ROLÜ GİDERİLMESİNDE KAMUNUN. BİLGİ ASİMETRİSİ KAYNAKLI piyasa BAŞARıSıZLIGININ. Orhan ÇOBAN *

Transkript

1 BİLGİ ASİMETRİSİ KAYNAKLI piyasa BAŞARıSıZLIGININ GİDERİLMESİNDE KAMUNUN ROLÜ Orhan ÇOBAN * Özet: Akerlof tarafindan iktisat literatürüne katılan limonlar piyasası modeli, piyasa yapılarında ortaya çıkan başarısızlıkların en önemli kaynaklarından birisi olarak gösterilen bilgi asimetrisi konusundaki çalışmaların temelini oluşturmaktadır. Bilgi asimetrisi, piyasanın yapısını ve dolayısıyla piyasada faaliyet gösteren partnerierin (üretici, tüketici) karar ve davranışlarını etkileyerek, ekonomik anlamda dengenin etkin bir düzeyde oluşumunu engellemektedir. Bilgi asimetrisi kaynaklı sorunların çözümü için, piyasa-içi ve piyasa-dışı unsurlardan hareketle bir takım çözüm önerileri geliştirilmektedir. Bu bağlamda piyasalarda ortaya çıkan bilgi asimetrisi eksenli sorunların piyasa-içi unsurların özel bilgi üretimiyle veya piyasa-dışı bir unsur olarak görülen kamunun bir takım düzenleme ve müdahaleleriyle giderebileceği belirtilmektedir. Bu çalışmada, eksik bilgi teorisi çerçevesinde değerlendirilen ve piyasa başarısızlığının bir kaynağı olarak görülen bilgi asimetrisinin, piyasa ve piyasa partnerleri üzerindeki etkileri incelenerek, ortaya çıkan sorunların giderilmesine yönelik olarak kamu tarafindan uygulanabilecek strateji ve politikalar tartışılmıştır. Anahtar Sözcükler: Asimetrik bilgi, ters seçim, ahlaki tehlike, x-etkinsizliği;. kamu müdahalesi GİRİş Kamusal bir malolarak piyasa yapılannın temel karakteristiklerinden birisini temsil eden bilgi, iktisat literatürünün ve özellikle de iktisat teorisinin önemli bir alanı haline gelmiştir. Bazı durumlarda bilgi eksenli olarak ortaya çıkan etkileşimlerde kaynaklann etkin kullanımının sağlanması ve toplumsal refahın artınlması amacıyla, gerektiğinde piyasa-dışı bir ajan olarak kamunun piyasaya müdahalesi gerekmektedir. Özellikle piyasa başansızlığına yol açan bilgi asimetrisi kaynaklı sorunlann çözümünün önem arz ettiği piyasa yapılannda, kamusal müdahalelerin gerektiği yönünde literatürde çeşitli tartışmalar yapılmaktadır. Doç. Dr., Erciyes Üniversitesi Nevşehir İİBF Ö~etirn Üyesi, ocoban@eunev.edu.tr Amme İdaresi Dergisi, Cüt 38 Say, 1 Haziran 1005, s

2 ] 36 Amme İdaresi Dergisi Ekonomik faaliyetler çerçevesinde sözleşme yapan partnerlerı (üretici ve tüketici) arasındaki eksik bilgilendirmeden kaynaklanan asimetrik bilgilbilgi asimetrisi ve bağlı sorunlan, partnerlerin davranışlan üzerinde önemli etkiler meydana getirmekte, piyasaların yapısını ve işleyişini değiştirmektedir yılı Nobel Ekonomi Ödülü'nün bilgi asimetrisi alanında yapmış olduklan çalışmalanndan dolayı J. Stiglitz, G.Akerlofve M. Spence verilmesi, bu konunun önemini daha da artırmıştır. Bu çalışmada, eksik bilgi teorisi çerçevesinde değerlendirilen ve piyasa başansızlığının bir kaynağı olarak görülen bilgi asimetrisinin piyasalar ve piyasa partnerleri üzerindeki olumsuz etkilerinin incelenmesi ve bu etkilerin giderilmesine yönelik kamu eksenli politika önerilerinin geliştirilmesi amaçlanılmaktadır. Öncelikle asimetrik bilgi ve asimetrik bilgiyle ilintili kavramlar açıklanarak, piyasa başansızlığının yanı sıra kaynak kullanım ve tahsisindeki etkinsizliğin en büyük nedeni olarak gösterilen bilgi asimetrisinin etkileri üzerinde durulmuş; özellikle bilgi asimetrisinin işletme-içi etkinsizlik (X-Etkinsizliği) sürecine etkileri tartışılmıştır. Ayrıca, bilgi asimetrisinin giderilmesinde kamu eksenli politikalar vurgulanmış ve bu politikalardan hareketle çözüm önerileri geliştirilmeye çalışılmıştır. BİLGİ VE BİLGİ AsİMETRİsİ Bilgi, eyleme geçme yeteneği, bir şeyi harekete geçirme olanağı veya edinilmiş deneyimlerin, çeşitli çalışmalar sonucu ulaşılmış sonuçlann, değerlerin, olgulann ve kendi alanlannda uzmanlaşmış olan insanlann görüşlerinin sistematize edilmiş bir bütünü olarak tanımlanmaktadır (Çoban, 2002: 417). Niteliği itibariyle bir kamusal malolan bilginin doğalolarak kamu tarafından denetlenmesi ve düzenlenmesi gerekmektedir. Bilgi esas itibariyle aşağıdaki gibi iki ana başlık altında sınıflandınlmaktadır (Baş,2002): - Zamanlama açısından: Önsel (ex-ante) bilgi geçmiş (ex-post) bilgi. - Dağılım açısından: Özel (private) bilgi kamuya açıklanmış (public) bilgi. Ekonomi kuramı yazınında kaynaklann etkinsiz dağılımına neden olan piyasa başansızlığının nedenleri olarak dışsal etkiler, piyasa ve asimetrik bilgi gösterilmektedir. Bilgi ekonomisi anlamında asimetri, eksik bilgi varsayımı altında bir partnerin etkileşimde bulunduğu diğer partnerin belirli niteliklerine ilişkin yeterli bilgiye sahip olmaması/olamaması anlamına gelmekte ve piyasa yapısı içerisinde karşılıklı etkileşirnde bulunan ajanlardan bazılannın diğerlerine göre daha fazla bilgiye sahip olması şeklinde de tanımlanmaktadır (Aras, 2002: 194). Bu bağlamda bilgi asimetrisi bir yandan tüketici ve üreticiler açısından yanlış ı Bu çalışmada kullanım kolayltgı saglamak ve kavram kannaşasmı önlemek amacıyla, tüketici, üretici ve a jan kavramlannm yerine partner kavramı kullanılacaktır.

