SOSYAL BİLGİLER 6 DERS NOTLARI

Transkript

1 SOSYAL BİLGİLER 6 DERS NOTLARI Öğrencinin ADI: SOYADI: SINIFI: NO:

2 BU DERS NOTLARI, SOSYAL BİLGİLER DERS KİTAPLARI VE WEB ORTAMINDAKİ BİLGİLERDEN DERLENEREK, TAMAMEN ÖĞRENCİLERİN YARARLANMASI AMACIYLA HAZIRLANMIŞTIR. TİCARİ AMAÇLI KULLANILMASI YASAKTIR. ZEKİ DOĞAN SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETMENİ ssyalciniz.wrdpress.cm Zeki DOĞAN-Ssyal Bilgiler Öğretmeni Sayfa 1

3 İÇİNDEKİLER 1.ÜNİTE SOSYAL BİLGİLER ÖĞRENİYORUM..3 OLAYLAR KİMLERİ NASIL ETKİLİYOR...3 OLGU VE GÖRÜŞÜ AYIRT EDİYORUM....3 BİLİMSEL ARAŞTIRMA BASAMAKLARI 3 ÇÖZÜM BULUYORUZ. 4 BEN ETKİN BİR VATANDAŞIM.. 4 ATATÜRK VE SOSYAL BİLİMLER..5 2.ÜNİTE YERYÜZÜNDE YAŞAM...7 DÜNYA BİR KAĞIDA NASIL SIĞAR 7 COĞRAFİ KONUM. 10 FARKLI YAŞAM ŞEKİLLERİ VE İKLİM.12 TÜRKİYE NİN İKLİMİ. 14 GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE YERLEŞME UYGARLIKLARIN BEŞİĞİ ÜNİTE-İPEK YOLUNDA TÜRKLER.19 ANAYURTTAN ANADOLU YA..19 ATLI ASKERLERDEN MODERN TÜRK ORDUSUNA 20 İPEK YOLU..21 İSLAMİYETİN DOĞUŞU VE YAYILIŞI 22 İLK TÜRK İSLAM DEVLETLERİ 26 KÜLTÜRÜMÜZÜN YAŞAYAN DEĞERLERİ.29 BOZKIRIN SANATKÂRLARI 29 4.ÜNİTE ÜLKEMİZİN KAYNAKLARI..30 DOĞAL KAYNAKLAR VE EKONOMİ..30 TÜRKİYEDE TARIM HAYVANCILIK SANAYİ TİCARET TURİZM MADENCİLİK 31 VERGİM BANA DÖNÜYOR ÜNİTE ÜLKEMİZ VE DÜNYA DÜNYADA NÜFUS VE EKONOMİK FAALİYETLER...39 KAYNAKLAR VE İHTİYAÇLAR...40 ULUSLARARASI İLİŞKİLERİMİZ.41 YARDIMLAŞMA VE İŞBİRLİĞİ ÜNİTE DEMOKRASİNİN SERÜVENİ.43 DEVLETLER VE YÖNETİM BİÇİMLERİ...43 DEMOKRASİ TARİHİNE YOLCULUK..44 TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİMİZ...44 BELGELERİN DİLİ DÜNDEN BUGÜNE TÜRK KADINI.47 7.ÜNİTE ELEKTRONİK YÜZYIL..49 HAYATIN İÇİNDEN GELECEKTEKİ YAŞAM...49 SAĞLIK İÇİN DAYANIŞMA-EMEĞE SAYGI Zeki DOĞAN-Ssyal Bilgiler Öğretmeni Sayfa 2

4 SOSYAL BİLGİLER 6 ÜNİTE 1 SOSYAL BİLGİLER ÖĞRENİYORUM OLAYLAR KİMLERİ NASIL ETKİLİYOR OLAY: Meydana gelen ya da rtaya çıkan hal, iş veya duruma lay denir. Yaşamımız byunca her gün birçk laya tanık luruz. Bazı layları televizyn, gazete, dergi, internet gibi iletişim araçlarından öğreniriz. Bazı laylar dğrudan bizimle alakalı lup ve ilgimizi çekerken bazıları da ilgilendirmez. OLAYLARIN ÖZELLİKLERİ Her layın birden fazla nedeni labilir Her layın birden fazla lumlu ya da lumsuz snucu da labilir. Tplumsal laylar her zaman aynı snucu dğurmaz. Her tplumsal layın farklı snucu vardır. Olaylar insanları farklı etkiler. Aynı laydan birçk kişi farklı şekillerde etkilenebilir. Olaylara sadece insanlar sebep lmaz. Bir layın snucu başka bir layın sebebi labilir. ÇOK BOYUTLULUK: Bir layın birden çk nedeni ve snucu labilmesine layların çk byutluluğu denir. Örneğin trafik kazaları; sürücü hataları, ylcu hataları, yl kusurları ya da araç kusurlarından kaynaklanabilir. OLGU VE GÖRÜŞÜ AYIRT EDİYORUM OLGU: Herkes tarafından aynı kabul edilen, klayca anlaşılabilir, kanıtlanabilir ve bilimsel verilere dayanan bilgidir. Olgu kişiden kişiye değişmez. Örnekler: Türkiye nin başkenti Ankara dır. İstanbul en kalabalık şehrimizdir. Adana da Akdeniz iklimi görülür. Su 100 derecede kaynar. GÖRÜŞ: Kişiden kişiye değişen, insanların kendi düşüncelerini yansıtan ve bilimsel verilere dayanmayan bilgilere görüş denir. Örnekler: En güzel renk mavidir. Adana Türkiye nin en güzel şehridir. Bence pilav en güzel yemektir. KAVRAM: Bir fikri, bir gerçeği ya da bir nesneyi syutlayarak ifade eden terime kavram denir. Örnekler: Yeşil, kırmızı, mavi bunların hepsini renk larak ifade ederiz. Renk bir kavramdır. Bir sınıfta bulunan ( Busenaz, Sudenaz, Nisanaz, vs.) öğrencilerin hepsini birden öğrenci larak ifade ederiz. Öğrenci bir kavramdır. GENELLEME: Olgu ve kavramlardan yararlanarak daha kapsamlı bilgiler elde etmektir. Örnekler: Büyük şehirlerde nüfus yğundur. Karadeniz bölgesinde çk yağmur yağar. TÜMEVARIM: Parçadan bütüne varmaktır. ( Özelden genele ) Ülkemizde köyler ilçeleri, ilçeler illeri, iller bölgeleri, bölgeler de Türkiye'yi meydana getirir. TÜMDENGELİM: Bütünden parçaya varmaktır. ( Genelden özele ) Türkiye - Akdeniz Bölgesi - Adana ili Pzantı ilçesi - Gökbez köyü BİLİMSEL ARAŞTIRMA YAPIYORUM Bilimsel Araştırma: Bilimsel araştırma, sistemli bir şekilde veri (bilgi) tplama ve açıklama sürecidir. BİLİMSEL ARAŞTIRMA BASAMAKLARI 1- Araştırma knusunun ( prblemin) belirlenmesi 2- Knu ile ilgili hiptezlerin (varsayımların) belirlenmesi HİPOTEZ (VARSAYIM): Dğruluğu henüz deneylerle kanıtlanmamış ancak araştırma snucunda kanıtlanacağı sanılan bilgilerdir. 3- Kaynak taraması yapma (Bilgi-verilerin tplanması): Bilgi tplamak için sözlü kaynaklar ( insanlar), yazılı kaynaklar ( Kitap, dergi, gazete, internet çıktısı vb. ) ve görsel kaynaklar ( Televizyn prgramları, görüntü, resim ve ftğraflar) kullanılabilir. Üçüncü basamakta öncelikle seçilen knularla ilgili kaynak taraması yapılır. Kitaplar, dergiler, gazeteler, ansiklpediler, internet ve hatta insanlar kaynak larak kullanılabilir. Zeki DOĞAN-Ssyal Bilgiler Öğretmeni Sayfa 3

