FİYAT ENDEKSLERİ VE ENFLASYON

Transkript

1 TÜİK FİYAT ENDEKSLERİ VE ENFLASYON Sorularla Resmi İstatistikler Dizisi - 3 ISSN TÜRKİYE İSTATİSTİK KURUMU

2 !"!#

3 3129 ISBN AdetǨ-ΰ ˇðŞŞŞˇ3ìúł

4 Önsöz!! "#$"%!!! "#$%&'(! )*+,+&*+&%! -.$./.0! %,$,$!,12321,$240!,$,5+2$/,321,$24! 6(! +#/! &*+,+&*+&%! %.11,42321,$2424! &7+&',8! 9.'9.%1,$2! &*+,+&*+&%*(1! 6($&1($&0!.1.*1,$,$,*2!*+,49,$+1,$,!.':.4!;1,$,%!:#6(4&1&$1&%0! +.+,$1212%0! +,$,<*2=12%0! &*+,+&*+&%&!:&=1&1&%0!:#43(11&%!6(!5(<<,<12%!&1%(1($&!9;>$.1+.*.49,!#$(+/(%+(! 6(! &*+,+&*+&%1($&4! :($8(%1($&! ',4*2+/,*2424! *,>1,4/,*20! +#/! %.11,42321,$,! +,$,<*2=! 6(! (5! =,/,412!;1,$,%!*.4.1/,*20! :&=1&1&%! &1%(*&4(! $&,'(+! (9&1/(*&0! %,/.;'.4.4! A&1:&! (9&4/(! 7,%%2424! :B=(+&1/(*&!+(/(1!(*,*1,$92$?!!!! -.$././.=.4! :($(%! A,*212! ','24! ;1,$,%! 82%,$92>20! :($(%*(! &4+($4(+! *,'<,*249,! ','2/1,92>2! +#/! &*+,+&*+&%*(1! 6($&1($! &1(! A&$1&%+(0!,$,5+2$/,424! /(+;9;1;C&*&4(! D%.11,421,4! +,42/0! %,6$,/1,$! 6(! *242<1,/,1,$0!,$,5+2$/,424! %,E*,/2! 6(! 'B4+(/&0! B$4(%! +,*,$2/2! 6A?F! &1&5%&4!,82%1,/,1,$!9,!%,E*,/12!6(!:#43(1!;1,$,%!%,/.;'.4.4!9&%%,+&4(! *.4.1/,%+,92$?! )*+,+&*+&%*(1! 6($&1($&4! 9;>$.! ;%.4/,*20! *,>12%12! ';$./1,4/,*20!,43,%! /(+;9;1;C&%!,82%1,/,1,$24! 9&%%,+(!,124/,*2! &1(! /#/%#49#$?!! G&',+! &*+,+&*+&%1($&4(! &1&5%&4!,'$24+212! /(+;9;1;C&%!,82%1,/,1,$! 9,! :($(%! &4+($4(++(0! :($(%*(! A,*212! ','241,$9,! /(63.++.$?! H,=2$1,4,4! A.! ','249,! &*(0! <&',+! &*+,+&*+&%1($&4(! &1&5%&4! +(%4&%! 6(! +(;$&%!,82%1,/,1,$24! B+(*&49(0! A.! %;4.'1,! &1:&1&! /($,%! (9&1(40! +,$+2521,40! (1(5+&$&1(4! 7.*.*1,$! &1(! (4! 8;%! *;$.1,4! *;$.1,$,! &1&5%&4!,82%1,/,1,$,! '($! 6($&1/&5! 6(! ','24! 7,=2$1,42$%(4! %;4.',! &1:&! 9.',4! 7($%(*! +,$,<249,4! &1:&'1(! ;%.4,A&1&$! ;1/,*2!7(9(<1(4/&5+&$?!!!! I;$.1,$1,!J(*/&!)*+,+&*+&%1($!K&=&*&L4&4!M?!','242!;1,4!A.!','2424! +#/!%.11,42321,$24,!',$,$12!;1/,*242!9&1($&/?! Doç. Dr. Ömer DEM!R Ba"kan III