3 Bilgi Asimetrisi Kaynaklı Piyasa Başarısızlığının Giderilmesinde Kamunun Rolü ı 37 seçim/yanlış fıyat tercihini, öte yandan, ahlaki (etik) çöküş tehlikesini ortaya çıkararak, piyasalan işlevsizleştinneye ve başansızlığa sürüklemektedir. Şekil 1. Bilginin Sınıflandırılması DAGILIM Kamusal Ozel ZAMANLAMA Geçmiş / Ex-post Piyasa yapısının hemen-hemen her alanında ortaya çıkabilen asimetrik bilgi, çeşitli toplumsalolaylan karakterize etmekte ve çeşitli kurumsal düzenlemeleri açıklamaktadır. Genellikle ürünlerin kaliteleri hususunda satıcılar alıcılara, işgücünün kalifıyeliği hususunda işçiler işverenlere ve işletmelerin maliyet ve rekabet yapısının yanı sıra finansal durumu konusunda yöneticiler üyelerine göre daha fazla bilgiye sahiptirler. Bu çerçevede, zaman açısından bir takım sınırlamalar olmakla birlikte örneğin otomobil işletmelerinin ürünlerine neden garanti verdikleri, işletmelerin çalışanlanyla neden teşvik/ödül-ceza eksenli ücret sözleşmeleri yaptıklan ve şirket ortaklannın neden şirket yöneticilerinin davranışlannı kontrol etmek zorunda kaldıklannın yanıtının bulunması gerekmektedir (Pindyck ve Rubinfeld, 1995: ).. Bir piyasa yapısında partnerler arasında sözleşme yapılmadan önce ortaya çıkan tersi seçim ile sözleşme sonrası ortaya çıkan ve çeşitli uygulama alanlannda farklı tanımlamalan yapılan ahlaki tehlike fenomenierine bağlı olarak piyasa partnerlerinin, bilgi eksikliğinden önemli ölçüde etkilendiği varsayılmaktadır. Bu nedenle bilgi, asimetrik olarak paylaşılmak zorundadır. Ekonomik anlamda heterojen piyasa yapısı daha iyi bilgi edinimini kolaylaştınnakta; heterojen mal arz eden satıcılar, teknik ve kannaşık niteliklere sahip girdiler kullanarak, daha yüksek kalitede ürün üretebilmektedirler. Buna karşın örneğin, sağlık sektöründe özel bir sağlık güvencesini talep eden farklı tüketici gruplan, kendilerini ilgilendiren sağlıkla ilgili riskleri en aza indirebilme yönünde özgürce karar verebilmektedirler (Mahr, 1972: ). Ürün kalitesi bağlamında asimetrik bilginin etkileri, ilk olarak Akerlof tarafından yapılan ve kullanılmış araba piyasalannın analiz edildiği çalışmada ortaya konmuştur. Aynca, sigorta, fınans-kredi ve hatta istihdam piyasalan da kaliteyle ilgili asimetrik bilgi aracılığıyla anlatılabilir. Akerlof tarafından geliştirilen

4 ı 38 Amme Idaresi Dergisi limonlar piyasası modeli, kalitenin belirsizlikle ilişkilendirilmesi ilkesine, yani asimetrik bilgiye dayanmaktadır. Buna göre, satıcıların satışa sunduklan ürünlerin kalitesini bildikleri, fakat alıcılann bu konuda yeterli bilgiye sahip olmadıklan varsayılmaktadır. Bu durumda tüketiciler, talep ettikleri ürünlerin kalitesine ilişkin tahmin yapmak ve ödeyecekleri fiyatları da bu tahmine göre belirlemek zorundadırlar. Normal koşullarda daha kaliteli bir ürünün satın alınması, daha yüksek bir maliyeti gerektirmektedir. Bu nedenle yüksek kaliteli ürün satıcılan ve dolayısıyla ürünler, piyasadan çıkmaya zorlanmakta ve sadece düşük kaliteli ürünler piyasaya sunulmaktadır. <Bir tür piyasa başansızlığına neden olan söz konusu süreç, yüksek kaliteli mal üreticileri ile düşük kaliteli mal üreticileri arasındaki dışsallıktan kaynaklanmaktadır (Akerlof, 1970: ). Homojen ve Heterojen Mallar Tam rekabet piyasa yapısıyla ilgili temel varsayımlardan birisi, partnerlerin piyasaya ilişkin tam bilgiye sahip olduğudur. Bu varsayım, partnerler tarafından arz ve talep edilen ürünler hususunda piyasada tam bilginin söz konusu olduğu ve buna bağlı olarak piyasada faaliyet gösteren partnerlerin simetrik bilgiye sahip olduklan anlamına da gelmektedir. Ancak gerçek yaşamda piyasa partnerleri, bir mal ve veya hizmetin niteliği konusunda tam değil, asimetrik bilgi sahibidirler (Ünsal, 1998: 542). Tam rekabet, piyasa yapısının bir başka varsayımı ise ürünlerin homojenliğidir. Bu varsayım gerçek yaşamla uyuşmadığı için çeşitli eleştirilerle karşılaşmıştır. Özellikle mallar arasındaki kalite çeşitlendirmesi ve ürün farklılaştırması gibi stratejiler, ürünlerin niteliksel farklılıklannın ortaya konulmasına olanak sağlayıcı modellerin geliştirilmesini zorunlu kılmıştır. Söz konusu kalite çeşitliliği, piyasanın arz ve yönüne bağlı olarak açıklanmaktadır. Bu, piyasaya sunulan ürünlerin niteliksel (kaliteyle ilgili) farklılığa sahip olabileceği ve piyasada oluşan şartlara göre kalite eksenli stratejiler geliştirilebileceği anlamına da gelmektedir (WiSU, 1994: 193). Kalite Farklılığının Etkileri Tüketicilerin talep ettikleri ürünlerin kalitesi ve üreticilerin piyasa talep koşullanna ilişkin tam bilgiye sahip olmalan halinde, heterojen mallann her biri için spesifik bir talep fonksiyonu ve spesifik bir arz fonksiyonu oluşturulabilmektedir. Öte yandan asimetrik bilgiden kaynaklanan piyasa başansızhklan, yüksek kaliteye sahip mal üreten üreticilerin kendilerine özgü bir takım işaretlere/markalara sahip olmalan halinde kısmen de olsa azaltılabilmektedir. Ancak, işlem maliyetlerinin söz konusu olduğu durumlard3 bu argümanlar kısmen de olsa göz ardı edilmektedir (Varian, 1993: ). Bu bağlamda farklı ürünlerin kaliteleri konusunda tam bilgi ediniminin bir takım maliyetlere neden olacağı savunulmaktadır. Nevar ki, işlem maliyetlerinin kısa dönemde en fazla 'şan