5 En çk bilgi kitaplarda bulunur. En çk kitaplar ise kütüphanelerde bulunur. Kütüphanelerdeki kitaplar, bulması ve kullanımı klay lsun diye Katalg Sistemi ne göre gruplandırılmıştır. Kullandığımız kaynakları; kaynak adı, yazarın adı, yayım tarihi, cilt ve sayfa numarasını da nt almalıyız. Bilgileri yazarken mutlaka yararlandığımız kitapları ve kaynakları dipnt şeklinde belirtmeliyiz. 4- Varsayımların test edilmesi 5- Rapr yazma (Metin luşturma) ÇÖZÜM BULUYORUZ HAK: İnsanların herhangi bir işi yapma yetkisine hak denir. Hukuk düzeninin kişilere tanıdığı yetkilerdir. Yaşama hakkı, eğitim hakkı gibi. ÖZGÜRLÜK: Kişinin başkasına zarar vermeden dilediği her şeyi yapabilmesine özgürlük denir. Düşünce özgürlüğü, din ve vicdan özgürlüğü gibi. SORUMLULUK: Kişinin, kendine ve başkasına karşı yerine getirmesi gereken yükümlülükleri zamanında yerine getirmesine srumluluk denir. Bireyler karşılaştıkları srunların çözümünde hak, özgürlük ve srumlulukları göz önünde bulundurmalı ve buna göre davranmalıdır. TEMEL HAKLAR VE ÖZGÜRLÜKLER: Kişinin insanca yaşayabilmesi için gerekli lan haklar ve özgürlüklerdir. Bazı temel haklarımız şunlardır: Dipnt: Metni yazarken alıntı yaptığımız kısımları nereden ve kimden aldığımızı gösteren ntlardır. Alıntının yazıldığı sayfaların altına eklenir. Amaç emek ve bilgi hırsızlığı yapmamaktır. Yazarın adı, kitabın adı, alıntı yapılan sayfa numarası yazılır. Kaynakça: Yararlandığımız kaynakların adını belirtmeye denir. Kitapların sn sayfalarında gösterilir. Yazarın adı, kitabın adı, sayfa sayısı, basım tarihi ve yeri yazılır. Yaşama Hakkı: En temel insan hakkıdır. Diğer hakların kullanılması bu hakkın varlığına bağlıdır. Kişi Dkunulmazlığı Hakkı Knut dkunulmazlığı Hakkı Eğitim ve Öğrenim Hakkı Sağlık Hakkı Din ve vicdan özgürlüğü Düşünceyi ifade etme özgürlüğü Tüketici Hakları: Hakkımızı arayabilmek için aldığımız ürünün garanti belgesini, fiş veya faturasını mutlaka almalıyız. Tüketici hakları, yasayla kruma altına alınmıştır. Herhangi bir ürün satın alındıktan itibaren 7 gün içinde hiç bir gerekçe gösterilmeden geri iade edilebilir. Tüketici hakları ihlal edildiğinde, Belediyelere Tüketici Hakları Derneğine Tüketici Hakları Merkezine Tüketici Mahkemesine Tüketici Srunları İl/İlçe Hakem Heyetine Reklam Kuruluna başvurulabilir. Devletin hizmet aksamalarında ise; Belediyelere, Muhtarlıklara, Kaymakamlıklara, Valiliklere başvurulabilir. Dilekçe Hakkı: Resmi kurumlara istek ve şikâyetlerimizi bu hak ile bildirebiliriz. Bilgi Edinme Hakkı: Bir kişinin bir knu hakkında bilgi edinmek istemesidir. Her hangi bir kamu kuruluşundan istediğimiz knu hakkında bilgi edinme hakkına sahibiz. Vatandaşlık görevlerinden(srumluluk) bazıları şunlardır: Seçme ve seçilme hakkı: Hem görev(seçme) hem de haktır (seçilme). Kanunlara uymak Vergi vermek Askerlik yapmak BEN ETKİN BİR VATANDAŞIM Ssyal Bilimler: Tplumsal laylar ile insanların ssyal ve kültürel faaliyetleri knusunda araştırma ve inceleme yapan bilim dalıdır. Ssyal Bilimler hayatın her alanındadır. Nrmal kurumlara yazılan dilekçeler 30 gün içinde, TBMM ye yazılan dilekçeler 60 gün içinde cevaplandırılmak zrundadır. Ssyal Bilimlere ait bilim dalları: Tarih, Cğrafya, Psiklji, Ssylji, Eknmi, Din Bilimleri, Fillji, Arkelji, Hukuk vb. Zeki DOĞAN-Ssyal Bilgiler Öğretmeni Sayfa 4

6 Ssyal Bilgiler dersini niçin görürüz? Vatandaşlık görev ve srumluluklarımızı öğrenmek Etkin ve srumlu vatandaş lmak Vatanını ve milletini seven vatandaşlar lmak Haklarını bilen vatandaşlar lmak Türk kültürünü ve tarihini luşturan temel öğe ve süreçleri bilen vatandaşlar lmak Ssyal Bilgiler Dersi; Vatandaşlık görevi ve srumluluklarının öğrenilmesini sağlar. Öğrencilerin, Türk milletine, bayrağına ve Türk rdusuna karşı sevgi, saygı ve güven duygusunu artırır. Atatürk ilke ve inkılâplarının öneminin anlaşılması ve bunların krunması bilincinin yerleşmesini sağlar. Türkiye Cumhuriyeti'nin dayandığı temel ilkeleri öğretir. Türk tarihinin öğretilmesini amaçlar. Hem ülkemizi hem de dünyayı tanımamızı sağlar. Demkratik yaşam kurallarını öğretir. Beraber yaşama, srumluluk alma, yardımlaşma ve karar verme duygularını geliştirir. İnsanların, birbirlerine karşı lan hak ve srumluluklarını kavramalarını sağlar. Bilimin ve tekniğin gelişmesinin insan hayatı üzerindeki etkilerini öğretir. ATATÜRK VE SOSYAL BİLİMLER Atatürk, yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti Devleti ni çağdaş uygarlık seviyesine ulaşmak için çalışmalar yapmıştır. Atatürk, diğer bilim alanlarında lduğu gibi ssyal bilimler alanında da eğitime ve bu alanda araştırmalar yapacak kurumlar açılmasına öncülük etmiştir. Bu dğrultuda: 1- Türk Tarih Kurumu nun Kurulması Atatürk, Türk milletinin zengin ve köklü bir tarihe sahip lduğunu söylemiş bu amaçla Türk tarihinin araştırılmasına önem vermiştir. Türklerin dünya uygarlığına katkılarının anlatılması için çalışmalar yapmıştır. Bu çalışmalardan biride 15 Nisan 1931 de Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti kurulmasıdır. Kurumun adı 3 Ekim 1935 te Türk Tarih Kurumu larak değiştirilmiştir. Türk Tarih Kurumu, Türk tarihi ve Türkiye tarihi ilgili knuları inceleyen ve elde edilen snuçları her türlü ylla yaymayı amaçlamıştır. Özellikle, Türklerin Selçuklu ve Osmanlıdan önceki tarihinin aydınlatılmasında büyük katkıları lmuştur. BELLETEN (1937), BELGELER (1964), HÖYÜK (1991) TTK nin düzenli aralıklarla yayımladığı yayınlardır. 2- Türk Dil Kurumu nun Kurulması Atatürk milli kimliğimizin ve kültürümüzün ancak milli bir dil ile krunabileceğini inanıyrdu. İnsanlarımızın eğitim ve kültür seviyelerinin arttırılması için 1928 yılında yeni Türk harfleri kabul edilmiş, kuma yazma bilen sayısı artmıştır yılında da dilimizin güzelliğini ve zenginliğini rtaya çıkarmak, dünya dilleri arasındaki saygınlığını arttırmak ve yabancı dillerin etkisinden kurtarmak amacıyla Türk Dil Kurumu kurulmuştur. 3- Dil ve Tarih-Cğrafya Fakültesinin (DTCF) Kurulması: Türkiye de ssyal bilimlerin gelişmesini sağlamak ve bu alanda nitelikli eleman yetiştirmek amacıyla Ankara da 1936 yılında kurulmuştur. İsmini bizzat Atatürk kymuştur. Birçk bilim dalında eğitim vermiştir. Özellikle arkelji bölümü Anadlu da kazılar yapmıştır. DTCF, 1945 yılında Ankara Üniversitesine bağlanmıştır. ATATÜRK ÜN SOSYAL BİLİMLERİN GELİŞMESİ İÇİN YAPTIĞI DİĞER ÇALIŞMALAR yılında Halkevleri kurulmuştur. Yurdun pek çk yerine yayılan Halkevlerinde halka kuma yazma öğretilmiş, dilin Türkçeleştirilmesi sağlanmış, tarih bilinci yerleştirilmiş, milli ve manevi değerler tpluma kazandırılmıştır. 2- Anadlu nun eski dönemlerinin aydınlatılması için arkeljik kazılar desteklenmiştir. Bu kazılardan çıkan eserler Anadlu Medeniyetleri Müzesi nde sergilenmektedir yılında Tpkapı Sarayı müze larak açılmıştır yılında Etnğrafya Müzesi açılmıştır. Birçk ilde müzeler açılmış, eski müzeler narılmıştır. Böylece Türk milletinin ve Anadlu nun zengin kültürel mirasının insanlara tanıtılması amaçlanmıştır. 5- Ayrıca cumhuriyetin ilk yıllarında Türkiye den Avrupa ülkelerine farklı alanlarda öğrenim görmeleri için öğrenciler gönderildi. Bu öğrenciler arasında Afet İnan, Jale İnan, Burhan Tprak, Halet Çambel, Muazzez İlmiye Çığ gibi alanında çk önemli çalışmalara yapacak öğrenciler de vardı. Zeki DOĞAN-Ssyal Bilgiler Öğretmeni Sayfa 5

