg s katılmıyorsa, diyabet kotrolü iyi olmasıa Sosyal destek karşı kedii iyi hissetmiyor ve yeteeklerii daha alt seviyeleride işlevsellik gösteriyorsa depresyo yöüde değerledirilmelidir. Duygusal ve bilişsel belirtiler gösteriyorsa diyabet ekibie bildirilmeli ve psikiyatrik değerledirme içi psikiyatriye göderilmelidir. Diyabet ve Stres Stres yaşamı doğal ve gerekli bir parçasıdır. Yaşamı stresde tamame arıdırmaı bir yolu yoktur. Burada öemli ola, stresi asıl yorumladığı ve strese asıl yaıt verildiğidir. Öreği, diyabetik bir kişiye göz doktoru retiopati geliştiğii söylerse, kişi ya buu yaşamı sou olarak düşüür ve alkolde çözüm arayarak diyabet öğü plaıı bozar, ka şekerii izlemez ve göz doktoruyla görüşmeye gitmez ya da bu olayı kedie iyi bakmaı bir siyali olarak yorumlar ve diyabet yöetimii tekrar gözde geçirir. Tablo 17.1: Stres Belirtileri Aşağıdaki ifadelerde birii veya daha fazlasıı yaşıyorsaız streslisiizdir! Sıkıtılı, siirli veya savuucu olduğuuzu hissetme Sorumluluklarla bualdığıızı hissetme Başkalarıa karşı hoşgörülü olamama Karar vermede sıkıtı yaşama Uykuya dalmada veya yeterli uyku uyumada güçlük yaşama Çok fazla uyuma Olayları, durumları büyütme. Sık sık eğlemeye gitme Yaşamıızdaki yaılgılar içi başkalarıı suçlama Başkalarıa sözel veya fiziksel olarak kötü davrama İşkolik olma Televizyo izleyerek, okuyarak veya başka şeylerle uğraşarak sorularda kaçmaya çalışma Sık sık baş ağrıları, mide ağrıları veya çeşitli ağrılar çekme Sigara, alkol veya diğer maddeleri kötüye kullama Aşırı yemek yeme veya sadece zama zama yeme Diyet, egzersiz ve/veya ilaç düzelemelerie karşı ka şekeri seviyesii yükselip alçalması Kayak: Lear How To Cope With Stress I Your Life. Diabetes I The News. December, 1993, p.7 DİYABETİN PSİKOSOSYAL YÖNÜ 199

6 Stres, ka şekerii doğruda ve dolaylı olmak üzere iki şekilde etkilemektedir. 1. Nöroedokri ve hormoal yollarla ka şekeri seviyesi bozulabilir. 2. Stres dolaylı olarak diyabeti tedavi ve izlemesii aksatarak uyumu bozulmasıa ede olabilir ve diyabetlide yetersiz öz bakım, tedaviyi reddetme, sosyal izolasyo ve diyete uymama gibi uyumsuz davraışlar görülebilir. Böylece stres hem stres hormolarıı aktive ederek iç ortamı bozmakta hem de hastaı uyumuu ve dış ortamı bozmaktadır. Stres durumlarıda, epiefri salgısıı uyarıldığı ve buu da isüli etkisii azalttığı bilimektedir. E basit psikolojik zorlama ve ruhsal çatışmada serbest yağ asitleri, kortizol ve ka şekeri artmakta ve stres altıdaki orgaizmada arta glukago, katekolamiler, kortizol, büyüme hormou hiperglisemiye ve ketoemiye yol açmaktadır. Tıbbi tedaviye karşı ka şekeri düzeleemeye olgularda stres düşüülmelidir. Böyle durumlarda isüli dozuu arttırmada öce psişik değerledirme yapılmalı ve hastaı baskı altıda olduğu veya duygularıı ifade edemediği durumlara karşı dikkatli olumalıdır. Stresli olaylarla başetmek zor olabilir, buu içi diyabetliye stresii farketmesi ve stersle asıl başedebileceği öğretilmelidir. Hemşire stres belirtilerii gözleyerek diyabetlii stresii değerledirir ve kedisii de bu değerledirmeye katılımıı sağlar (Tablo 17.1). Kedii stresli olarak de erledire diyabetliye öeriler Ka şekeri kotrolüüzü bırakmayı, Sık sık şeker seviyeizi izleyi ve ka şekeri seviyesii etkileye uygu girişimlerde buluu (diyet, egzersiz, ilaç). Stresiiz arttığı