5 Bilgi AsimeIrisi Kaynaklı Piyasa Başarısızlığının Giderilmesinde Kamunun Rolü 139 zımana' kum atılmasının ortaya çıkaracağı etkiye benzer bir etki oluşturacağı, ama uzun dönemde piyasa dengesi üzerinde herhangi bir etki meydana getirmeyeceği şeklinde bir takım iddialar da ortaya atılmaktadır (WLSU, 1994: 193). Yeni Kurumsal İktisadın (YKİ) temsilcileri, piyasaya katılım sürecini, bilginin sağlanmasını, ortaya çıkanlmasını ve kontrol edilmesini bir takım maliyetlerle ilişkilendirerek, yukanda belirtilen iddialara karşı çıkmaktadırlar. Verilerin korunmasının gerekliliği gibi kurumsal düzenlemelerin yanı sıra, aşın maliyetler gibi bazı aşın yapılann söz konusu olduğu durumlarda ise, bazı bilgilere hiçbir şekilde ulaşılamayacağını ifade etmektedirler. Aynca, YKİ temsilcileri eksik bilginin piyasa oluşumlan üzerinde uzun dönemli bir etki meydana getiripgetirmeyeceği konusundaki tartışmalan, ters seçim ve ahlaki tehlike fenomenleri çerçevesinde değerlendirmektedirler (WISU, 1994: 193). Seçim Mekanizması Bilgi ekonomisinde genelolarak, ters seçim ve ahlaki tehlike olmak üzere iki tür sorundan söz edilmektedir. Her iki sorunda asimetrik bilgi kaynaklı sorun olup, bilginin gizlenmesinden dolayı ortaya çıkmaktadır. Partnerlerden birisinin kendisi hakkında bildiğini, diğer partnerin bilmek isteyip de öğrenemedi ği şey olarak tanımlanan gizli bilgi yazında ters seçim kavramı yerine de kullanılmaktadır. Bu çerçevede gizli eylemden kaynaklanan ahlaki tehlike, sözleşme yapıldıktan sonra ortaya çıkmaktadır. Piyasa eksenli etkileşimler dikkate alındığında gizli eylem, bir partnerin faaliyetinin diğeri tarafından gözlemlenememesi olarak da ifade edilmektedir (Yarian, 1993: 609). Ters seçim ve ahlaki tehlike sorunlanna bağlı olarak piyasada oluşan dengenin etkin olmaması, standart piyasa analizleriyle çelişmektedir. Söz konusu çelişki örneğin sigortacılık sektöründe, yüksek ve düşük risk gruplanndaki müşteriler arasındaki dışsallığa bağlanmaktadır. Tersi seçim olan piyasada denge çok az bir müdahaleyle gerçekleşirken, ahlaki tehlike sorununun görüldüğü piyasa yapılannda dengenin meydana gelmesinde tayınıama etkili olmaktadır. Tartışmalı olmakla birlikte bu tür sorunlann çözümünde bir araç olarak düşünülen kamu müdahalesinin rolü, çalışmanın ilerleyen bölümlerinde ele alınacaktır. Ayrıca, bazı durumlarda partnerlerin davranışlannı etkileyen piyasa başansızlıklannın kaynağının kamusal mallar ve dışsallıklar olduğu iddia edilmektedir. Piyasa başansızhklanna bağlı olarak ortaya çıkan ve ekonomik anlamda etkinliğin azalmasına yol açan sonuçlar, üreticilere ve/veya tüketicilere eksik veya yetersiz bilginin sunulmasına da neden olmaktadır. Bu süreç daha iyi bilgiye u laşmada, hem üreticilere hem de tüketicilere ek maliyetler getirmektedir. Piyasa yapısı ve piyasa unsurlan konusunda partnerlerin yeterli bilgiye sahip olması, hem potansiyel riskleri azaltılmasına hem de mal ve hizmetlerin en etkin düzeylerde üretilip-satılmasına olanak sağlamaktadır. Bilgi asimetrisinin söz konusu olduğu piyasa yapılannda kaynak kullanım etkinliği sağlanamadığı için, özellik

6 ı 40 Amme İdaresi Dergisi le kamusal politikalarla partnerlerin bilgi düzeyleri artınımaya çalışılmaktadır (McConnell and Brue, 1993: ). Ancak, kamusal müdahalelerin her zaman etkin bir dengenin oluşumuna olanak sağlayacağı yönündeki yaklaşımlann da tartışmalı olduğunu belirtmekte yarar vardır. Ahlaki Tehlike ve Ters Seçim Vasıtasıyla Piyasa BaşarısızlIğı Bir piyasa yapısı içerisinde faaliyet göstermekle birlikte yarar ve k3.rlannı maksimize etmeye çalışan partnerler, alacaklan kararlar hususunda aynntılı bilgilere gerek duymaktadırlar. Bilgi iktisadı bağlamında karar verme sürecinin çözümü en zor sorunlardan birisi niteliktir. İktisat teorisinde, belirsizliğin söz konusu olduğu durumlarda her bir karar alıcının diğer piyasa partnerleriyle etkileşimi, uzun dönemlerin dikkate alındığı modeller çerçevesinde açıklanmaya çalışılmaktadır. Bu bağlamda bilinmeyen bir duruma işaret eden tehlike kavramı, partnerlerin alacaklan kararlann sonuçlannı önceden öngörememelerine neden olmaktadır. Fakat, partnerler nesnel veya öznelolarak kendilerini etkileyebilecek olasılıklan aşağı-yukan tahmin edebilmektedir. Buna karşın herhangi bir karar durumuna işaret eden kuşku kavramı, partnerlerin bazı durumlarda alacaklan kararlar konusunda yeterli bilgiye sahip olmasalar da, karar vermek zorunda olduklan durumlan karakterize etmektedir. Belirsizliğin söz konusu olduğu durumlarda akılcı davranışlann ne olması gerektiği ve özellikle de tehlikeden kaçınma, tehlikeden hoşlanma ve tehlikenin nötrlüğü gibi farklı risk tercihlerinin tartışmalar ya dağılımı hususundaki çözümlemeler açısından, literatürde çeşitli pılmaktadır (Endres, 2000: 98). Son yıllarda bilgi iktisadı alanında önemli gelişmeler yaşanmış, sigorta, sağlık ve finans gibi bazı piyasa yapılannda önemli uygulama olanaklan bulunmuştur. Özellikle finansal piyasalar üzenne yapılan araştırmalarda, asimetrik bilgiden kaynaklanan belirsizliğin analizleri yapılmış; söz konusu araştırmalarda iki veya daha fazla piyasa partnerinin birlikte gerçekleştirdikleri bir faaliyet alanı dikkate alınarak, faaliyetin gerçekleşmesi bağlamında sahip olunan farklı düzeylerdeki bilgi veya bilgilerin piyasa yapısına etkileri belirlenmeye çalışılmıştır (Farklı uygulama alanlan için bakınız; Molho, 1997; Tregarthen, 1996; Greenwald ve Stiglitz, 1990). Ürün kalitesi çerçevesinde ahlaki tehlike ve ters seçime bağlı olarak ortaya çıkan piyasa başansızlığı, iyi (İ) ve kötü kaliteli ürün (K) tiplerneleri ile ömeklendirilmektedir. Burada, iki işletme tarafından üretilen bir ürünün iki farklı türünün olduğu; iyi tip ürünün yüksek kaliteli kötü tip ürünün ise düşük kaliteli olduğu varsayılmaktadır. Bu veriler doğrultusunda doğalolarak İ'nin marjinal maliyeti, K'ye göre daha yüksek olacaktır. Piyasa ekonomisinin de bir gereği olarak söz konusu maliyet ürün fiyatına yansıtılacağı için, tüketicinin ödeme isteği İ'ye göre K için daha yüksek olacaktır. Tüketicilerin ürünler konusunda yeterli bilgiye sahip olmasını etkileyen ve bilgi asimetrisi sorununu ortaya çıkaran