7 Yurt dışında eğitim gören ve döndükten snra değerli çalışmalara yapan bazı bilim insanları şöyledir: Burhan TORPAK: Fransa da eğitim görmüş, ülkemize döndükten snra İstanbul Güzel Sanatlar fakültesinde Türk Süsleme Sanatları bölümünün açılmasına öncülük etmiştir. Ayrıca değişik knularda eserler yazmıştır. Prf. Dr. Jale İNAN: Almanya da devlet bursu ile arkelji eğitimi görmüştür. Ülkemize döndükten snra yaptığı kazılarla ilkçağ Anadlu tarihinin aydınlatılmasına büyük katkılarda bulunmuştur. Türkiye nin ilk kadın arkelğudur. Prf. Dr. Afet İNAN: Atatürk tarafından eğitim görmesi için İsviçre ye gönderilmiştir. Ülkemizde döndükten snra Türk Tarih Kurumu nun kuruluşunda yer aldı ve yıllarca da başkanlığını yaptı. Atatürk ve Türk Tarihi knularında pek çk eseri ve kitabı vardır Prf. Dr. Muazzez İlmiye ÇIĞ: Ankara Dil ve Tarih- Cğrafya Fakültesi nde Sümerlji, Hititlji, Arkelji ve Tarih bölümünden dersler alarak mezun ldu. Arkelji müzesinde görev yaptı. Zeki DOĞAN-Ssyal Bilgiler Öğretmeni Sayfa 6

8 SOSYAL BİLGİLER 6 ÜNİTE 2 YERYÜZÜNDE YAŞAM DÜNYA BİR KAĞIDA NASIL SIĞAR? Yeryüzünde luşan layları, bu layların nasıl meydana geldiğini, nerelerde dağılım gösterdiğini ve luşturduğu snuçların çevresine ve insanlara etkilerini inceleyen bilim dalına cğrafya denir. Cğrafya başlıca iki bölüme ayrılır: 1. Genel cğrafya 2. Yerel cğrafya 1. Genel Cğrafya kendi içinde ikiye ayrılır: a) Fiziki Cğrafya: Yeryüzü şekillerini, dünyadaki iklim çeşitleri ve bitki örtüsü çeşitliliğini, dünyanın şekli ve şeklinin snuçlarını inceler. b) Beşeri ve Eknmik Cğrafya: Dünya üzerinde var lan insan tpluluklarını, bu insanların çevre ile ilişkilerini, eknmik faaliyetlerini inceleyen bir bilim dalıdır. Kısaca insanı ve eknmik faaliyetleri inceler. 2. Yerel Cğrafya: Dünya üzerinde herhangi bir alandaki tüm cğrafi layları birlikte inceler. Bu alan kimi zaman bir ülke, kimi zaman bir bölge labilir. HARİTA BİLGİSİ Dünyanın tamamının ya da belli bir kısmının kuşbakışı larak ve belirlenmiş bir ölçek ranında küçültülerek bir düzleme aktarılmış haline harita denir. Harita çizilirken şu hususlara dikkat edilmelidir: Haritayı hangi amaç dğrultusunda kullanacağımızı belirlemeliyiz. Bu amaç dğrultusunda bize uygun lan ölçeği seçmeliyiz. Haritaya uygun bir isim kymalıyız. Yönleri düzgün biçimde kullanabilmek için, daima kuzeyi gösterir bir yön ku kullanmalıyız. Lejand bölümü lmalıdır. LEJAND: Haritalarda kullanılan sembl ve işaretlerin ne anlama geldiğini gösteren tabldur. PLAN: Plan en ayrıntılı haritalardır. Küçük alanlara ilişkin detaylı bilgi verir. Okullar, alışveriş merkezleri, parklar plan ile gösterilirler. KROKİ: Bir yerin kuşbakışı görünüşünün belli bir ölçeğe uymadan kabataslak çizimine denir. Ölçeksiz lduklarından harita değildir. Çğu zaman bir yerin adresini tarif etmek için kullanılır. Uyarı: Planlarda ve haritalarda belli bir ölçeğe göre küçültme yapılırken krkilerde ölçek yktur. Bir çizimin harita sayılabilmesi için; Kuşbakışı çizilmiş lması, Belli bir ölçeğinin lması, Düzleme aktarılmış lması gerekmektedir. HARİTA ÇEŞİTLERİ I. Kullanım Amaçlarına Göre Haritalar Haritalar kullanım amaçlarına göre iki bölüme ayrılırlar. A) GENEL HARİTALAR Tplumun her kesimi tarafından kullanılan haritalardır. Tpgrafya haritaları, atlas haritaları, duvar haritaları, ansiklpedik haritalar, şehir haritaları ve turist haritaları bu gruba girer. 1- Fiziki Haritalar: Yer şekillerini (dağ, va, plat, vadi vb.) gösteren haritalardır. 2- Siyasi ve İdari Haritalar: Kıtaların, ülkelerin sınırlarını gösteren haritalar siyasi haritalardır. Ülke içindeki il, ilçe, kasaba ve köy gibi idari birimler arasındaki sınırları gösteren haritalara da idari haritalar denir. 3- Beşeri ve Eknmik Haritalar: Nüfus miktarını, dağılışını, yğunluklarını, göçleri, insanların milliyetlerini, dinlerini, dillerini, kültürlerine ait özelliklerin dağılışını gösteren haritalara beşeri haritalar denir. İnsanların eknmik faaliyetlerini ve bu eknmik faaliyetlerin gerçekleşmesi için gerekli lan mal ve hizmetlerin dağılışını gösteren haritalara eknmik haritalar denir. B) ÖZEL HARİTALAR Bu tür haritalar herhangi bir knuyu detaylarıyla gösteren, dlayısıyla uzmanlaşma isteyen haritalardır. Belirli bir alanda uzmanlaşmış kişi ya da kuruluşların özel amaçları için hazırlanmış jelji, meterlji, tprak, bitki örtüsü gibi haritaları kapsar. Zeki DOĞAN-Ssyal Bilgiler Öğretmeni Sayfa 7

9 II. Ölçeklerine Göre Haritalar A) BÜYÜK ÖLÇEKLİ HARİTALAR Büyük ölçekli haritalarda, yeryüzü şekilleri daha az küçültülerek düzleme aktarıldıklarından daha fazla ayrıntı gösterirler. Kesir ölçeklerde, ölçek ile ölçek paydası arasında ters rantı vardır. Ölçeğin paydası büyüdükçe ölçek küçülür, ölçek paydası küçüldükçe ölçek büyür. Çizgi Ölçek 1- Plan: Ölçekleri 1/20.000'e kadar lan haritalardır. Planların ayrıntı gösterme gücü daha fazladır. 2- Tpgrafya haritaları: Ölçekleri 1/ ile 1/ arasında lan haritalardır. Küçültme ranının çizgi şeklinde gösterildiği ölçeklerdir. Eşit aralıklara bölünmüş lan çizgi üzerinde, aralıkların gerçekte ne kadar uzaklığa eşit lduğu belirtilir km B) ORTA ÖLÇEKLİ HARİTALAR 1/ ile 1/ arasında değişen haritalardır. Duvar haritaları rta ölçekli haritalardır. C) KÜÇÜK ÖLÇEKLİ HARİTALAR Ölçekleri 1/ 'den daha küçük lan haritalardır. Atlaslar küçük ölçekli haritalardır. Büyük ve Küçük ölçekli haritalar arasındaki fark Büyük Ölçekli Haritalar Paydası küçüktür. Küçük Ölçekli Haritalar Paydası büyüktür. 1cm Yukarıda verilen ölçekte, haritadaki 1 cm'lik uzunluk, arazide cm'yi yani 20 km'yi göstermektedir. Haritalarda genellikle çizgi ve kesir ölçek birlikte kullanılır. Çizgi ölçek, kesir ölçeğe göre daha kullanışlıdır. Bunun nedeni harita, ftğraf veya ftkpi ile küçültülüp büyütülse de çizgi ölçeğin gösterdiği uzunlukların değişmemesidir. Çünkü bu işlem sırasında çizgi ölçek de aynı randa küçültülmüş veya büyütülmüş lur. Küçültme ranı azdır. Ayrıntısı fazladır. Hata ranı azdır. Daha küçük alanları gösterir. Aynı alan çizildiğinde harita alanı daha büyük lur. Küçültme ranı fazladır. Ayrıntısı azdır. Hata ranı fazladır. Daha geniş alanları gösterir. Aynı alan çizildiğinde harita alanı daha küçük lur. ÖLÇEKLERİN DÖNÜŞÜMÜ Kesir Ölçeğin Çizgi Ölçeğe Çevrilmesi Kesir ölçeğin çizgi ölçeğe çevrilmesi için haritadaki 1 cm'nin gerçekte kaç km'yi gösterdiğinin bulunması gerekir. Örnek: 1/ kesir ölçeğinin çizgi ölçek larak ifadesi nedir? ÖLÇEK Haritadaki küçültme ranına ölçek denir. Ölçek, harita uzunluğu ile gerçek uzunluğun birbirine ranıdır. Bir haritanın ölçeği iki şekilde gösterilir. Kesir Ölçek Haritalarda uygulanan küçültme ranın kesirle ifade edildiği ölçeklerdir. Kesir ölçekte pay daima 1 ile gösterilir. 1/ , 1/ gibi paydadaki sayı, çizimin ne kadar küçültüldüğünü ifade eder. Çözüm: HU 1 Ö GU Haritadaki 1 cm gerçekte cm'ye yani 20 km'ye eşittir. Buna göre, 1 cm'nin 20 km larak gösterildiği çizgi ölçek hazırlanır km 1cm Zeki DOĞAN-Ssyal Bilgiler Öğretmeni Sayfa 8