5 !çindekiler &'&#()*&+),!!!!! $-./-!!! "0123! NNN! & :! )897:! PNN! *;1-9<=-9-:! PNN! I!! Q!!T?!G&',+1,$!:(4(1!9#=('&!4(!9(/(%+&$S! Q!!M?!R4<1,*';4!4,*21!7(*,E1,4/,%+,92$S! Q!!U?!R4<1,*';4!;$,42!4(!,41,/,!:(1/(%+(9&$S! Q!!V?!R49(%*!4(9&$S! T!!W?!"#$%&'(!)*+,+&*+&%!-.$./.L4.4!7(*,E1,92>2!<&',+! (49(%*1($&!4('&!:B*+($/(%+(9&$S!!X?!Y'42!(%;4;/&9(!A&$9(4!8;%!(4<1,*';4!;1,A&1&$!/&S! T! T!!\?!H($!#1%(9(!(4<1,*';4!,'42!'B4+(/1(!/&! 7(*,E1,4/,%+,92$S! NO! T! M!!Q]?!G&',+!(49(%*1($&!,82*249,4!A,%2192>249,!#1%(1($!,$,*249,%&!%,E*,/!<,$%1212>2!4,*21!,82%1,42$S!! M!!!! V

6 !çindekiler A(1&$1(4/(%+(9&$S!!QM?!G&',+!(49(%*1($&49(!^,'12%!9(>&5&/!;$,42_!4(9&$S! Z($(1($9(!%.11,4212$S!!QU?!G&',+!(49(%*1($&49(!^A&$!B43(%&!'2124!Y$,12%!,'24,! :B$(!9(>&5&/!;$,42_!4(9&$S!Z($(1($9(!%.11,4212$!S!!!QV?!G&',+!(49(%*1($&49(!^:(8(4!'2124!,'42!,'24,!:B$(! 9(>&5&/!;$,42_!4(9&$S!Z($(1($9(!%.11,4212$S!!QW?!G&',+!(49(%*1($&49(!^;4&%&!,'12%!;$+,1,/,1,$,!:B$(! 9(>&5&/!;$,42_!4(9&$S!Z($(1($9(!%.11,4212$S! M! U! U! V! W! X!!QX?!`2112%!(4<1,*';4!&8&4!:B*+($:(!4(!;1/,1292$S!! QQ! QQ! QQ!!! >>?!) :97!59A595!<7=79!8-B:-=9-:!!!!!TQ?!R49(%*&4!+(/(1!',E2*2!4(9&$S! QM!!TT?!R49(%*!8(5&+1($&!4(1($9&$S!!TM?!`($!6(!=,/,4!(49(%*1($&!4(9&$S!!TU?!I,A&+!6(!9(>&5%(4!(*,*12!(49(%*1($!4,*21! +,42/1,42$S! QM! QM! QU! VI

7 !çindekiler! $-./-!!TV?!d,*&+!6(!A&1(5&%!(49(%*1($!4(9&$S!!TW?!d&1(5&%!(49(%*1($!4,*21!7(*,E1,42$S!!TX?!R49(%*1($!7,4:&!%;4.1,$!&8&4!7(*,E1,42$S!!T[?!G&',+!(49(%*&!4(!9(/(%+&$S!!T\?!G&',+!(49(%*1($&4(!4(9(4!&7+&',8!9.'.1/,%+,92$!!M]?!G&',+!(49(%*1($&4&4!7(*,E1,4/,*2!&8&4!:($(%(4! +(/(1!9(>&5%(41($!4(1($9&$S!!MQ?!R49(%*1($&4!7(*,E1,4/,*249,!%.11,421,4!/,1!6(! 7&=/(+!*(E(+&!4(9&$S!!MT?!R49(%*!7(*,E1,/,*249,!%.11,421,4!,>2$12%!4(9&$S!!MM?!"(/(1!'21!<&',+2!4(9&$S!!MU?!e,$&!<&',+!4(9&$S!!MV?!"#$%&'(f9(!&1%!<&',+!(49(%*&!4(!=,/,4! 8,125/,1,$!',E21/25+2$S!!MX?!R49(%*1($!4(9(4!'(4&1(4/(%+(9&$S! QU! QU! QV! QV! QW! QW! QW! QX! QX! QX! Q[! Q[! Q\!!! 7(*,E1,4/,%+,92$S! T]! T]! TQ! VII

8 !çindekiler! 4(9&$S!!UV?!H,4(7,1%2424!4&7,&!E,$,*,1!+#%(+&/!7,$3,/,*2! 4(9&$S!!UW?!H,4(7,1%2!+#%(+&/!7,$3,/,1,$2!4,*21! :#43(11(4/(%+(9&$S!!VM?! E&',*,',! '(4&! 82%,4! /,99(1($! (49(%*(! B18#+1($!9&%%,+(!,124/,%+,92$S! TQ! TQ! TT! TT! TT! TM! TM! TM! TU! TU! TV! TV! %,'4,>2!4(9&$S! TW! TW! TW! VIII