7 Bilgi Asimetrisi Kaynaklı Piyasa Başarısızlığının Giderilmesinde Kamunun Rolü 141 bu süreçte işletmeler, hangi tüketici grubunun kendilerine ait olduğunu, üreticiler ise, işletmelerden ne kadannın İ sınıfına ve ne kadarinın K sınıfına ait olduğunu tespit edebilmektedirler. Yukanda ifade edilen iyi-kötü tiplemesinde, her iki işletmenin da tüketici grubu açısından eşit piyasa payına sahip olduğu varsayılmaktadır. Ödeme isteği doğrultusunda farklı kalitelerdeki ürünleri dikkate alarak riskini nötrleştirmek isteyen bir tüketici, kendisi açısından hangi üreticinin ürününün en akılcı tercih olacağını belirmeye çalışacaktır. Marjinal maliyetlere de bağlı olarak bu tercih sürecinde yüksek kaliteli ürünlere karşı ortalama bir ödeme arzusu oluşacağından dolayı, hem yüksek kaliteli ürünler hem de bu ürünlerin üreticileri zarar görecektir. Bu durumda bu ürün ve üreticiler ya piyasadan çekilecekler ya da piyasa paylannı kaybedeceklerdir. Sonuçta, Gresham Kanunu 'nun farklı bir yansıması olarak bilgi asimetrisi, kötü kaliteli ürünü, iyiye baskın çıkaracaktır. Basitleştirilmiş bu mekanizmayı dikkate alarak karar veren tüketiciler, sadece düşük kaliteli ürünleri tercih edecekler ve ilgili ürünlere ilişkin ödeme isteklerini ve dolayısıyla talep fiyatlannı sınırlandıracaklardır (Endres, 2000: ). Genellikle bilgi asimetrisinden kaynaklanan kalite eksenli sorunlar, birçok üründe saptanamadığından dolayı, ürün veya hizmetler esas itibariyle üç grup altında sınıflandırılmaktadır. Bu bağlamda kaliteleri satın alınmadan önce gözlemlenebilen ürünler aranan mallar, kaliteleri satın alındıktan sonra belirlenebilen ürünler tecrübe edinilmiş mallar ve hakkında kendiliğinden karar verilemeyen ve yalnızca kullanılabilen ürünler ise güvenilen mallar olarak adlandınlmaktadır. En son sınıflandınlan ürün veya hizmetlere genellikle tıp ve hukuk alanlannda karşılaşılmaktadır (Endres, 2000: 101). Yukanda açıklanmaya çalışılan durumlardan hareketle ortaya çıkan piyasa başansızlıklan, çeşitli kuramlar çerçe,<esinde değerlendirilmeye çalışılmaktadır. Özellikle son zamanlarda yazında oyun teorisi eksenli çözümlemeler önem kazanmaya başlamıştır (Schumann vd., 1999: ). ASİMETRİK BİLGİNİN İŞLETME-İçİ ETKİNsİZLİGE ETKİSİ VE KAMUSAL DÜZENLEMELER İşletme-içi Etkinsizlik (X-Etkinsizliği) ve Asimetrik Bilgi Bir piyasa yapısında faaliyet gösteren işletmelerin temel amacı, karlannı maksimumlaştırmaktır. Bu bağlamda minimum maliyet birleşimi incelemelerinde girişimcilerin veya işletme yöneticilerinin en uygun üretim miktanna ulaşabilmek için maliyetlerini minimumlaştırma yönünde çaba harcayacaklan varsayılmaktadır. Söz konusu yaklaşım, ekonomi yazınında uzun bir dönem tartışmasız bir şekilde kabul görmüştür. ilk olarak Leibenstein (1966; 1975), tarafından en düşük maliyet birleşiminin gerçek anlamda nasıl gerçekleştirilebileceği sorusu gündeme getirilmiştir.

8 ı 42 Amme İdaresi Dergisi Leibenstein, bir üretim süreci içerisinde minimum maliyet ile gerçekleşen maliyet arasındaki farklılığı veya maksimum üretim ile gerçekleşen üretim arasındaki farklılığı işletme-içi etkinsizlik (X-Etkinsizliği) olarak adlandırmaktadır. İşletme-içi etkinsizlik bağlamında yapmış olduğu değerlendirmelerde Leibenstein, minimum maliyet birleşiminin gerçekleştirilmesi için gerekli olan savlan ortaya koymaya çalışmış ve minimum maliyet birleşmesinin gerçekleştirilmesi için, üretimde kullanılan faktörlerden en üst düzeyde (maksimum verimlilikte) yararlanılması gerektiğini vurgulamıştır. Bu yaklaşım, kar maksimizasyonunu amaçlayan yöneticinin/işverenin üretim faktörlerinden birisi olan emeği mümkün oluğunca 'katı' bir şekilde çalıştınlması anlamına da gelmektedir. Emeğin bu şekilde istihdamına x-etkinsizliği kurarncılan, karşı çıkmaktadırlar (Moritz, vd., 1994: ). İşle"tmelerde çalışma sürecinin kontrolünü zorlaştıran ve etkinsiz alanlann ortaya çıkmasına neden olan asimetrik bilgi, işletme-içi etkinsizliğin bir nedenidir. Daha önce de belirtildiği gibi asimetrik bilgi olgusu, birbirleriyle ilişki içerisinde bulunan partnerlerden birisinin diğerine göre daha fazla bilgiye sahip olması şeklinde tanımlanmaktadır. Özellikle ters seçim olgusuna bağlı olarak partnerlerin bir sözleşme etrafında birleştirilememesi bir takım maliyetleri de beraberinde getirmekte ve bu süreç işletme içerisinde belirsizliklere yol açmaktadır. Bu nedenle asimetrik bilgi, piyasa partnerlerinin davranış belirsizlikleri olarak da adlandınlmaktadır. Daha iyi bilgiye sahip olan partner, bilgi üstünlüğüne bağlı olarak sözleşmenin koşullannı kendisi lehine değiştirebilmekte ve bu durum ahlaki tehlikeye neden olmaktadır. Örneğin, bir işletmede sigortasız bir yapıyla karşılaştınldığında sigorta güvencesine kavuşan partner (işçi), hem daha iyi bir bilgi düzeyine ulaşabilecek hem de bilgi asimetrisi kaynaklı sakıncalannı aza1tabilecektir. Buna karşın sigorta, başlangıçta daha iyi bilgiye sahip olan partnerin (işveren) avantajını ortadan kaldıracaktır. Öte yandan, potansiyel olarak ahlaki tehlikenin ortaya çıkabileceği durumlarda sözleşmeye bağlı olarak kendisini güvence altına alan ve bilgisini artıran partner (işçi), gerekli yasal düzenlemelerin de olmaması durumunda davranışlannı değiştirerek, çalışmamayı çalışmaya tercih edecektir. Bilgi asimetrisi kaynaklı işletme-içi etkinsizlik sürecine ilişkin değerlendirmelerin en önemli açılımlardan birisini, ajan kuramı oluşturmaktadır. Ajan kuramı, işletme-içi yetki ve sorumluluklann dağıtımında ortaya çıkan ahlaki tehlike konusunu incelemektedir. Bu bağlamda işverenin bir partneri olan çalışanlar (işçiler), kendilerine verilen görevleri yapmak, bir girdi olarak kendi davranışlannı düzenlemek ve işverenin kar maksimizasyonu amacına ulaşabilmesi için sahip olduklan nitelikleri en verimli şekilde kullanmak zorundadırlar. Bu etkileşirnde üretim tekniğinde yapılacak bir takım değişikliklerle üretimde kullanılan kaynaklann etkinliği artınlabilmektedir. Sonuçta, işletme içerisinde özellikle bilgi asimetrisine bağlı olarak ortaya çıkan etkinsiz alanlar ortadan kaldınlabile