10 NOT: Cm km ye çevrilirken 5 sıfır silinir. Km cm ye çevrilirken 5 sıfır eklenir. Metrenin alt ve üst katları: Çizgi Ölçeğin Kesir Ölçeğe Çevrilmesi Çizgi ölçeğin byu haritadaki uzunluğu verir. Çizgi ölçek üzerindeki tüm bölümlerin tplamı gerçekteki uzunluğu ifade eder. ÇizgiÖlçeğinHaritaUzunluğu Ölçek ÇizgiÖlçeğinGerçekUzunluğu km ÖRNEK: Yukarıdaki çizgi ölçeğin harita uzunluğu 5 cm'dir. Buna göre, kesir ölçek larak değeri nedir? Çözüm: Gerçek uzunluk kilmetreli lan uzunluktur. Buna göre = 50 km km Uzunluk hesaplamalarında; Gerçek uzunluk Harita uzunluğu Harita ölçeği hesaplanır. 1- Gerçek uzunluk= Harita uzunluğu x Harita ölçeğinin paydası GU = HU x HÖ GerçekUzunluk 2- HaritaUzunluğu HaritaÖlçeğininPaydası GU HU HÖP HaritaUzunluğu 3- HaritaÖlçeğininPaydası GerçekUzunluk HU HÖP GU NOT: Frmülleri pratik larak öğrenebilmek için üçgen tablyu kullanabiliriz. Haritadaki uzunluk cm li lan uzunluktur. Bu da 5 cm lduğuna göre H.U. = 5 cm G.U. = 50 km Ölçek =? HU 5cm 5cm 1 Ölçek GU 50km ÖLÇEK HESAPLAMALARI NOT: Kilmetre cinsinden bir değer istendiğinde beş (5) sıfır silinir. Santimetre cinsinden istendiğinde beş (5) sıfır eklenir. Harita üzerinden, haritadaki uzunluk, gerçek uzunluk ve ölçek hesaplamaları yapılabilir. Uzunluk hesaplarını hatasız yapabilmek için uzunluk ölçüsü birimlerini bilmek gerekir. Uzunluk ölçüleri 10'ar 10'ar büyür, 10'ar 10'ar küçülürler. Zeki DOĞAN-Ssyal Bilgiler Öğretmeni Sayfa 9

11 COĞRAFİ KONUM Bazı paralel dairelerinin özel isimleri vardır. Bir yerin Dünya üzerinde bulunduğu knuma cğrafi knum denir. Cğrafi knum, matematik ve özel knum larak ikiye ayrılır. 0 paraleli Ekvatr 23 27' kuzey paraleli Yengeç Dönencesi 23 27' güney paraleli Oğlak Dönencesi 66 33' kuzey paraleli Kuzey Kutup Dairesi 66 33' güney paraleli Güney Kutup Dairesi 90 kuzey paraleli Kuzey Kutup Nktası 90 güney paraleli Güney Kutup Nktası Ekvatr; yıl byunca gece ile gündüz eşitliğinin yaşandığı, çizgisel hızın en fazla, yer çekiminin en az lduğu paralel dairesidir. Meridyen ve Özellikleri 1- MATEMATİK KONUM Dünya üzerindeki bir yerin başlangıç paraleline (Ekvatr) ve başlangıç meridyenine (Greenwich) göre lan knumuna matematik knum denir. Ekvatr: Kutup nktalarından eşit uzaklıkta lan ve Dünyayı iki eşit parçaya ayıran daireye Ekvatr denir. Paralel: Ekvatru teğet (paralel) geçtiği varsayılan hayali çizgilere paralel denir. Paralellerin Özellikleri Başlangıç paraleli (0 ) ve en büyük paralel dairesi Ekvatr'dur. Ekvatr'un kuzeyindeki paralellere kuzey paralelleri, güneyindekilere ise güney paralelleri denir. Paraleller, Ekvatr'dan kutuplara dğru birer derece aralıklarla çizilir. 90 tane Kuzey Yarım Küre'de, 90 tane Güney Yarım Küre'de lmak üzere tplam 180 tane paralel dairesi vardır. Dünya'nın şeklinden dlayı Ekvatr'dan kutuplara dğru gidildikçe paralellerin byları kısalır ve kutuplarda nkta şeklini alır. Birbirini takip eden (ardışık) iki paralel arasındaki uzaklık her yerde eşittir ve yaklaşık 111 km'dir. Bir kutup nktasından diğer kutup nktasına uzanan, Ekvatr ve paralelleri dik larak kesen yarım çemberlere meridyen denir. Meridyenler, 360 lan Ekvatr çemberinin birer derecelik aralıklara ayrılmasıyla luşturulmuştur. Başlangıç meridyeni (0 ), İngiltere'ni başkenti Lndra yakınlarındaki Greenwich Gözlem Evi'nden geçer. Başlangıç meridyeninin dğusunda kalan meridyenlere dğu meridyenleri, batısında kalan meridyenlere batı meridyenleri denir. 180 tane dğuda, 180 tane batıda lma üzere tplam 360 tane meridyen yayı vardır. Dünya'nın şeklinden dlayı tüm meridyenler kutup nktalarında birleşirler ve birbirlerini kesmezler. Buna bağlı larak tüm meridyenleri uzunlukları aynıdır. İki meridyen arasındaki uzaklık, sadece Ekvatr üzerinde 111 km'dir. Bu uzaklık, Dünyanın şeklinden dlayı kutuplara gidildikçe azalır ve kutup nktalarında sıfır lur. İki meridyen arasındaki zaman farkı 4 dakikadır. Ekvatr'dan kutuplara dğru gidildikçe meridyenler arasındaki uzaklık azaldığı hâlde zaman farkı değişmez. Aynı meridyen üzerinde bulunan tüm nktalarda yerel saat aynıdır. Çünkü aynı meridyen üzerindeki bütün nktalar Güneş'in karşısında aynı anda geçerler. Meridyenler, Dünya üzerindeki herhangi bir yerin matematik knumunun belirlenmesinde yardımcı lur. Ayrıca meridyenler yardımıyla; Dünya üzerinde iki yer arasındaki yerel saat farkı da bulunabilir. Zeki DOĞAN-Ssyal Bilgiler Öğretmeni Sayfa 10

12 TÜRKİYE'NİN MATEMATİK KONUMUNUN SONUÇLARI bğazlara, kanallara, eknmik ve siyasi teşkilatlara, kmşularına göre knumu ile yer şekilleri ve yükselti özellikleri yerin özel knumunu belirler. Kuzey Yarımkürenin Orta Kuşağı'nda yer alır. Başlangıç Meridyeninin (Greenvvich) dğusundadır. En kuzeyi (42 Kuzey) ile en güneyi (36 Kuzey) arasındaki kuş uçuşu uzaklık, yaklaşık 666 km'dir (42-36 =6 6x111 =666 km). En dğusu (45 Dğu) ile en batısı (26 Dğu) arasında, 76 dakikalık zaman farkı vardır (45-26 = 19 19x4'=76'). Orta Kuşakta yer aldığı için yıl içinde dört mevsimi belirgin larak yaşar. Kuzeyden esen rüzgârlar hava sıcaklığını düşürürken, güneyden esen rüzgarlar ise hava sıcaklığını arttırır. 2- ÖZEL KONUM TÜRKİYE'NİN ÖZEL KONUMUNUN SONUÇLARI Üç kıtanın (Asya, Avrupa, Afrika) birbirine en yakın lduğu yerde bulunur. Üç tarafı denizlerle (Karadeniz, Ege Denizi, Akdeniz) çevrili bir yarımadadır. Marmara Denizi'ne sahiptir. Önemli ticaret yllarına ve bğazlara sahiptir (İstanbul ve Çanakkale Bğazları). Bu durum Türkiye'nin jeplitik önemini artırmıştır. Gelişmiş Avrupa ülkeleri ile zengin petrl yataklarına sahip Orta Dğu ülkeleri arasında yer alır. Ortalama yükseltisi fazladır (1132 m). Batıdan dğuya dğru gidildikçe yükselti artar. Dağlar genelde dğu-batı yönünde uzanır. Sıcaklık rtalamaları batıdan dğuya gidildikçe azalır. Yer şekillerinin çeşitli lması, farklı iklim tiplerinin görülmesine neden lur. Yüzyıllar byunca çeşitli medeniyetlere ev sahipliği yapması nedeniyle, tarihsel ve kültürel bakımdan çk zengindir. DÜNYANIN ŞEKLİ: Dünya nın kutuplardan basık Ekvatrdan şişkin kendine özgü şekline geid denir. DÜNYANIN HAREKETLERİ VE SONUÇLARI Dünyanın 2 türlü hareketi vardır. 1-Dünyanın Günlük Hareketi: Dünya kendi ekseni etrafında batıdan dğuya dğru 24 saatte döner. Buna 1 gün, harekete ise günlük hareket denir. Dünyanın Günlük Hareketinin Snuçları Gece ve gündüz luşur. Gün içinde güneş ışınlarının yere düşme açısı değişir ve buna bağlı larak gün içinde; sıcaklıklar değişir, Dğudaki bir yerde güneş batıdaki bir yere göre erken dğar ve erken batar. Dğu ve batı yönleri belirlenir. Yerel saat farkları luşur. 2-Dünyanın Yıllık Hareketi: Dünya, güneş çevresindeki dönüşünü 365 gün 6 saatte tamamlar. Buna 1 yıl, harekete ise yıllık hareket denir. Dünya üzerinde bir yerin veya bir ülkenin kıtalara, kyanuslara, denizlere, işlek ticaret yllarına, Dünyanın Yıllık Hareketinin Snuçları Mevsimler luşur. Güneş ışınlarının bir yere geliş açısı yıl byunca değişir. Bunun snucunda; sıcaklık yıl içinde değişir. Zeki DOĞAN-Ssyal Bilgiler Öğretmeni Sayfa 11