zamalarda izleme sıklığıızı arttırı. Kediizi sıkmayı, Zorululuk gerektire "mutlaka olmalı", "mutlaka yapılmalı" gibi ifadelerle kediizi Stresörleri belirle belirli sıırlamalar içide sıkmayı. Kediizi taımaya çalışı, Nasıl bir kişiliğe sahipsiiz, sizi e çok etkileye stresörler elerdir?, stres yaşadığıızda hagi tepkileri veriyorsuuz? Buları aaliz edi ve kediizi taıyı. İsalarla iyi ilişkiler kuru, Her bireyde iyi ilişkiler içide olması bekleemez. Acak iyi ilişki yollarıı öğremek ve buları gülük yaşamda kullamak stresle başetmede yararlı olacaktır. Yaşamıızdaki stresli yöleri degeleyi, Hastalığıızı oluşturduğu stresörleri (diyabet tedavisi gibi) azaltamıyorsaız oları keyif verici aktivitelerle degeleyi. Hobiler geliştiri, Sıkıtılarıızı zihiizde atmak içi zihiizi meşgul edecek hoşlaacağıız aktiviteler bulu. Başkalarıa yardım edi, Düzeli egzersiz yap Gevfleme tekiklerii kulla E leceli u rafllar bul 200 SEVİM BUZLU

7 Zamaıızı bir kısmıı başkalarıa yardım etmeye ayırdığıızda, kedi sorularıız içide çözümler bulabilirsiiz. Gevşeme tekiklerii uygulayı, Gevşemek ve rahatlamak içi her gü özel bir zama ayırı. Deri soluum, meditasyo, masaj, hayal kurma, biofeedback, Egzersizi Deri Soluum görsel hayal kurma gibi tekikleri deeyi. Egzersiz yapı, Yaşamıızda stres olduğuda egzersizde yararlaabilirsiiz. Düzeli egzersiz yapa isalar üzeride yapıla çalışmalarda; daha az strese, daha az siirliliğe, daha fazla içsel kotrole, daha az depresyoa, daha yüksek öz saygıya, daha az yalızlığa rastlamıştır. Sağlıklı bir diyetle beslei, Diyabet yemek plaıa uyarak sağlıklı olarak beslei. Sevdiğiiz kişilerde destek alı, Aileizle ve arkadaşlarıızla samimi ve yakı ilişkiler kuru ve olarda destek alı. Gülük tutu, Strese asıl reaksiyo verdiğiizi, bu sırada eler hissettiğiizi ve ka şekeriizde ola değişimleri farketmede gülükte yararlaabilirsiiz. Kediizle olumlu iletişim kuru, Kediizle olumlu ilişki kurarak stresli olaylara tepkiizi yöeti. Öreği, eğer çok yiyorsaız, kediize, "çok yedim, kedimde efret ediyorum, şimdi muhtemele komplikasyolar gelişecek ve hepsi beim hatam" demek yerie "birkaç çörek ve tatlı yedim ve oları sevdim, şimdi diyabetimi kotrol etmek içi bir şey yapmaya gereksiimim var, yürüyüşe çıkacağım" deyi. Sorumluluk alı, Güçledire Kedi sorularıız içi başkalarıı sorumlu tutmakta kaçıı. Birie, "bei kız- Etkeler Yeterli bilgi dırıyorsu" yerie "bu kouda kızgılık yaşıyorum" deyi. Kotrol duygusu Sosyal destek Öfkeizi alevledirmeyi, Öfkeizi alevledirmek yerie içi öfkeli olduğuuzu ve asıl egellediğiizi alamaya çalışı ve öfkeizi uygu yollarla boşaltı. Gülümsemeyi ve şakaya vurmayı kullaı, Zor ve hoş olmaya bir durumu hafifletmek içi şakaya vuru ve gülümseyi. Yaşamıızdaki koşuşturmaları ve zorlukları azaltı, Rahat bir pozisyo al ve gözleriizi kapay çiizde yavaflça 2 ye kadar sayarak buruuzda deri bir efes al Ci erleriizi dolduru Nefesiizi tutu ve 2 ye kadar sayarak bekleyi Nefesiizi a z zda üfler tarzda 4 e kadar sayarak veri 4 5 ormal soluumda sora tekrarlay Bafletmeyi DİYABETİN PSİKOSOSYAL YÖNÜ 201