9 Bilgi Asimetrisi Kaynaklı Piyasa Başarısızlığının Giderilmesinde Kamunun Rolü 143 cek ve işletme-içi etkinsizlik sorunu azaltılabilecektir. Burada, başlangıçta ö nemsenmeyen bir takım davranışlhareket serbestilerinin, iş sözleşmelerinde standartlaşmayı engelleyebileceği ve ahlaki tehlike ortaya çıkarabileceği göz ardı edilmemelidir. Bu ve benzeri nedenlerle ahlaki tehlikenin ortaya çıkması olasılığı, davranışlann gözlemlenebilirliğine ve kaynaklann denetlenebilirliğine bağlı olarak artmakta ve azalmaktadır. İşletme-içi etkinsizlik bağlamında ahlaki tehlike problemini ortaya çıkaran unsurlardan birisi olarak görülen hareket özgürlüğüyle genellikle üst kademe yönetim alanlannda sıklıkla karşılaşılmaktadır. Bir takım sınırlandırmalardan hareketle mülkiyet ile işletme yönetiminin birbirlerinden ayrılmasına bağlı olarak da yöneticilerin amaçlanna ulaşabilecekleri konusu literatürde tartışılmaktadır. 1 Söz konusu tartışmalarda, işletmelerin amacının sadece maliyetleri minimize ederek, kan maksimize etmek olmadığı konusu işlenmekte ve bazı durumlarda sermayedarlan 'mutlu' edecek bir kar pozisyonuna ulaşabilmek için, çalışanlannın 'tatminini' de dikkate alan ve çatışmacı olmayan bir çalışma ortamı üzerinde durulmaktadır. Ancak, kimi durumlarda çalışanlann mutluluğunu esas a lan bir üretim süreci, esas itibariyle ernekten maksimum oranlarda yararlanma politikasıyla çelişebilmektedir (Moritz, vd., 1994: 143). İşletme-içi etkinsizliğin giderilmesi için sermayedann ne tür araçlara sahip olduğunun saptanması önemli olmaktadır. Burada, yalnızca yönetici ve çalışanlann çabalanyla söz konusu sorunun giderilemeyeceği açıktır. Etkinsizlik sorununun ortadan kaldınlmasında ödül-ceza mekanizmasının işletilmesi ve bunun için de örneğin özendirici ve/veya performansa dayalı ücret uygulaması dikkate alınmalıdır. Özendirici ve performansa dayalı ücret politikasında başanlı olunabilmesi için (Moritz, vd., 1994: 143), - Partnerler yürürlüğe konulan ücret politikasına özen göstermeli, - Partnerler objektif kriterler dikkate alınarak belirlenen davranış şekillerini benimsemeli, -Yöneticiler (işverenler) alacaklan kararlannın amacını ve etki alanlannı önceden belirlemelidir. İşletme-içi etkinsizlik, üretimde kullanılan faktörlerin yanı sıra piyasa yapısı gibi bir takım unsurlara bağlı olarak da ortaya çıkabilmektedir. Rekabet baskısının söz konusu olduğu piyasa yapılannda işletmeler, özellikle fıyat rekabeti eksenli stratejileri dikkate almaktadırlar. Rekabet baskısının söz konusu olmadığı piyasa yapılannda ise işletmeler, minimum maliyet birleşiminin gerçekleştirilmesi yönünde herhangi bir zorlayıcı mekanizma ile karşılaşmamakta ve bu tür 1 Özellikle kamunun ekonomi içerisinde önemli paya sahip oldugu ülkelerde, kaynak kullanım etkin1i~ni artırmak amacıyla özelleştirme eksenli politikalar yürürıü~e konulmaktadır (Ayrıntı bilgi için bakınız; Kök ve Çoban, 2(02). Bu çalışmanın amaç ve sınırlılıkları nedeniyle, özeneştirme eksenli politikalar üzerinde durulmayacaktır.

10 ı 44 Amme İdaresi Dergisi piyasa yapılarında işletme-içi etkinsizlik tehlikesinin ortaya çıkması olasılığı, küçük ölçekli işletmelere göre büyük ölçekli işletmelerde daha yüksek olmaktadır (Sclımidt und Sclımidt, 1999). Bu bağlamda özellikle refah teorisi eksenli değerlendirmelerde işletme birleşmelerinin önemli bir rol oynayacağı; birleşen işletmeler açısından ölçekten kaynaklanan üstünlüklerin işletme-içi bağlı olarak ortadan kaybolacağı ifade edilebilir. etkinsizliğe Bilgi asimetrisi kaynaklı işletme-içi etkinsizlik, Kamu İktisadi Teşebbüslerinin (KİT) kararlannda da önemli roloynamakta ve KİT'lerin minimum maliyet kombinasyonuna ulaşabilmek amacıyla ne tür çabalar sarf ettikleri sorusu önem kazanmaktadır. Bilgi asimetrisi kaynaklı kamusal yönetim alanlannda ortaya çıkması muhtemel etkinsizlik, işletme-içi etkinsizliğin daha ileri bir düzeyi olan R- veya Q-etkinsizliği olarak adlandmlmaktadır (Recktenwald, 1984: 20-23). Bireysel anlamda kendi yarar ve refahını maksimize etmek isteyen (benzer fikir jimnastikleri özel sektör çalışanlan açısından da geçerlidir) kamusal karar alıcılar, gelirlerini artırmak isteyeceklerdir. Bu bağlamda karar alıcılar, yüksek yönetim kademelerinde görevalmak, rahat ve çatışmasız bir çalışma ortamında görev yapmak, gösterişli büro ve makam arabasına sahip olmak, iş seyahatleri gibi bir takım üstünlükleri elde etmek gibi amaçlan benimseyebileceklerdir. Gelir veya bütçe ile doğru orantılı olan söz konusu bireysel amaçlar, esas amacı görev yaptığı işletmenin k.annı maksimize etmek olan yönetici amaçlanyla çatışacaktır. Buna bağlı olarak bir bireyolarak yönetici, Homoeconomicus tiplemesinin de bir gereği olarak bireysel tercihlerini ön planda tutacaktır. Belki de, bu savlar çerçevesinde özel sektörle karşılaştınldığında -tartışmalı olmakla birliktekamuda kaynak kullanım etkinliğinin neden düşük olduğunun yanıtı bulunabilecektir. Bu konunun aynntılı olarak incelenebilmesi için, kamu bürokrasisinin davranışlarının gözlemlenmesi ve bu davranışların özel sektörde ortaya çıkardığı etkilerin herhangi bir verimlilik kaybına yol açıp açmadığının belirlenmesi gerekmektedir.. Asİmetrik Bilgi Durumunda Kamusal Düzenlemeler Bireysel anlamda refahı artırma çabaları bilgi asimetrisine bağlı olarak bencil piyasa ajanları tarafından engellenmekte ve kaynak ayınmında etkinlik sağlanamamaktadır. Bencil piyasa ajanlannın davranışlarını piyasa başansızlığına yol açan dışsal etkiler olarak formüle eden Coase (1960), bunların piyasa başansızlığından kaynaklanan bütün fenomenlerin bir nedeni olduğunu belirtmiştir. Bilgi asimetrisinin söz konusu olduğu piyasa yapılarında sadece piyasa-içi güçler aracılığıyla Pareto-optimale ulaşmak mümkün görünmemektedir. Bu nedenle, kaynak kullanım etkinliğini artıncı strateji ve politikalar, her geçen gün daha da önemli duruma gelmektedir yılı Nobel Ekonomi Ödülü'nün bilgi asimetrisi alanında yapmış olduklan çalışmalardan dolayı J. Stiglitz, G.Akerlof ve M. Spence verilmesi, konunun önemini daha da anlamlı hale getirmiştir.