9 !çindekiler! 6($:&1($!9&%%,+(!,1242$!/2S!!WU?!g,1!6(!7&=/(+(!.':.1,4,4!+,%*&+1&!*,+25!<&',+1,$2! 9(>&5+&$&1/(*&!*B=%;4.*.!/.9.$S! TX! T[! T[! T[! T\! T\! M]! M]! M]! MQ! MQ! MT! MT! MT!! MM! MM! IX

10 !çindekiler! 9&%%,+(!,124/,%+,92$S! MM! MU! MU! MU! MV! MW!!!! MX! MX! MX! M[! M[! M[! M\! M\! M\! U]! U]! X

11 !çindekiler! U]! UQ! UQ! UT! UT! UT! UM! UM! UU! UU! UW! UW! UW! UW! UX!! XI

12 $-./-! UX! UX! U[! U\! U\! U\! V]!!QQM?!G&',+!9($1('(4!E($*;4(1&4!(>&+&/&!4,*21! V]! ',E21/,%+,92$S!!! J?!)06781!K71-L9-=-!.20<7=5!B7!.-.;=9-=-!M7895!!QQU?!R49(%*!7(*,E1,4/,*249,!7,4:&!<;$/#1! %.11,4212$S!!QQV?!j&43&$1(/(!k,*E('$(*!<;$/#1#!4(9&$S!!QQW?!R49(%*!7(*,E1,4/,*249,!%.11,421,4!9(>&5%(41($! 4(1($9&$S!!QQX?!R49(%*!*;4.81,$2!7,4:&!','249,!,82%1,42$S! VQ! VQ! VT! VT! XII!QQ[?!R49(%*!*;4.81,$2!6(!9(>&5&/!;$,41,$2!4(1($&! &<,9(!(9($S!!QQ\?!R49(%*!A&1:&1($&!%.11,42321,$,!7,4:&!';11,$1,!.1,5+2$212$S! )897:! R%!Q?!!)*+,+&*+&%*(1!Y/,812!dB1:(!d&$&/1($&!I242<1,/,*24,! R%!T?!T]][!'212!&+&A,$&'1(!Y4,!7,$3,/,!:$.E1,$24,!:B$(!,1+!:$.E0!/,99(!*,'2*2!6(!,4,!:$.E!,>2$12%1,$2! R%!M?!T]][!'212!&+&A,$&'1(!Y4,!*(%+B$1($(!:B$(!/,99(0! <&$/,!*,'2*2!6(!,4,!*(%+B$!,>2$12%1,$2!! R%!U?!l)1:&1&!A&1:&1($(!.1,5/,%!&8&4ml?!G;$/.! VM! VM!! VV! VW! VW! VX!

13 Simge ve K saltmalar!"#$%&'%&k;)*+,#*+*-./t1n 2 Boru Hatlar2 ile Petrol Ta52ma Anonim nirketi 3/43/5 2&Amaca Göre Ki5isel Tüketim S2n2flamas2 (Classification of Individual Consumption by Purpose) 351 2&Faaliyete Göre Ürünlerin )statistiki S2n2flamas2 67&! 2&Avrupa Toplulu>unda Ekonomik Faaliyetlerin )statistiki S2n2flamas2 7Ü!&9::9 2 Avrupa Toplulu>unda Faaliyete Göre Ürün S2n2flamas2 (2002) 4;/ 2 Uluslararas2 )5 Örgütü (International Labour Organization) 4<7 2 Uluslararas2 Para Fonu (International Monetary Fund) K=> 2 Katma De>er Vergisi?136 2&Ekonomik Faaliyetlerin )statistiki S2n2flamas2 5@/ 5A/=3/ < 2&Pazara Ç2kma Oran2 2 Madencilik ve imalat için Avrupa Birli>i üretim istatistikleri sistemi!?1 2 Ulusal Hesaplar Sistemi (System of Nacional Accounts) T6T1N T</ TÜ76 Ü76 2 Türkiye Elektrik Ticaret Anonim nirketi 2 Toprak Mahsulleri Ofisi 2&Tüketici Fiyatlar2 Endeksi 2&Üretici Fiyatlar2 Endeksi XIII