8 Bir şey sizi strese sokuyorsa, bu şeyi yaşamıızda çıkarmak içi e yapabileceğiizi düşüü. İşleriizi ertelemeyi, So dakikaya bırakıla işler stres yaratacağıda işleri ertelemeyi. Saki olmaya çalışı, Stresli durumlarda saki olmaya çalışı. Öreği, deri soluum egzersizi ile kediizi rahatlatı. Yaşadığıız aı sevi, Gelecek hakkıda üzülerek boşa zama ve eerji harcamak yerie içide buluduğuuz zamaı keyfii çıkarı. Hiçbir şeyi gereğide fazla yapmayı, Fazla yemekte, çalışmakta, eğlemekte sakıı. Kediizi ödüllediri, Kediizi iyi hissetmeizi sağlaya fırsatları kullaarak ödüllediri (arkadaşlarla birlikte olma, siemaya/tiyatroya gitme v.b.). KAYNAKLAR Görsel Hayal Kurma Rahat bir pozisyo al Gözleriizi kapat, yavaflça deri bir efes al ve veri Zihiizde hofl, rahat ve mutlu hissedece iiz bir yer hayal edi. Daha öce gitti iiz bir yer de olabilir Ne görüyorsuuz? Ne duyuyorsuuz? Ne kokuyor? Ne hissediyorsuuz? Birkaç dakika sora Buludu uuz yerle vedalafl Kediizi haz r hissetti iizde gözleriizi aç 1. Aikes JE, Wallader JL, Bell SH, Cole JA. Daily stress variability, leared resourcefuless, regime adherece, ad metabolic cotrol i type 1 diabetes mellitus: Evaluatio of a path model. Joural of Cosultig ad Cliical Psychology, 1992; 1(60): America Diabetes Associatio: Life With Diabetes (Care Outlies), Ed. Kelley DB., Uiversity of Michiga Diabetes Research ad Traiig Ceter, 1997, p Bailey BJ. Mediators of depressio i adults with diabetes. Cliical Nursig Research, 1996; 1(5):28 4. Barry PD. Psychosocial Nursig. J.B. Lippicott Compay, Philadelphia, 1989, p Bradley C. Psychological aspects of diabetes. Medicie, 1997, Supplemet 1: Goodick PJ. Diabetes mellitus ad depressio: theory ad treatmet. Psychiatric Auals, May 1997, 27(5): Iaba K. Psychosocial Aspects of Chroic Illess. Ed. Barry PD., Psychosocial Nursig. J.B. Lippicott Compay, Philadelphia, 1996, p Jacobso MA, Hauser ST, Aderso BJ, Polosky W. Psychosocial impacts of diabetes. Ed(s). Kah CR, Weir GC., Josli s Diabetes Mellitus. A Waverly Compay, 13. Editio, New York, 1995, p Lear How To Cope With Stress I Your Life. Diabetes I The News. December, 1993, p Lloyd CE, Matthews KA, Wig RR, Orchard TJ. Psychosocial factors ad complicatios of IDMM. Diabetes Care. 2 (15): Özca Ş. Diyabet ve psikososyal faktörler. Türk Diabet Yıllığı. Türk Diabet Cemiyeti Yıllık Yayıı, İstabul, 1996, s Özka S. Psikiyatrik Tıp: Kosültasyo Liyezo Psikiyatrisi. Roche, İstabul, 1993, 202 SEVİM BUZLU

9 p Özka S. Psikiyatrik ve psikososyal açıda diyabet. Ed. Yeigü M, Altutaş M., Her yöüyle Diyabetes Mellitus. Nobel Tıp Kitabevi, İstabul, 2001, s Özme M. Diyabette psikosoyal problemler. Türk Diyabet Yıllığı. Türk Diyabet Cemiyeti Yıllık Yayı Orgaı, İstabul 2001, s Rubi RR, Peyrot M. Psychosocial problems ad itervetios i diabetes. Diabetes Care. 1992, 11(15): Schwartz LS, Coulso LR, Toovy D, Lyos JS, Flaherty JA. A biopsychosocial treatmet approach to the maagemet of diabetes mellitus. Geeral Hospital Psychiatry, 1991, 13: Stei SP, Charles E. Emotioal factors i juveile diabetes mellitus: a study of early life experiece of adolescet diabetics. Am.J.Psychiatry, 128: , Trief PM, Weistock RS. Helpig your patiets cope with diabetes. Practical Diabetology,!999, March: Yazıcı O. İki uçlu duygudurum bozuklukları ve diğer duygudurum bozuklukları. Ed. Güleç C, Köroğlu E., Psikiyatri Temel Kitabı. Hekimler Yayı Birliği, Akara. 1997, s Rya CM. Psychological Factors ad Diabetes Mellitus. Ed(s). I.Pickup JC, Williams G. Textbook of Diabetes, 2d ed., Blackwell Sciece Ltd, Oxford, 1977, s DİYABETİN PSİKOSOSYAL YÖNÜ 203