11 Bilgi Asimetrisi Kaynaklı Piyasa Başarısızlığının Giderilmesinde Kamunun Rolü 145 Stiglitz, Akerlof ve Spence "modem enformasyon kuramı"na bir katkı anlamına da gelen çalışmalannda esas itibariyle ufarklı enformasyon düzeyleri nedeniyle piyasalardaki tarafların farklı bilgilenmesinin sonucunda piyasaların en iyi çözümü kendiliğinden üretmesini beklemenin gerçekçi olmayabileceği" konusu işlenmiştir (Baş, 2002). Piyasa partnerleri arasındaki etkileşimlerde genellikle tüketici eksenli aşın asimetrik bilgi dağılımlan ortaya çıkmaktadır. Gözleme dayalı ürün güvencesinin söz konusu olduğu durumlarda 'güven' ile potansiyel zarar arasındaki ilişkiyi yanlış tahmin eden ve ürün güvencesini tam olarak gözlemleyemeyen tüketiciler, bilgi kaynaklı sorunlarla karşılaşmaktadırlar. Aynca, piyasada herhangi bir yasal düzenlemenin veya korunma mekanizmasının olmadığı durumlarda ahlaki tehlike problemiyle karşılaşılmaktadır. Üreticilerin yalnızca asgari güvenceye sahip ürünleri arz edecekleri ve bunun da asimetrik bilgiyi teşvik edici etkiler ortaya çıkaracağı varsayıldığında, bir takım ahlaki olmayan davranış şekilleri meydana gelecektir. Bilgi asimetrisi kaynaklı sorunlann çözümünde kamunun aktif rol üstlenip-üstlenmemesi konusu, literatürde tartışılmaktadır. Burada, bilgi asimetrisi kaynaklı etkinsizlik sürecinin yalnızca kamu eksenli bir yapılanmayla giderilebileceğini iddia etmek, çok gerçekçi bir yaklaşım olmayacaktır. Piyasa-dışı bir ajan olarak kamu, bilgi asimetrisine bağlı olarak ortaya çıkan piyasa başansızlığının giderilmesi veya ortadan kaldınlmasında esas itibariyle piyasa içi bir düzenleyici görevi üstlenebilecektir. Bu tür bir politika tercihinde, piyasaya müdahalenin herhangi bir refah kaybına yol açmamasına özen gösterilmesi ve kamunun müdahale ve etki alanlannın açıkça tanımlanması gerekmektedir. Bilgi asimetrisinin giderilmesinde danışmanlık görevini üstlenmesi gereken kamu, esas itibariyle ekonominin bilgi gereksinmesini karşılamayı amaçlamalıdır. Bu bağlamda kamunun üstleneceği bir danışmanlık görevi, ürünlerin nitelikleri konusunda üreticileri bilgilendirmeyi esas almalı, standartlaşmayı hedeflemeli ve bu belirlenen kurallara uymayan üreticileri cezalandırmayı öngörmelidir. Örneğin, gıda ürünleri alanında söz konusu kurallar, ürünlerin içeriğinin ürün ambalajında, tüketicilerin bilgisine sunulmasına yönelik düzenlemeleri kapsayabilir. Bu tür bir politikanın etkin olabilmesi için, kamunun veya kamunun yetki verdiği kurumlar tarafından, ürünlerin anali2'itest edilmesi ve bu testler sonucu standartlara uygun ürünlere 'kalite belgesi' verilmesi gerekmektedir. Kamunun danışmanlık görevini icra etmesinde izlenebilecek diğer bir politika ise, üreticilerden ürünün kullanımı ile ilgili olarak asgari bir garanti süresinin verilmesi olabilir. Burada kamu, ürünlerin piyasaya arz edilebilmesi için belirli standartlara uyulmasını şart koşarak, 'fiziksel' bir müdahaleyi de dikkate alabilecektir. Genel sigorta koşullan dikkate alınarak fiziksel müdahalenin hayata geçirilmesi, kamu tarafından oluşturulacak bir denetleme kurumu tarafından ruhsat verme prosedürünün etkinliğinin artınlması halinde mümkün olacaktır.

12 ı 46 Amme idaresi Dergisi Bu tür bir kamu müdahalesi, piyasa mekanizması yoluyla ortadan kaldınlamayan ve tüketicilere ek maliyet getiren bilgi asimetrisini gidermeye yönelik olmalıdır. Kamunun piyasaya müdahalesini meşrulaştıran söz konusu yaklaşım, Yeni Politik Ekonomi (YP E) taraftarlannca benimsenmemiştir. Kamu müdahalelerinin zayıflan korumaya ve kamu yarannı gözetmeye yönelik olabileceğini ifade eden YPE taraftarlan, aynı zamanda kamu müdahalelerinin regüle edenlerle edilenler arasında bir komploya neden olabileceğine de işaret etmişlerdir (Endres, 2000: ). Kamu eksenli politikalar yoluyla bilgi asimetrisinin ortadan kaldınlmasında dikkate alınabilecek diğer bir politika ise, piyasalarda 'Güven' in oluşturulması ve ürün garantisinin sağlanmasıdır. Söz konusu strateji, ürün garantisi hususunda tüketicilerin tam bilgi sahibi olmalanm amaçlamalı ve üreticilerin garantili ürün üretmelerini teşvik etmelidir. Bu stratejinin başanya ulaşması, tüketicilerin garantili ürünleri tercih etmelerine bağlıdır. Ürünlere bağlılığın artması ve dışsal bir takım etkilerin içselleştirilerek güveninin oluşturulması ürün garantisinin iktisadi rollerinden bir kaçıdır. Aynca, piyasa- içi etkileşim sürecinde üçüncü kişileri de etkileyebilen bilgi asimetrisi, 'sorumluluk' kavramını da ön plana çıkarmaktadır. Bilgi asimetrisine bağlı olarak bazı durumlarda etkilc~imle herhangi bir ilişkisi olmayan üçüncü kişilerde zarar görmektedir. Bundan dolayı üçüncü kişilerin de davranışlannda oldukça titiz ve dikkatli olmaları gerekmektedir. Ancak böylece kaynak ayınmında etkinsizliğe neden olan sorun tammlanabilecek ve korunma hakkı vb. düzenlemeler yoluyla da söz konusu sorunun çözümüne yönelik kamusal eksenli politikalar geliştirilebilecektir. Ekonomi kuramının temel savlan, üreticiler açısından kann, tüketiciler açısından ise yarann maksimize edilmesidir. Bilgi asimetrisi piyasa-içi etkileşimde piyasa partnerleri açısından etkinsiz bir süreci ortaya çıkardığından dolayı, bir piyasa yapısı içerisinde ortaya çıkabilecek bilgi asimetrisi kaynaklı riskler, piyasanın her iki tarafını da etkileyecektir. Bu etkileşimde üreticiler ürünlerinin kalitesine etki eden bileşimleri değiştirerek, kısmen de olsa ürünü açısından ortaya çıkacak risklerden korunabilmektedir. Söz konusu bileşerıler, ürün güvencesi olarak da adlandınlmaktadır. Ürün güvencesinin kapsamının genişletilmesi bir taraftan üreticilere ilave maliyetler getirirken, diğer taraftan da onlann beklenen kayıplannı azaltmaktadır. Üretici ve tüketicilerle bağlantılı olan risklerin önlenmesi, üretici ve tüketici davranışlannın eşgüdümünü gerektirmektedir. Doğalolarak bu etkileşimlerde piyasa fiyatı önemli bir roloynamaktadır. Ürün eksenli ortaya çıkan risklerin piyasa fiyatına yansıyıp yansımayacağı veya ne kadannın yansıyacağı sorusunun cevabının verilmesinde, ürün güvencesini amaçlayan düzenlemelerdeki etkinliğin yanı sıra, farklı varyantlardaki (türlerdeki) ürünlerin korunmasına yönelik kaynak ayınmı eksenli stratejilerin de önemli bir payı bulunmaktadır. Bura