14 En!asyon 4B&6?7;1!C/?&!D-E&F2&6GH+*)IDG&G%J"-K& Enflasyon, fiyatlar genel düzeyinin etkili bir 5ekilde devaml2 yükselmesi nedeniyle paran2n sürekli olarak de>er kaybetmesi, bunun sonucu olarak da tüketicilerin sat2n alma gücünü yitirmesidir. Bu tan2mdan anla52ld2>2 üzere enflasyon sadece belli bir mal2n veya hizmetin fiyat2n2n tek ba52na artmas2 de>il, fiyatlar genel düzeyinin sürekli bir art25 göstermesidir. Bir ekonomide baz2 mallar2n fiyatlar2 artarken baz2lar2 da dü5mektedir. Önemli olan ortalama fiyatlar2n seyridir. Ortalama fiyatlar2n seyri, fiyat endeksleri ile ölçülmektedir.!d-e&92&7"i*,+*-&$%g%+&jlm%i"&g%&j%#%n,"-k& Fiyatlar genel düzeyi, piyasada al2m-sat2ma konu olan mal ve hizmetlerin belirli bir dönemdeki (belirli bir ay veya y2ldaki) ortalama fiyatlar2d2r. Piyasadaki fiyat de>i5imini izleyebilmek için seçilen mal ve hizmetlerin fiyatlar2, ayn2 mal ve hizmete ait daha önceki dönemin ortalama fiyatlar2 ile kar52la5t2r2lmaktad2r.!d-e&o2&6gh+*)idg&g*);+&p%)*q+*g#*n,*j;-k Enflasyon, piyasada seçilmi5 mal ve hizmetlerin ortalama fiyatlar2n2n dönemsel de>i5imini gösteren fiyat endeksleri ile hesaplanmaktad2r.!d-e&r2&6gh+*)idg&d-*g;&g%&*g+*#*&$%+#%n,%j"-k& Enflasyon oran2, fiyatlar genel düzeyinde belirli bir zaman diliminde meydana gelen de>i5me oran2d2r. Sözkonusu oran ülke genelindeki fiyat art25lar2n2n ölçüsü olarak kullan2lan fiyat endekslerinden yararlanarak bulunmaktad2r. Enflasyon oran2 yahut fiyatlar genel düzeyindeki de>i5im oran2n2n ölçüsü olarak Tüketici Fiyatlar2 Endeksi ve Üretici Fiyatlar2 Endeksi de>i5im oranlar2 kullan2lmaktad2r. 1

15 En!asyon!D-E&S2&6GJ%N)&G%J"-K& Endeks, belirli bir olaya ait de>erlerin zaman içinde ortaya ç2kan de>i5imini ölçmeye yarayan ve 100Yden ba5layan bir say2d2r. Endeks temel dönemde 100Ye e5ittir ve sonra gelen dönemlerin 100Ye göre de>i5imini göstermektedir.!d-e& T2& TL-N"I%& &),*,"),"N& KE-E#EUGEG& P%)*Q+*J;O;& H"I*,& %GJ%N)+%-"&G%I"&$V),%-#%N,%J"-K& Türkiye )statistik Kurumu taraf2ndan hesaplanan Tüketici Fiyatlar2 Endeksi hanehalklar2n2n tüketim harcamalar2nda yeralan mal ve hizmetlerin belirli zaman aral2klar2nda fiyatlar2ndaki de>i5meleri göstermektedir. Üretici Fiyatlar2 Endeksi ise tar2m, imalat sanayi, madencilik ve enerzi sektörlerinde üretimi yap2lan mallar2n, üretici taraf2ndan yurtiçi pe5in sat25 fiyatlar2ndaki de>i5meleri göstermektedir.!d-e& W2& 1IG;& %NDGD#"J%& X"-J%G& YDN& %GH+*)IDG& D+*X"+"-& #"K&?"Y"GK Bir ekonominin sahip oldu>u farkl2 piyasa ortamlar2 vard2r ki, tüketici, üretici, ithalat ve ihracat piyasalar2 bunu örnek gösterilebilir. Piyasalar2n da kendi içlerinde fiyat genel düzeyleri farkl2l2k gösterebilir. K2saca, her piyasa içinde fiyatlar genel düzeyindeki de>i5im enflasyon olarak yorumlanabilir. Fakat kamuoyu genellikle üretici ve tüketici piyasalar2ndaki fiyat de>i5imlerini önemsemektedir.!d-e&z2&ü+n%+%-&"y"g&%gh+*)idg&d-*g;&g"y"g&vg%#+"j"-k&&& Fiyat istikrar2n2 sa>lamak ve sürdürmek ekonomik ve sosyal geli5meyi sa>layan temel faktörlerden biridir. Fiyat istikrar2, bireylere ve firmalara tüketim, tasarruf ve yat2r2m kararlar2nda ve uzun vadeli planlar yapmalar2nda dikkate almaya gerek duymad2klar2 ölçüde dü5ük bir enflasyon oran2n2 ifade eder. Yüksek 2