13 Yıl içinde gece ile gündüz süreleri değişir. Dönence: Güneş ışınlarının yeryüzüne dik açıyla geldiği en sn sınırdır. 23 derece 27 dakika kuzey ve güney enlemlerinden geçer. Kuzey yarımküredekine yengeç dönencesi, güney yarımküredekine ğlak dönencesi adı verilir. Kutup Dairesi: 24 saatlik zaman dilimi içerisinde gece ve gündüz durumlarının yaşandığı en sn sınırdır. 66 derece 33 dakika güney enlemlerinden geçer. KITALAR ve OKYANUSLAR Dünya yüzeyinin % 71 i Okyanus ve denizlerle, %29 u karalarla kaplıdır.) Kıta: Kendine bağlı lan adalarla, etrafı denizlerle ve kyanuslarla çevrili lan büyük kara parçalarına denir. 7 tane kıta vardır: Asya, Avrupa, Afrika Kuzey Amerika, Güney Amerika, Antarktika, Okyanusya(Avustralya) Batıdaki bir nktanın yerel saati verilip, dğudaki bir nktanın yerel saati isteniyrsa; dğuda yerel saat ileri lacağından aradaki yerel saat farkı tplanır. Dğudaki bir nktanın yerel saati verilip, batıdaki bir nktanın yerel saati isteniyrsa; batıda yerel saat geri lacağından aradaki yerel saat farkı çıkarılır. FARKLI YAŞAM ŞEKİLLERİ VE İKLİM İKLİM: Belli bir yerde görülen ( sıcaklık, nem, yağış, basınç, rüzgâr ve bulutluluk gibi ) hava laylarının uzun yıllar byunca gösterdikleri rtalama duruma iklim denir. İklimi inceleyen bilim dalına Klimatlji denir. Sıcaklık, rüzgâr ve yağış gibi hava laylarının bir yerde gösterdiği kısa süreli değişime de hava durumu denir. Hava durumunu inceleyen bilim dalına meterlji denir. Adana da kışlar ılık ve yağmur yağışlıdır. ifadesi iklim belirtir. Adana da dlu yağışı görüldü. ifadesi hava durumu belirtir. Okyanus: Kıtalar arasındaki büyük çukurlarda kalan geniş ve derin su kütlelerine denir. Okyanuslar büyükten küçüğe; Büyük Okyanus (Pasifik Okyanusu), Atlas Okyanusu ve Hint Okyanusudur NOT: Kuzey yarımkürede karalar güney yarımküredekilerden daha fazladır. Bu nedenle Kuzey yarımküre güney yarımküreye göre 1-2 derece daha sıcaktır. ZAMAN ( YEREL SAAT ) PROBLEMLERİ 1-Öncelikle iki nkta arasındaki meridyen farkı bulunur ve ardışık iki meridyen arası zaman farkı lan 4 dakika ile çarpılır. Böylece yerel saat farkı bulunmuş lur. 2-Dünya batıdan dğuya dğru döndüğü için; Dğuda yerel saat batıya göre ileri, Batıda yerel saat dğuya göre geridir. Buna göre; İKLİM KUŞAKLARI Sıcak kuşak ve ılıman kuşak, Kuzey Yarım Küre'de, Güney Yarım Küre'ye göre daha geniş alan kaplar. Bunun sebebi Kuzey Yarım Küre'de karaların ranının daha fazla lmasıdır. Denizler karalara göre az ısınırlar. Oysa karalar çk ısınırlar. Bu durum Kuzey Yarım Küre'de sıcak ve ılıman kuşağın daha geniş alan kaplamasına neden lmaktadır. Yine bu durumun snucu larak Kuzey Yarım Küre Güney Yarım Küre'ye göre 2 C daha sıcak lmaktadır. Zeki DOĞAN-Ssyal Bilgiler Öğretmeni Sayfa 12

14 Sıcak bir günde yağış görülebilmektedir. Sudan platsu, Dğu, Güney ve Merkez Afrika'da sıklıkla görülmektedir. 4- Çöl İklimi: Bu iklim tipinde sıcaklıklar ldukça yüksek, yağışlar ise sn derece azdır. Arabistan yarımadası. Büyük Sahra Çölü, Avustralya'nın iç kısımları, Kızılkum, Karakum ve Taklamakan Çölleri bu iklimin görüldüğü yerlerdir. Bitki örtüsü bakımından ldukça fakirdir. Çğunlukla dikenli çalılar ve kaktüsler görülür. Çöl ikliminin simgesi hurmadır. Yeraltı suyunun yüzeye çıktığı yerler lan vahalarda sulama ile pamuk, yer fıstığı, tahıl ve üzüm yetiştirilir. Kyun ve deve en çk Sıcaklık İklim Kuşakları İklim tiplerini üç bölümde inceleyebiliriz: A) Sıcak iklimler B) Ilıman iklimler C) Sğuk iklimler B) ILIMAN İKLİMLER 1- Okyanus İklimi: Genellikle karaların batı kıyılarında hüküm süren bu iklim tipinde yazlar serin, kışlar ise ılık geçmektedir. Bitki örtüsü rmanlardır. Görüldüğü yerler: Şili'nin güney kıyıları. Batı Avrupa ve Yeni Zelanda vb. A) SICAK İKLİMLER 1- Ekvatral İklim: Bu iklim tipi günlük ve yıllık sıcaklık farklılıklarının en az lduğu iklimdir. Amazn ve Kng havzaları, Malezya, Filipinler ve Papua Yeni Gine'de görülmektedir. Ormanların çk gür lması nedeniyle çk sayıda maymun ve kuş türü yaşar.. Yıl byunca yüksek sıcaklık ve bl yağış nedeniyle bütün yıl yeşil kalan m uzunluğundaki ağaçlardan luşan trpikal yağmur rmanları dğal bitki örtüsüdür. Kahve, kaka, kauçuk, ananas, şeker kamışı, sya fasulyesi, turunçgiller, Hindistan cevizi, mısır ve pirinç yetiştirilir. 2- Musn İklimi: Bu iklim tipinde yaz mevsimi yağışlı, kış mevsimi kurak geçmektedir. Sıcaklık rtalamaları 10 C'nin altına hiç düşmemektedir. Genellikle Güney, Güneydğu Asya ve Dğu Asya'da etkilidir. Yağışsız dönemde yaprağını döken rmanlar dğal bitki örtüsünü luşturur. Pirinç, çay, kahve, pamuk, muz, ananas, turunçgiller, zeytin önemli tarım ürünleridir. 3- Trpikal İklim (Savan) İsmini sıcak iklimlerde yetişen çayırlardan almaktadır. Sıcaklıklar bütün mevsimlere yayılır. 2- Akdeniz İklimi: Ülkemizde de görülen bir iklim tipidir. Yazlar sıcak ve kurak kışlar ılık ve yağışlı geçmektedir. Bitki örtüsü makilerdir. Akdeniz'e kıyısı lan ülkelerin büyük çğunluğu ile Orta Şili ve Califrnia kıyılarında görülmektedir. Buğday, arpa, zeytin, turunçgiller, üzüm, pamuk, şekerpancarı yetiştirilir. 3- Karasal İklim: Yazlar sıcak, kışlar ise çk sğuk ve kar yağışlı geçer. Denizden uzak karaların iç kesimlerinde görülmektedir. Yıllık sıcaklık farklılıkları ldukça fazladır. Bitki örtüsü bzkır (step) dır. Buğday, arpa, çavdar, yulaf, mısır, patates, çeşitli baklagiller, üzüm, elma, armut, şekerpancarı, keten ve tütün yetiştirilen başlıca ürünlerdir. Karasal iklimin görüldüğü alanlarda küçükbaş hayvancılık yapılır. Kyun en çk yetiştirilen küçükbaş hayvandır. C) SOĞUK İKLİMLER 1- Tundra iklimi: Sıcaklıklar sn derece düşüktür. Yılın büyük bir bölümü sğuk geçer. Yazlar kısa ve serin, kışlar ise uzun ve serttir. Bitki örtüsü bataklıklarda bdur çalı, çayır ve ysunlardan luşan tundradır. Zeki DOĞAN-Ssyal Bilgiler Öğretmeni Sayfa 13