13 Bilgi Asimetrisi Kaynaklı Piyasa Başarısızlığının Giderilmesinde Kamunun Rolü 147 da bir bilgi ve yönetim aracı olarak fiyatların anahtar bir role sahip olması, bilgi ekonomisi eksenli kuramsal tartışmalara yeni boyutlar kazandırmaktadır. Bilgi asimetrisine ilişkin analizlerde, üretici ve tüketicilerin amaçlan doğrultusunda en iyi duruma ulaşmaya olanak sağlayacak bilgiye sahip oldukları varsayımından hareket edilmektedir. Aynca, ürün güvencesinin tüketiciler tarafından gözlemlenebileceği ve beklenen kayıpların ürün güvencesinin hangi varyasyonlarından kaynaklanacağı hususunda tüketicilerin bilgi sahibi oldukları varsayılmaktadır. Bu ve benzeri varsayımlar, asimetrik bilgiye bağlı olarak ürün güvencesi eksenli kayıplann ve güvencenin sağlanması için katlanılan maliyetlerin ne şekilde manipüle edilebileceği sorusunu akla getirmektedir. Burada bir bütün olarak ideal bilgi koşullan esas alınmaktadır. Ekonomi kuramının mantığı çerçevesinde oluşturulacak bir modelde hangi değişkenlerin içsel, hangi değişkenlerin dışsalolacağının yanı sıra, belirlenen değişkenlerin üreticiler ve tüketiciler açısından etkileri de modelin yapısının belirlenmesinde önemli roloynamaktadır. Varsayımlardan hareketle oluşturulacak modelde, üreticiler ve tüketiciler açısından hangi ürün güvencelerinin tam bilgiye ulaşma olanağı sağlayacağının belirlenmesi gerekmektedir. Bu etkileşirnde dengenin belirlenmesinde temel kriter, ürün güvencesinin Pareto anlamında sosyal optimale ulaşmayı sağlayıp-sağlayamadığıdır. Bilgi asimetrisinin söz konusu olduğu durumlarda riskten kaynaklanan önemli maliyetlerin (M) yanı sıra beklenen zararlann (Bz) toplamının minimize edildiği kalite düzeyinde (K) piyasa sosyal açıdan optimaldir (Endres, 2000: ı 16). Akılcı davranan tüketiciler ilgili ürünlerin nihai fiyatlarına göre davranışlarını belirleyeceklerdir. Nihai fiyat, piyasa fiyatı ile regülasyon düzenlemelerine bağlı olarak ortaya çıkan ve tüketiciler tarafından katlanılacak olan potansiyel (muhtemel) kayıplardan oluşmaktadır. Burada öncelikli konu, bir ürünün alımı veya kullanımı sırasında ortaya çıkan kayıplann kim tarafından üstlenileceğidir. Bu durum literatürde, tüketicinin korunması kavramı etrafında ele alınmaktadır. Tüketicinin korunması, ürün garantisine ilişkin olarak herhangi bir yasal düzenlemenin olmadığı bir durumla karşılaştırmalı olarak ele alınmaktadır. Burada özellikle üreticiler, ürünlerinin garanti düzeyini belirlemede bir takım açmazlarla karşılaşmaktadırlar. Ürünün garanti (güven) düzeyinin artınlması bir taraftan yeni maliyetlere yol açarken, diğer taraftan da ilgili ürünün cazibesini artırmaktadır. Bu etkileşirnde üreticiler açısından karı maksimize edici güven düzeyi, güven artışının getirdiği maliyet (M) dezavantajı ile, güven artışına bağlı olarak zararların azaltılması beklentisinin (-B z ) getirdiği avantajların birbirine eşit olduğu düzeydir. Buna göre, M = - Ez koşulu geçerli olacaktır. Güven tesis etmek amacıyla üreticiler tarafından katlanılan maliyetlerin herhangi bir dışsal etkiye neden olmayacağı varsayılırsa, güven seviyesi açısından ortaya çıkan denge şartı, sosyaloptimalite şartına benzemektedir.

14 ı 48 Amme idaresi Dergisi Bilgi asimetrisi nedeniyle dikkate alınabilecek kamusal müdahaleler, esas i tibariyle tüketicilerle üreticiler arasında meydana gelen bilgi eksenli olumsuzluklan gidermeyi amaçlamalıdır. Bu tür bir amacın gerçekleştirilmesi halinde tüketiciler güvenilir markalı ürünleri tercih edecekler, üreticiler ise kar getirici üretim alanlanna ilişkin işaretleri algılayacak1ardır. Her türlü düzenleme ve müdahaleye rağmen riskin söz konusu olduğu durumlarda tüketicinin korunmasına ilişkin düzenlemeler çerçevesinde tüketiciler, piyasa hakkında bilgi edinebilecekler ve talep eğrilerini potansiyel zararlan temsil eden eğriyle uyumlaştıracaklardır. Tüketiciler ise özellikle serbest piyasa koşullannın geçerli olduğu piyasa yapılannda, maıjinal maliyetleri gerektiren ürün güvencesini tüketicilere sağlamak zorundadırlar. Sosyal optimumun sağlandığı düzeyde arz ve talep dengelenecek ve kalite düzeyi optimalolacaktır. Denge garanti düzeyinde yüksek kalitede üretim yaparak, tüketicilere kendi ürünlerinin yüksek kaliteye sahip olduğu sinyalini gönderebilen üreticiler, hem asimetrik bilgi, hem de asimetrik bilgi kaynaklı sorunlan minimize edebileceklerdir. Optimal garantiye sahip ü rünleri piyasada bulabilen tüketiciler açısından da rasyonel beklentiler yaklaşımı geçerlilik kazanacaktır. Aynca, rekabet baskısına da bağlı olarak üreticiler tarafından minimize edilen piyasa fiyatı, üretim ve garantiden kaynaklanan maliyetleri telafi edebilecektir. Refah-etkinlik-bilgi asimetrisi üçgeninde piyasa başansızlığının ortadan kaldınlmasında temel aracın, daha öncede belirtildiği üzere 'Güven' olduğu iddia edilmektedir. Burada piyasa-içi etkinlik ve istikrann sağlanması ve özellikle de piyasa-içi etkileşimlerde eksik bilgiye sahip tüketicilerin aydınlatılması gerekmektedir. Söz konusu güven unsurunun tesis edilebilmesi için, piyasa-dışı bir unsur olarak görülen kamunun (devlet) veya kamunun yetki vereceği bir kurulun, koruyucu, caydıncı ve bilgilendirici bir takım fonksiyonlar üstlenmesi gerekmektedir. Bu fonksiyonlar şu şekilde açıklanabilir (Karasioğlu ve Taner, 1998: ss ): - Koruyucu fonksiyon, taraflar arasındaki avantaj ve dezavantajiann minimize edilerek, bilgi ve belgelerin eşit olarak paylaşılmasını sağlayıcı, diğer bir ifadeyle asimetrik bilgiyi önleyici bir düzenlemedir. - Caydırıcı fonksiyon, kamuoyunda fırsat eşitliğini tesis etmeyi engelleyici davranışlann yanı sıra, etkinsizliği ortaya çıkarabilecek süreçlere olanak tanımayan bir düzenlemedir. - Bilgilendirici fonksiyon, yatınmcının ihtiyaç duyduğu bilgilerin düzenli bir şekilde akışını sağlayıcı ve gerekli kararlann alınmasına katkıda bulunucu bir düzenlemedir. Bilgi asimetrisi ve bağlı sorunlann giderilmesi amacıyla söz konusu fonksiyonlann yanı sıra kamu tarafından aşağıda belirtilen bazı düzenlemeler yapılabilmektedir. Bunlar (McConnell and Brue, 1993: 595):