16 En!asyon enflasyon, bireylerin sat2n alma gücünü azaltarak geçim s2k2nt2s2na ve ya5am kalitesinin dü5mesine yol açmaktad2r. Yüksek enflasyonun yaratt2>2 belirsizlik, bireylerin karar alma sürecinde ve gelecekle ilgili beklentilerinde, yat2r2m sürecinde, kredi ve i5gücü piyasas2nda, d25 piyasalarda birbirlerini etkileyen bir olumsuzluklar silsilesi yaratmaktad2r. Enflasyon oran2, fiyat istikrar2n2 sa>lamak için politika uygulay2c2lar2na yol göstermektedir.!d-e& [2& \%-& L+N%J%& %GH+*)IDG& *IG;& IVG,%#+%& #"& P%)*Q+*G#*N,*J;-K Her ülke, enflasyon hesab2 için fiyat endekslerini kullanmaktad2r. Fiyat endeksleri uluslararas2 standartlarla belirlenmi5 yöntemlerle kurulmaktad2r. Ülkeler aras2nda kapsam farkl2l2klar2 olmakla birlikte genel standartlar aç2s2ndan ayn2 yöntemler izlenmektedir.!d-e& F:2& 7"I*,& %GJ%N)+%-"& *Y;);GJ*G& X*N;+J;O;GJ*& L+N%+%-& *-*);GJ*N"&N*Q)*#&H*-N+;+;O;&G*);+&*Y;N+*G;-K Her ülke, hanehalklar2n2n tüketim harcamalar2 baz2nda özgün kapsam2n2 olu5turmak durumundad2r. Bir ülkede, hanehalklar2n2n harcamalar2nda çok önem arzeden bir ürün ba5ka bir ükede ayn2 önem derecesinde bulunmayabilir. Ayr2ca iklim farkl2l2klar2na dayal2 ürün çe5itlemelerinin getirdi>i farkl2l2klar da söz konusu olabilmektedir. Endeks hesaplamalar2nda kapsamdan çok yöntem farkl2l2>2n2n bulunmamas2 önemlidir.!d-e&ff2&tü76&)%q%,"gj%&i%-&*+*]*n&#*+&'%&p"m#%,+%-&g*);+ )%Y"+#%N,%J"-K Tüketici fiyatlar2 endeksinin amac2, hanehalklar2 taraf2ndan belirli bir ihtiyac2 kar52lamak amac2yla sat2n al2nan mal ve hizmetlerin genel fiyat düzeyindeki de>i5imini ölçmektir. Fakat piyasadaki tüm mal ve hizmetlerin fiyatlar2n2n izlenmesi imkans2z oldu>u için hanehalklar2n2n yapt2klar2 tüketim harcamalar2 içinde en fazla paya 3

17 En!asyon sahip mal ve hizmetler kapsama al2nmaktad2r. Tüketim harcamalar2, amac2na göre s2n2fland2r2larak (ör. g2da harcamalar2, giyim harcamalar2, sa>l2k harcamalar2, ula5t2rma harcamalar2 vb.) herhangi bir mal ve hizmet grubunun de>erlendirme d252 kalmamas2 sa>lanmaktad2r. Sonra, her bir grubu temsil eden mal ve hizmetler tüketilme a>2rl2>2na göre büyükten küçü>e s2ralanmakta ve belirli bir a>2rl2ktan yukar2 de>er alan (ör. 1/1000) mal ve hizmetler endeks kapsam2na al2nmaktad2r. &!D-E& F92& Ü76& "Y"G& )%Y"+%G& #*+& '%& P"M#%,+%-& G*);+ X%+"-+%G#%N,%J"-K& Üretici fiyatlar2 endeksinde ülke ekonomisi içinde üretimi yap2lan tüm mallar2n fiyatlar2n2n takip edilmesi imkans2zd2r. Bu nedenle, ürünün toplam sat25 de>erinin, toplam sat25 gelirlerinden ald2>2 paya göre bir seçim yap2lmaktad2r. Ürün seçimi sektörler (tar2m, imalat, maden, enerzi) ve alt sektörler (g2da ürünleri imalat2, makina imalat2 vb.) ayr2m2nda yap2ld2>2 için herhangi bir üretim faaliyetinin de>erlendirme d252 kalmamas2 sa>lanmaktad2r. Hizmetler ÜFE kapsam2nda yer almamaktad2r.!d-e& FO& 2& 7"I*,& %GJ%N)+%-"GJ%& ^*I+;N& J%O"M"#& D-*G;_& G%J"-K&?%-%+%-J%&NE++*G;+;-K Fiyat endeksi serisinde bir ay2n endeksinin bir önceki ay endeksine göre yüzde de>i5imidir. Bu da fiyatlar genel düzeyindeki ayl2k de>i5im oran2n2 ifade etmektedir. Kullan2c2lar için fiyatlar genel düzeyinin bir ayl2k art252 ya da enflasyonun aydan aya seyri önemli ise, o zaman ayl2k de>i5im oranlar2n2n kullan2lmas2 gerekmektedir. 4