15 Sibirya'nın kuzeyi, Grönland kıyıları ve Kanada'nın kuzeyi görüldüğü yerlerdir. Tundra ikliminin görüldüğü yerlerde ren geyiği, misk öküzü ve bizn gibi hayvanlar görülür. 2- Kutup İklimi: İklim tipleri içerisinde en sğuk lanıdır. Yılın büyük kısmında güneş ışınları görülmez. Hakim bir bitki örtüsü yktur. Görüldüğü yerlere Antarktika, Grönland'ın iç kesimleri ve kuzey kutbunu örnek verebiliriz. İç Anadlu, Dğu Anadlu ve Güneydğu Anadlu bölgeleri ile Marmara Bölgesinin denizden uzak iç kesimlerinde görülür. Bitki örtüsü bzkır(step)dır. Bzkır ilkbahar yağışlarıyla yeşeren yaz sıcaklığı ile kuruyan ve sararan kısa bylu t tpluluğudur. Buğday, şeker pancarı, arpa, çavdar, mercimek gibi ürünler yetiştirilir. En çk yağış ilkbaharda düşer. Knveksiynel (Yükselim) yağışlar görülür. TÜRKİYE DE SICAKLIK DAĞILIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER 1.ENLEMİN ETKİSİ: Dünya nın şeklinden dlayı, kutuplara gidildikçe güneş ışınlarının düşme açısı küçülür, atmsferde aldıkları yl uzar. Bu nedenle kutuplara gidildikçe sıcaklık azalır, ekvatra yaklaşıldıkça sıcaklık artar. Buna enlem etkisi denir. Türkiye nin güneyi ekvatra yakın lduğu için daha sıcaktır. Kuzeye gidildikçe sıcaklık azalır. 2.RÜZGÂRLAR: Türkiye de kuzeyden esen rüzgarlar sğuk, güneyden esen rüzgarlar ılıktır. Bu durum, ülkemizin kuzey yarımkürede yer aldığını gösterir. 3.YÜKSELTİ: Türkiye de sıcaklıklar yükseltinin etkisiyle batıdan dğuya gidildikçe azalır. Çünkü dğuya gidildikçe yükselti artar. 4.DENİZELLİK-KARASALLIK: Türkiye de kıyılar iç kesimlerden daha sıcaktır. Kıyılarda denizler ılıtıcı etki yapar. 5.BAKI: Güneş gören yerlerin gölgelere göre daha sıcak lmasıdır. Türkiye de güney bölgeler bakının etkisiyle daha sıcaktır. İlkbaharda ısınan hava yükselir. Yükselen hava sğur ve içindeki nem yağmura dönüşür. İç Anadlu Bölgesi nde ilkbahar aylarında yaygın larak görülür. Halk arasında Kırkikindi yağmurları larak bilinir. 2. KARADENİZ İKLİMİ Her mevsimi yağışlı lup, yazları serin, kışları ise ılıktır. En fazla yağışı snbahar aylarında almaktadır. Karadeniz Bölgesi nin kıyı kesimleri ile Marmara Bölgesi nin Karadeniz kıyılarında etkilidir. Bitki örtüsü rmandır. Evler ahşaptan yapılır. Çay, kivi, fındık, mısır yetiştirilir. Yamaç yağışları (Orgrafik) görülür. 6.DAĞLARIN UZANIŞ YÖNÜ: Karadeniz ve Akdeniz de dağlar kıyıya paralel uzandığı için denizin ılıtıcı etkisi iç kesimlere girmez. Ege Bölgesinde dağlar kıyıya dik uzandığı için ılımanlaştırıcı etki iç kesimlere girer. TÜRKİYE DE GÖRÜLEN İKLİMLER Türkiye de farklı iklimlerin görülmesinin nedenleri: Üç tarafı denizle çevrili lması Yükseltisinin fazla lması Ilıman (rta)kuşakta yer alması Yer şekillerinin çeşitlilik göstermesi 1.KARASAL İKLİM Yazlar sıcak ve kurak, kışlar sğuk ve kar yağışlıdır. Sıcaklık kışın 0 derecenin altına düşer. 3.AKDENİZ İKLİMİ Yazlar sıcak ve kurak, kışlar ise ılık ve yağışlıdır. Evler taştan yapılır. Zeki DOĞAN-Ssyal Bilgiler Öğretmeni Sayfa 14

16 Bu iklim Akdeniz ve Ege bölgesinin kıyı kesimleri ile güney Marmara Bölümü nde etkilidir. Yağış en çk kışın düşer. Kıyı kuşağında kar yağışı ve dn layları nadiren görülür. Dğal bitki örtüsü makidir. Makiler, her mevsim yeşilliğini kruyan, kışın yapraklarını dökmeyen, kısa bylu (1-2 m.) ağaç ve çalılıklardan luşur. Mersin, keçibynuzu, sakız, zakkum, zeytin, erguvan ve defne maki bitki örtüsüne örnek larak gösterilebilir. Turunçgiller, muz, zeytin, pamuk yetiştirilir. Cephe yağışları etkilidir. Denizden gelen sıcak hava ile karadaki sğuk havanın karşılaşması ile kışın yağışlar lmaktadır. Yazının bulunmasından önceki çağlara tarih öncesi çağlar (devirler), yazının icadından snraki çağlara ise tarih çağları denir. Tarihi dönemler 2 ye ayrılır. A) Tarih Öncesi Devirler(Çağlar): Yazının lmadığı dönemlerdir. Kullanılan araç gereçlere göre bölümlere ayrılır. Taş Devri: 1- Kabataş Devri 2- Yntma Taş Devri 3-Cilalıtaş Devri Maden Devri: 1-Bakır Devri 2-Tunç Devri 3-Demir Devri Kabataş Devri: En uzun devirdir. Hakkında kesin bilgiler yktur. Yntma Taş Devri: Yntma taş devrinde insanlar, havalar sğuk lduğundan ve yırtıcı hayvanlardan krunmak için mağara ve ağaç kvuklarında yaşarlardı. Avcılık ve tplayıcılık yaparlardı. Üretim lmadığı için bu döneme tüketici hayat denilmektedir. En önemli buluşları ateşi bulmalarıdır. Yntma Taş Devri'ne ait kalıntılar, Antalya yakınlarındaki Karain, Beldibi ve Belbaşı mağaralarında bulunmuştur. Cilalı Taş Devri Marmara Bölgesinde üç iklimin görülmesi tarım ürünü çeşidini arttırmıştır. GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE YERLEŞME TARİH: Geçmişte yaşamış insan tpluluklarının yaşamlarını belgelere dayanarak neden-snuç ilişkisi içerisinde inceleyen bilim dalıdır. Tarihi incelerken geçmişi daha klay algılayabilmek için dönemlere ayırıyruz. YÜZYIL (Asır): Yüz yıllık zaman dilimine denir. MİLAT: Başlangıç anlamına gelir. Hz. İsa'nın dğumunu da ifade eder. Takvimde 0 larak kabul edilir. Bir tarihin hangi yüzyıla ait lduğunu bulmak için; sn iki basamağı silinir ve kalan sayıya 1 (bir) ilave edilir. Örnek: 1998 = 1998 geriye 19 kalır. 19+1= 20. yüzyıl larak buluruz. Örnek: 657= 657 geriye 6 kalır. 6+1 = 7. yüzyıl Kısaca 4 basamaklı tarihlerde ilk 2 basamağa, 3 basamaklı tarihlerde ilk basamağa 1 ilave edilir. ÇAĞ: Benzer ssyal ve siyasal layların yaşandığı dönemlere denir. Bu devirde insanlar üretici hayata geçmiş ve tarım yapmaya başlamış ve yerleşik hayata geçmişlerdir. Hayvanlar evcilleştirilmiş ve hayvanlardan da yararlanılmaya başlamıştır. Tarım yapabilmek için düz, verimli tprak ve su kaynakları lan yerleri seçtiler. Tarlaya yakın lması içinde bölgedeki malzemelerden ev yaptılar. İnsanlar belirli yerlere yerleşmeye başladığı için nüfus artmış, önce köyler snrada şehirler luşmaya başlamıştır. Güvenlik amacı ile evler birleşik yapılmaya başlanmış ve girişleri çatıdan yapılmıştır. Yine güvenlik için şehirlerin etrafı surlarla çevrilmiştir. Knya yakınlarındaki Çatalhöyük bu yerleşme türüne güzel bir örnektir. Cilalı Taş Devri'ne ait kalıntılar Diyarbakır'da (Çayönü) ve Knya'da (Çatalhöyük) bulunmuştur. MADEN DEVRİ Kullanılan madenlere göre sırasıyla bakır, tunç ve demir larak üçe ayrılır. Maden devrine ait kalıntılar, Yzgat (Alişar), Çrum (Alacahöyük), Çanakkale (Truva), Kayseri (Kültepe), Burdur (Hacılar Höyüğü) ve Van (Tilkitepe)'da bulunmuştur. Zeki DOĞAN-Ssyal Bilgiler Öğretmeni Sayfa 15