15 Bilgi Asimetrisi Kaynaklı Piyasa Başarısızlığının Giderilmesinde Kamunun Rolü İşverenlerin hukuksuz davranışlarına karşı işçileri (çalışanlan) korumak, bilgilendirmek ve bu tür uygulamalardan etkilenen insanlar için kamusal düzenlemeler yapmak. - Çalışma süreçlerinde ortaya çıkması muhtemel tehlikeler hususunda işçi ve işverenleri bilgilendirmek. - İş güvencesi konusunda bir takım standartlar geliştirmek. Yukanda sıralanan tedbirler çerçevesinde gelişmiş ülkelerin hemen-hemen tamamında standart düzenlemeler yapılmış ve/veya yapılmaktadır. Bu süreçte piyasada belirli bir bilgi stratejisinin belirlenmesi, hem maliyetlerin azaltılmasına hem de etkinliğin artınlmasına katkı sağlayacaktır. Özetle, bilgi asimetrisinin söz konusu olduğu piyasa yapılannda üreticiler tarafından piyasaya arz edilen ürünlerin kalite seviyesinin gözlemlenebilmesi, tüketiciler açısından büyük önem arz etmektedir. Tüketicinin korunması çerçevesinde ürünlerin kalitesinin gözlemlenmesine olanak sağlayacak yasal düzenlemelerin yürürlüğe konması, bir taraftan ilgili ürünlerin cazibesinin artmasına, diğer taraftan da kalite standardına ulaşmak amacıyla üreticilerin katlanmış olduklan maliyetlerin fiyatlara yansıtılmasına olanak sağlayacaktır. Bu ve benzeri etkileşimlere bağlı olarak piyasada ürün garantisi hususunda Paretooptimaliteye ulaşma yönünde bir eğilim ortaya çıkacaktır. SONUÇ Bir piyasa yapısında faaliyet gösteren partnerler, kendi yararlannı maksimize edici davranışlan benimsemek zorundadırlar. Ancak, piyasa yapısının işleyişinden kaynaklanan bir takım sorunlar, hem piyasanın hem de partnerlerin davranışlarını etkileyerek, piyasa başarısızlığına neden olmaktadır. Akerlof tarafından geliştirilen limonlar piyasası modeli, tüketicilerin kendilerine sunulan ürünlerin kalitesi konusunda tam bilgi sahibi olamamalan durumunda meydana gelen piyasa başarısızlığının etkilerini ortaya koymaya çalışmakta ve asimetrik bilgi konusundaki çalışmalann temelini oluşturmaktadır. A simetrik bilgi ve bağlı sorunlan, günümüz piyasa yapılannda piyasa başansızlığının en önemli unsurlanndan birisi olarak gösterilmektedir. Piyasalarda ortaya çıkan eksik ve asimetrik bilgi sorununun giderilmesi hususunda bir takım çözüm önerileri geliştirilmektedir. Bunlardan en önemlileri, özel bilgi üretimi ve satışı ile öeellikle gelişmiş ülkelerde hükümetlerin yetkilerine bağlı olarak uygulamaya konulan kamu düzenlemeleridir. Bilgi asimetrisinin ortadan kaldınlması amacıyla piyasa-dışı bir faktör olarak kamu, bir takım yasal düzenlemelerle piyasaya müdahale edebilmektedir. Nitelikleri ve etki a lanlan bakımından açıkça tanımlanması gereken kamu müdahalelerinin temel amacı, kaynak kullanım etkinliğinin artınlmasına bağlı olarak toplumsal refahı artıncı bir sürece girilmesine katkı sağlamak olmalıdır.

16 150 Amme idaresi Dergisi KAYNAKÇA Akerlof, George A. (1970), "The Market for 'Lemons': Quality Uncertainly and the Market Mechanism", The Quarterly Journal ofeconomics, Volume: 84, ss Aras, Güler (2002), "Sermaye Piyasalarında Asimetrik Bilginin Rolü", L. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi, İzmit, ss Baş, i. Melih, "Finansal Şizofreni", (17 Ekim 2002). Çoban, Orhan (2002), "Bilgi Toplumunda Eğitimin Verimlilik ve İktisadi Büyüme Üzerine Etkileri", L. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi, İzmit, ss Endres, Alfred (2000), Modem Mikroekonomik, Oldenburg Verlag, München. Greenwald, Bruce C. ve Joseph E. Stiglitz (1990), Asymmetric Information and the New Theory ofthe Firm: Finanda/ Constraints and Risk Behavior, NBER Working Paper, No: 3359, Cambridge. Karasioğlu, Fehmi ve Tuna Taner (1998), "Kamunun Aydınlatılması Açısından Bilgi Kaynaklan ve Bağımsız Dış Denetim Fonksiyonu", Çukurova Üniversitesi İİBF Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 1, ss Kök, Recep ve Orhan Çoban (2002), "KİT'lere İlişkin Bir Regülasyon Modelinin Gerekliliği ve Kaynak Kullanım Etkinliği Üzerine: Nevşehir Tekel Rakı Fabrikası Örneği", VJ. ODTÜ Uluslararası Ekonomi Kongresi,I 1-14 Eylül 2002, Ankara. Leibenstein, Harvey (1975), "Aspect ofthe X-Efficiency Theory ofthe Firm", Bell Journal ofeconomics, Vol. 6, ss Leibenstein, Harvey (1996), "Allocative Efficiency vs. 'X-Efficiency"', American Economic Review, Vol. 6, ss Mahr, W. (1972), "Zur Independenz von Praemien und Schaden: Das moralische Risiko",in: Praxis und Theorie der Versicherungsbetriebs/ehre, Festgabefiir H.L. Lutz zum 60. Geburtstag, Ed. P. Brass, D. Farny und R. Schmidt, Karlruhe, ss McConnell, Campbell R. ve Stanley L. Brue (1993), Economics, McGraw-Hill, New York. Molho, Ian (1997), The Economics ofinformation: Lying and Cheating in Markets and Organizations, Blackwell Publishers Ltd., Oxford. Moritz, Karl-Heinz, Birgit Schuknecht - Alfred Spielkamp (1994), Mikroökonomische Theorie den Unternuhmung, Oldenburg Verlag, München. Pindyck, Robert S. - Daniel L. Rubinfeld (1995), Microeconomics, Prentice Hall, Third Edition, New Jersey. Rectenwald, H.C. (1984), "The public Waste Syndrome: A Comprehensive Theory of Government Fai1ures", in: Public Finance and the Quest ofejfiziency, Ed. H. Hanusch, Detroit, ss

17 Bilgi AsimeIrisi Kaynaklı Piyasa Başarısızlığının Giderilmesinde Kamunun Rolü ı 5 ı Schrnidt, Ingo und Andre Schrnidt (1999), "X-etkinsizliği, Yalın Üretim ve Rekabet Gücü", İktisat, İşletme ve Finans Dergisi, (Çev. Orhan Çoban), Yıl: 14, Sayı: 163, ss Schumann, Jochen - Ulrich Meyer - Wolfgang Ströbele (1999), Grundzüge der mikroökonomischen Theorie, Springer Verlag, 7. Auflage, Berlin. Tregarthen, Timothy (1996), Economics, Worth Publishers, New York. Ünsal, Erdal M. (1998), Mikro İktisat, Kutsan Ofset Matbaacılık, Ankara. Varian, Hal R. (1993), Intermediate Microeconomics: A Modern Approach, Third Edition, New York. WISU Kompakt (1994), "Adverse Selection und Moral Hazard", Wirtschaft Studium, Heft: 3, ss