18 En!asyon Ayl2k de>i5im oranlar2yla ilgili olarak a5a>2da yeralan örnekte Ekim 2007 cari ay olarak de>erlendirilmektedir. I: Endeks de>eri ( I t / I t-1 ) _ t: Cari ay t-1: Bir önceki ay `-G%N&F y2l2 ayl2k genel endeks de>erleri 6I+L+a9::T& 6N"#a9::W& Ayl2k de>i5im (c) d (I t / I t-1 )_ d ( / )_ d 1.81 Bu örnekte fiyatlar genel düzeyinde, 2007 y2l2 Ekim ay2nda, bir önceki aya göre c1.81 oran2nda art25 gerçekle5mi5tir.!d-e&fr&2&7"i*,&%gj%n)+%-"gj%&^x"-&vg]%n"&i;+;g&1-*+;n&*i;g*& $V-%&J%O"M"#&D-*G;_&G%J"-K&?%-%+%-J%&NE++*G;+;-K Bir önceki y2l2n Aral2k ay2na göre de>i5im oran2 y2l2n ba52ndan itibaren fiyatlar genel düzeyinin ortalama de>i5im oran2n2 vermektedir. Bu oran, fiyatlar genel düzeyinde y2lba52ndan ilgili döneme kadar olan de>i5imin tespitinde kullan2l2r. Bir önceki y2l2n Aral2k ay2na göre de>i5im oranlar2yla ilgili olarak a5a>2da yeralan örnekte Ekim 2007 cari ay olarak de>erlendirilmektedir. I: Endeks de>eri ( I t / I A ) _ t: Cari ay A: Bir önceki y2l2n Aral2k ay2 5

19 En!asyon `-G%N& 92 de>erleri Aral2k 2006 ve Ekim 2007 y2l2 ayl2k genel endeks 1-*+;Na9::T&&&6N"#a9::W Aral2k ay2na göre de>i5im (c) d (I t / I A ) _ d ( / )_ d 6.08 Bu örnekte fiyatlar genel düzeyinde, 2007 y2l2 Ekim ay2nda, geçen y2l2n Aral2k ay2na göre c6.08 oran2nda art25 gerçekle5mi5tir.!d-e& FS2& 7"I*,& %GJ%N)+%-"GJ%& ^$%Y%G& I;+;G& *IG;& *I;G*& $V-%& J%O"M"#&D-*G;_&G%J"-K&?%-%+%-J%&NE++*G;+;-K Y2ll2k de>i5im olarak da ifade edilen bu oran, ilgilenilen aydaki fiyatlar genel düzeyinin geçen y2l2n ayn2 ay2ndaki fiyatlar genel düzeyine göre de>i5imi göstermektedir. Sadece iki y2l2n ayn2 aylar2ndaki endeksler kar52la5t2r2ld2>2 için arada kalan di>er aylarda gerçekle5en de>i5im oranlar2 bu hesaplamaya yans2mamaktad2r. Baz2 özel konularda, örne>in kira kontratlar2nda oldu>u gibi, y2l2n belirli bir ay2 referans al2narak, referans al2nan bu ay2n bir önceki y2ldaki endeks de>erine göre de>i5imi isteniyorsa, geçen y2l2n ayn2 ay2na göre de>i5im oranlar2 kullan2lmal2d2r. Bir önceki y2l2n ayn2 ay2na göre de>i5im oranlar2yla ilgili olarak a5a>2da yeralan örnekte Ekim 2007 cari ay olarak de>erlendirilmektedir. I: Endeks de>eri ( I t / I t-12 ) _ t: Cari ay t-12: Bir önceki y2l2n ayn2 ay2 6