17 YERLEŞMEDE ETKİLİ OLAN FAKTÖRLER Geçmişte: İklim şartlarının uygunluğu Su kaynakları Verimli tarım alanları Madenler (Yer altı kaynakları) Güvenlik ( krunaklı Alanlar ) Ticaret ve göç yllarına yakın lma Günümüzde: Sanayi Bölgeleri Ulaşım lanakları Eğitim ve Sağlık hizmetleri Ticaret, Turizm ve İş Olanakları Tarım, İklim ve Yer şekilleri Anadlu daha ilk çağlardan itibaren insanlar için tercih edilen bir yer lmuştur. Bunun nedenleri; B) Tarihi Devirler (Çağlar): Yazının icadıyla başlar. Tüm insanlığı etkileyen evrensel laylara göre bölümlere ayrılmıştır. 1- İlk Çağ (MÖ 3200-MS 375) :M.Ö yılında Sümerlerin yazıyı icat etmesi ile başlayıp M.S. 375 yılındaki Kavimler Göçüne kadar süren dönemdir. 2- Orta Çağ ( ) :Kavimler Göçü ile başlayıp, İstanbul un fethine kadar süren dönemdir. 3- Yeni Çağ ( ): İstanbul'un fethinden, Fransız İhtilali ne kadar süren dönemdir. 4-Yakın Çağ (1789-?): Fransız İhtilali'nden günümüze kadar süren dönemdir. UYGARLIKLARIN BEŞİĞİ MEZOPOTAMYA UYGARLIKLARI Tarihte, Dicle ve Fırat nehirleri arasındaki bölgeye Mezptamya denir. Bu bölgede Sümerler Akadlar Babiller Elamlar Asurlar kurulmuştur. SÜMERLER Mezptamya Uygarlığının kurucusu Sümerler dir. Dünyanın bilinen ilk uygarlığıdır. Şehir devletleri halinde yaşamışlardır. Ur, Uruk, Eridu, Lagaş gibi şehir devletleri kurmuşlardır. Şehir devletlerini yöneten kişilere Patesi adını vermişlerdir. Sümerlerde çk tanrılı din hâkimdi. Bölgede sulama kanalları açarak ve bataklıkları kurutarak tarım yapabilecek araziler elde etmişlerdir. Şehirlerini Ziggurat adını verdikleri tapınakların çevresinde kurmuşlardır. Zigguratlar çeşitli amaçlar içi kullanılmıştır: Alt katlar dep ve pazar yeri, rta katlar dini ibadet ve eğitim, üst katlar gözlem evi (rasathane) Bu durum astrnmi yani gökbilimin gelişmesini sağlamıştır. Sümerler yazıyı icat eden ve kullanan ilk uygarlıktır. Böylece tarihi çağları başlatmışlardır. Yazıyı kil tabletler üzerine yazmışlar ve şekiller çiviye benzediği için çivi yazısı larak adlandırmışlardır. Bilgi birikimi ve aktarımı klaylaşmıştır. Sümerlerin kullandığı yazı, Asurlu tüccarlar tarafından Anadlu ya getirilmiş, böylece Anadlu tarihi çağlara girmiştir. Yaratılış ve Gılgamış (Gılgameş) destanları Sümerlere ait önemli destanlardır. Dört işlemi kullanmışlar, sayıları bulmuşlar ve çemberi 360 dereceye bölmüşlerdir. Tarihte bilinen ilk yazılı kanunlar Sümerler tarafından yapılmıştır. ( Urgakina Kanunları ) Sümerler matematik ve astrnmide ileri gitmişler ay takvimini yapmışlardır, güneş sistemini incelemişlerdir. Sümerlerin bir başka önemli buluşu da tekerlektir. BABİLLER Babil krallığı Amurrular tarafından Babil merkez larak kurulmuştur. Merkeziyetçi bir krallıkla yönetilmişlerdir. En güçlü hükümdarları lan Hammurabi nin hazırladığı Hammurabi Kanunları ile ünlüdür. Önemli eserleri dünyanın yedi harikasından biri lan Babil in Asma Bahçeleri ve Babil Kulesi dir. Güneş saatini, Ay ve Güneş tutulmasının devirli lduğunu buldular. Tarihte ilk anayasayı hazırladılar. Bu anayasa Hammurabi tarafından hazırlanmış ve kısasa kısas esasına dayanıyrdu. Zeki DOĞAN-Ssyal Bilgiler Öğretmeni Sayfa 16

18 ASURLULAR Başkentleri Ninva dır. Asurlu tüccarlar Kayseri deki Kültepe ile ticaret yapmışlardır. Kültepe deki kazılarda Sümer Çivi yazısı ile yazılmış tabletler bulunmuştur. Sümerlerin kullandığı yazı, Asurlu tüccarlar tarafından Anadlu ya getirilmiş, böylece Anadlu Tarihi Çağlara girmiştir. Dünyadaki ilk kütüphaneyi başkent Ninva da yaptılar ve arşivcilik faaliyetlerini başlattılar. Çömlekçi çarkını kullanan Asurlular bu sayede hızlı ve seri kap kacak üretebiliyrlardı. Ticaretle uğraşmışlar ve Anadlu da karum adı verilen ticaret klnileri kurmuşlardır. İLK ÇAĞ ANADOLU UYGARLIKLARI (MEDENİYETLERİ) HİTİTLER ( ETİLER ) MÖ 1200-MÖ 200 Başkentleri Hattuşaş'tır (Çrum-Bğazköy). M.Ö. 1700'lerde Kızılırmak yayı içerisinde kurulmuşlardır. Devleti krallar yönetirdi. Pankuş adı verilen meclis ise krala yardımcı lmaktaydı. Gerektiğinde bu meclis kralın işlerini denetlerdi. Tavananna adlı kraliçelerde yönetimde etkiliydi. Klni: Bir devletin kendi ülkesinin sınırları dışında egemenlik kurarak yönettiği eknmik veya siyasal çıkarlar sağladığı ülke, sömürülen ülke. Tanrıya hesap vermek için bir yıl içinde lan iyi veya kötü layları Anal dediğimiz yıllıklara yazarak, tarafsız ve bjektif tarih yazıcılığını başlatmışlardır. Medeni hukuk gelişmiştir. Eknmileri tarım ve hayvancılığa dayanmaktaydı. Tarihte bilinen ilk yazılı antlaşma lan Kadeş Antlaşmasını Mısır ile M.Ö 1280'de imzalamışlardır. Hitit kralları hem başkmutan, başrahip ve baş yargıç idi. Askeri, dini ve hukuki triteye sahiptiler. Halk yöneticiler, rahipler, hürler ve köleler gibi ssyal sınıflara ayrılmıştır. Hititlerde din çk tanrılıdır. Hitit ülkesine Bin tanrı ili denirdi. Çivi ve hiyerglif (resim) yazıları lmak üzere iki çeşit yazı kullanmışlardır. Frigyalılar tarafından yıkılmışlardır. URARTULAR (MÖ 900 -MÖ 600) Dğu Anadlu Bölgesi'nde kurulmuştur. Başkenti Tuşpa (Van)dır. Devlet yönetimi kralın mutlak egemenliğine dayanıyrdu Çk tanrılı dine inanmışlardır. Ölümden snra yaşamın devam ettiğini düşünmüşlerdir Urartular, mezarlarını bile taştan da şeklinde yapmışlardır Bu mezarlara günlük hayatta kullandığı değerli eşyaları da kymuşlardır Çünkü Ölümden snra yaşamın devam ettiğini düşünmüşlerdir yani ahiret inancı vardır. Bulunduğu bölgede maden çk lduğu için kuyumculukta ve maden işlemeciliğinde gelişmişlerdir Savaş Tanrısı Haldi'ye inanmaları Urartularda rdunun çk önemli lduğunu gösterir Dağlık bir bölgede kurulan Urartular düşmanlardan krunmak amacı ile taştan kaleler yapmışlardır. Urartular taştan kale yapımında, taş işçiliğinde ve kaya ymacılığında gelişmişlerdir. Tarımı geliştirmek için sulama kanalları ve barajlar yapmışlardır. Urartuların yapmış lduğu Şamran Kanalı günümüzde bile kullanılmaktadır. İYONLAR (MÖ 1200-MÖ 700) Şehir devletleri (plis) halinde yaşamışlardır. En önemli şehir devletleri Efes, Milet, Fça, Bdrum ve İzmir'dir. Kurulan şehir devletlerinde sırası ile krallık, ligarşik ve demkratik yönetim şekilleri görülmüştür. Kurulan şehir devletleri arasında siyasi bir birlik yktur. Hititler kayaları düzleştirerek, tanrı kabartmaları yapmışlardır. İvriz ve Yazılıkaya Kabartmaları Hititlere aittir. Zeki DOĞAN-Ssyal Bilgiler Öğretmeni Sayfa 17