20 En!asyon `-G%N&O2 Ekim 2006 ve Ekim 2007 y2l2 ayl2k endeks de>erleri 6N"#a9::T&& 6N"#a9::W& & Y2ll2k de>i5im (c) d (I t / I t-12 )_ d ( / )_ d 7.70 Bu örnekte fiyatlar genel düzeyinde, 2007 y2l2 Ekim ay2nda, 2006 y2l2 Ekim ay2na göre c7.70 oran2nda art25 gerçekle5mi5tir.!d-e&ft2&7"i*,&%gj%n)+%-"gj%&^dg"n"&*i+;n&d-,*+*#*+*-*&$v-%& J%O"M"#&D-*G;_&G%J"-K&?%-%+%-J%&NE++*G;+;-K Geriye dönük 12 ay2n endeks rakam2 ortalamas2n2n, bir önceki 12 ayl2k endeks rakam2 ortalamas2na oran2 olarak ifade edilmektedir. Bu durumda en son 24 adet ayl2k endeks rakam2n2n i5leme al2nmas2 gerekmektedir. Bu oran, y2l içindeki di>er aylardaki fiyat de>i5im oranlar2n2 da hesaba katt2>2 için enflasyon oran2ndaki e>ilimi daha anlaml2 bir 5ekilde yans2tmaktad2r. Enflasyon oran2 dü5ük olan ülkeler için oniki ayl2k ortalamalara göre ya da bir önceki y2l2n ayn2 ay2na göre de>i5im oran2n2 kullanmak çok farkl2 sonuçlar getirmemektedir. Oniki ayl2k ortalamalara göre de>i5im cari aya ait endeks de>eri dahil, geriye dönük 12 aya ait endekslerin ortalamas2n2n (d 1 ) bir önceki 12 ayl2k endeksler ortalamas2na (d 2 ) oranlanmas2yla bulunmaktad2r. Oniki ayl2k ortalamalara göre de>i5im oranlar2yla ilgili olarak a5a>2da yeralan örnekte Ekim 2007 cari ay olarak de>erlendirilmektedir. 7

21 En!asyon I: Endeks de>eri ( d 1 / d 2 ) _ t: Cari ay d 1 : Birinci dönem endeksleri ortalamas2 (I t g I t-1 ghh..gi t-11 ) / 12 d 2 : )kinci dönem endeksleri ortalamas2 (I t-12 g I t-13 gh..gi t-23 ) / 12 `-G%N&R2 d 1 Ye ait endeksler d 2 Yye ait endeksler 6N"#a9::WBBBK*);#a9::T&&&& &&6N"#a9::TBBK*);#a9::S& g... g g... g d 1 d d 2 d ayl2k ortalamalara göre de>i5im (c) d (d 1 / d 2 )_ d ( / )_ d 8.98 Bu örnekte fiyatlar genel düzeyinde, 2007 y2l2 Ekim ay2nda, oniki ayl2k ortalamalara göre y2ll2k c8.98 oran2nda art25 gerçekle5mi5tir.!d-e&fw2&c;++;n&%gh+*)idg&"y"g&$v),%-$%&g%&d+#*+;j;-k Y2ll2k enflasyon oran2 bir y2ll2k (oniki ayl2k) dönemde fiyatlar genel düzeyindeki de>i5imi ifade etmektedir. Y2ll2k enflasyon oran2n2 hesaplamak için iki yakla52m vard2r: Birincisi cari ay ile bir önceki y2l2n ayn2 ay2n2n fiyat endekslerinin kar52la5t2r2lmas2d2r. )kincisi ise cari ay dahil olmak üzere son oniki ayl2k dönemin fiyat endekslerinin ortalamas2n2n, bu dönemden önceki oniki ayl2k dönemdeki ortalamas2 ile kar52la5t2r2lmas2d2r. )ki yakla52mda da ayn2 fiyat endeks serisi kullan2lmakla birlikte, sonuçlar farkl2 ç2kmaktad2r. 8

22 En!asyon E>er bulundu>umuz y2l içindeki fiyat art25 oranlar2 bir önceki y2la göre daha yava5 bir seyir izliyor ise o zaman geçen y2l2n ayn2 ay2na göre de>i5im oran2, oniki ayl2k ortalamalara göre daha dü5ük ç2kacakt2r. E>er içinde bulunulan y2ldaki fiyat de>i5im oranlar2 bir önceki y2la göre daha h2zl2 bir seyir izliyor ise o zaman oniki ayl2k ortalamalara göre de>i5im oran2, geçen y2l2n ayn2 ay2na göre de>i5im oran2ndan yüksek ç2kacakt2r. Örne>inj nu an içinde bulunulan ay2n 2007 Ekim ay2 oldu>u varsay2l2rsa, geçen y2l2n ayn2 ay2na göre de>i5im oran2, 2006 ile 2007 y2llar2 Ekim aylar2n2n kar52la5t2r2lmas2 olacakt2r. I: Endeks de>eri ( I t / I t-12 ) * t: Cari ay 6N"#a9::T&&&6N"#a9::W& t-12: Bir önceki y2l2n ayn2 ay2 Y2ll2k de>i5im (c) d ( / )* d 7.70 Bu örnekte fiyatlar genel düzeyinde, 2007 y2l2 Ekim ay2nda, 2006 y2l2 Ekim ay2na göre c7.70 oran2nda de>i5im gerçekle5mi5tir. Oniki ayl2k ortalamalara göre de>i5im oran2 ise 2006 y2l2 Kas2m l 2007 y2l2 Ekim aras2 gerçekle5en 12 aya ait ayl2k endeks rakamlar2na ait ortalama de>erin, 2005 y2l2 Kas2m l 2006 y2l2 Ekim aras2 gerçekle5en 12 aya ait ayl2k endeks rakamlar2na ait ortalama de>erin birbirine oran2n2n yüzde olarak ifadesidir. K2sacas2, y2l 9