19 Deniz ticaretinde gelişmişlerdir. Akdeniz ve Karadeniz de klniler (ticaret şehirleri) kurmuşlardır. Çk tanrılı dine inanmışlardır. Halk çeşitli ssyal sınıflara ayrılmış, kölelik yaygındı. Demkratik ve özgür düşünce rtamı lduğu için bilim ve felsefede gelişmişlerdir. Önemli bilim adamları arasında; Herdt, Pisagr, Tales, Hmers ve Hipkrat yer almaktadır. Efes Artemis Tapınağı İynların önemli sanat eserlerinden biridir. İyn edebiyatının en önemli eseri İlyada ve Odessa destanlarıdır. Anadlu'da kurulan ilkçağ uygarlıkları içinde en gelişmiş ve ileri düzeyde lanıdır. Çünkü İynlar, Ön Asya'dan gelen ticaret yllarının bitiş nktasında ldukları için ve dğu batı arasında köprü vazifesi görürlerdi. FRİGLER (MÖ 750 MÖ 600) Orta Anadlu'da Sakarya Nehri çevresinde kurulmuştur. Başkentleri Grdin (Ankara yakınlarındaki Platlı) dır. Ülke krallıkla yönetilirdi. Krallarına Midas unvanı verilmiştir LİDYALILAR (MÖ MÖ 546) Lidyalılar ise Menderes ve Gediz ırmakları arasında kurulmuştu. Başkentleri Manisa yakınlarındaki Sard'dır. Tarım, hayvancılık ve ticaret başlıca geçim kaynakları lmuştur. İlk Çağda Anadlu'nun en işlek ticaret ylu lan "Kral Ylu" nu yapan Lidyalılar, bu yl ile dğu -batı kültürlerinin kaynaşmasını sağlamışlardır. Kral Ylu Sard dan başlar Mezptamya da Ninva da biterdi. Kara ticaretinde gelişen Lidyalılar ürettikleri malları Kral Ylu ile Mezptamya ya gönderir radan da ihtiyaçlarını alırlardı. Lidyalılar ticareti klaylaştırmak amacı ile parayı icat ettiler. Böylece takas usulü Değiş-Tkuş usulü sna erdi. Ticaret klaylaştı. Eknmik hayat canlandı. Zengin lan Lidyalıların rdusu da paralı askerlerden luşurdu. Bu durum kısa sürede yıkılmalarına neden lmuştur. Lidyalılar, Frigler gibi Tümülüs tipi mezarlar yapmışlarıdır Çk tanrılı inanca sahip lmuşlardır. Altın işletmeciliği, heykeltraşlık, dkumacılık ve seramikte ileri gitmişlerdir. Ülke krallıkla yönetiliyrdu. En önemli tanrıları Kibele adı verilen tprak ve bereket tanrıçasıydı. En önemli geçim kaynağı tarımdı. Bu nedenle tarımla ilgili ağır cezaları vardı. Öküz öldüren ya da saban kırana ağır cezalar verilirdi. Fibula adı verilen çengelli iğneler yaptılar. Madencilikte ilerlemişlerdir. Frigler hiç çivi kullanmadan mbilya yapabiliyrlardı. Ağaç işlemeciliği ve mbilyacılıkta ilerlemişlerdir. Tapates adı verilen halı ve kilimleri çk meşhurdu. Dkumacılıkta ilerlemişlerdir. Frigler Krallarını ve sylu kişileri Tümülüs denilen yığma mezarlara gömerdi. Ağaçtan işlenerek üzeri tprakla örtülen mezar çeşididir. Diğer ölülerini ise gemetrik şekillerle süslü Kaya Mezarları na gömmüşlerdir. Çk tanrılı inanca sahip lmuşlardır. Zeki DOĞAN-Ssyal Bilgiler Öğretmeni Sayfa 18

20 SOSYAL BİLGİLER 6 ÜNİTE 3 İPEK YOLUNDA TÜRKLER TÜRKLERİN ANA YURDU ANAYURTTAN ANADOLUYA Türklerin ana yurdu Orta Asya'dır. Orta Asya; Dğuda Kingan Dağları, Batıda Hazar Denizi, Güneyde Himalaya Dağları, Kuzeyde Sibirya ile çevrili bölgedir. ORTA ASYA DAN GÖÇLERİN SEBEPLERİ 1- Nüfus artışı ve tlakların yetersiz kalışı, 2- Olumsuz iklim şartları (Kuraklık, şiddetli kışlar) 3- Kendi aralarında ve diğer kavimlerle lan mücadeleler 4- Salgın hastalıklar 5- Türklerin Dünya hakimiyeti düşüncesi (Güneşin dğduğu yerden, battığı yere kadar her yeri fethetme arzusu) 6- Dış baskılar (Çin ve Mğl baskıları) GÖÇLERİN SONUÇLARI 1- Orta Asya kültür ve medeniyeti dünyanın değişik bölgelerine taşınmıştır. 2- Göç etmeyip, Orta Asya'da kalan Türkler, ilk Türk Devleti lan "Asya Hun Devleti"ni kurmuşlardır. 3- Göç eden Türk byları gittikleri yerlerde yeni Türk Devletleri kurarlarken, ralardaki bazı devletleri de yıktılar. ASYA HUN DEVLETİ (BÜYÜK HUN DEVLETİ) Kurulduğu tarih kesin larak bilinmemektedir. Bilinen ilk hükümdarı Teman'dır. Teman'dan snra yerine ğlu Mete Han geçmiştir. Asya Hun devleti Mete Han zamanında en geniş sınırlarına ulaşmıştır. Mete Han döneminde; "nlu sistem"e dayalı ilk düzenli Türk rdusu kuruldu. Çinliler Türk akınlarına karşı kymak için Çin Seddini yaptılar. Başkenti Ötüken dir. Tarihte bilinen ilk Türk devletidir. Destanları Oğuz Kağan Destanı dır. Türkler Çinlileri yenmişler ve vergiye bağlamışlar ama Çin e yerleşmeyi düşünmemişlerdir. Çünkü Çin çk kalabalık lduğu için Türkler ( milli benliklerini ) kültürlerini kaybetmekten, kalabalık Çinliler arasında eriyip yk lmaktan krkmuşlardır. Büyük Hun Devleti veraset sistemi ve Çin siyaseti nedeniyle Dğu ve Batı Hun Devleti diye ikiye ayrıldı. Orta Asya Türk devletleri ile Çin arasındaki mücadelelerin asıl nedeni İpek Ylu na hakim lmaktır. Veraset Sistemi: Türklerde devlet, hükümdar ailesinin rtak malı sayılırdı. Ve ülke hükümdarın sağlığında ğulları arasında paylaştırılırdı. Bu durum taht kavgalarına ve devletin yıkılmasına neden lurdu. Çin Siyaseti: Çin, göçebe hayatı yaşayan ve savaşçılıkları gelişmiş lan Türk Ordusu karşısında çaresiz kalıyrdu. Hatta Türk Akınlarını durdurmak için Çin Seddi'ni yaptırmıştı. Buna rağmen Türkleri durduramamıştı. Bu durum karşısında çaresiz kalan Çin şu siyaseti takip etti: 1- Çin prenslerini Hun Hakanlarıyla evlendirerek, prensesin yanında Hun sarayına çk sayıda hizmetçi gönderdiler. Bu hizmetçiler casusluk faaliyetinde bulunarak, Türkler hakkında bilgi tpladılar. 2- Türk Beylerine hediyeler göndererek, nları kendilerine bağlamaya ve eknmik larak Çin'e bağımlı yaşamaya alıştırdılar. 3- Türk Beylerini birbirlerine karşı kışkırtarak, Türk devletinin parçalanmasını sağladılar. AVRUPA ( BATI ) HUNLARI VE KAVİMLER GÖÇÜ KAVİMLER GÖÇÜ (375) Batı Hunları, Balamir kmutasında, MS. 374 yılında Vlga (İtil ) nehrini aşarak Batı'ya (Avrupa'ya) dğru ilerlemeye başladılar. Türklerin bu ilerlemeleri karşısında önlerinde bulunan Vizigt, Ostrgt, Vandal, Saksn, Frank, Germen gibi birçk kavim hareketlenerek Türklerden kaçmaya başladılar. Böylece Batı Hun Türklerinin, sebep lduğu bu büyük yer değiştirme layına tarihte Kavimler Göçü adı verilir.(375) KAVİMLER GÖÇÜNÜN SONUÇLARI İlk çağ kapandı, Ortaçağ başladı. Rma İmparatrluğu; Dğu ve Batı Rma İmparatrluğu lmak üzere ikiye ayrıldı.(395) Avrupa nın yapısı değişti. İngiltere, Fransa gibi Avrupa devletlerinin temeli atıldı. Barbar kavimler arasında Hristiyanlık yayıldı. Avrupa'da Fedalite (Derebeylik) adı verilen yönetim biçimi rtaya çıktı. Zeki DOĞAN-Ssyal Bilgiler Öğretmeni Sayfa 19