23 En!asyon içerisindeki di>er aylar2n de>i5im oranlar2n2n etkisi de hesaplamalara dahil edilmi5 olacakt2r. I: Endeks de>eri ( d 1 / d 2 ) * t: Cari ay d 1 : Birinci dönem endeksleri ortalamas2 (I t g I t-1 ghh..gi t-11 ) / 12 d 2 : )kinci dönem endeksleri ortalamas2 (I t-12 g I t-13 gh..gi t-23 ) / 12 d 1 Ye ait endeksler d 2 Yye ait endeksler &K*);#&9::SBBB6N"#&9::T&&&&&&&&&K*);#&9::TBBB6N"#&9::W (122.14gh.g132.47) / 12 ( ghhg ) / 12 d 1 d d 2 d ayl2k ortalamalara göre de>i5im (c) d( / )* d 8.98 Bu örnekte fiyatlar genel düzeyinde, 2007 y2l2 Ekim ay2nda, oniki ayl2k ortalamalara göre y2ll2k c 8.98 oran2nda de>i5im gerçekle5mi5tir Ekim ay2nda fiyat endeksinin ve 2007 Ekim ay2nda fiyat endeksinin olmas2 durumunda, geçen y2l2n ayn2 ay2na göre art25 c 7.70Ytir. Son oniki ayl2k dönemin endekslerinin ortalamas2n2n , bir önceki oniki ayl2k dönemin endekslerinin ortalamas2n2n da oldu>u dü5ünülürsej oniki ayl2k ortalamalara göre de>i5im c 8.98 olarak bulunacakt2r. Oniki ayl2k ortalamalar y2l içindeki dü5ü5 ve art25lar2 yans2tt2>2 halde geçen y2l2n ayn2 ay2na göre ölçümler, y2l içindeki bu dalgalanmalar2 yans2tmamaktad2r. 10

24 Çekirdek enflasyonb enflasyonun gelece>ine ili5kin tahmin edici gücü yüksek olan, enflasyonun e>ilimini belirleyen ve para politikas2n2n olu5turulmas2na yard2mc2 olan bir göstergedir. Çekirdek enflasyon, fiyatlarda gözlenen tüm geçici etkilerin ar2nd2r2lmas2 sonucunda fiyatlar genel düzeyindeki art25 anlam2na gelmektedir. Bu geçici etkilerin ar2nd2r2lmas2 için özel kapsaml2 fiyat endeksleri ile hesaplanmaktad2r. Türkiye )statistik Kurumu taraf2ndan 2005 y2l2 Ocak ay2ndan itibaren hesaplan2p yay2mlanan mözel Kapsaml2 TÜFE Göstergelerin Türkiye için çekirdek enflasyon göstergeleridir.!d-e&f[2&`m%+&k*q)*#+;&tü76&cv),%-$%+%-"&g*);+ P%)*Q+*G#*N,*J;-K Özel Kapsaml2 TÜFE Göstergeleri, Tüketici Fiyatlar2 Endeksinden baz2 alt kalemlerin d25lanmas2 yoluyla olu5turulan fiyat endeksleridir. Bu özel kapsaml2 fiyat endeksleri, tüketici fiyatlar2nda gözlenen tüm geçici etkilerin ar2nd2r2lmas2 ile fiyat de>i5imlerini ölçmektedir. Bu nedenle, uluslararas2 piyasalardaki fiyat hareketlerine ba>l2 enerzi fiyatlar2, mevsimsel etkilere maruz ürünlerin fiyatlar2, devletin kontrolünde belirlenen fiyatlar ve dolayl2 vergilerin (KDV, ÖTV gibi), tüketici fiyatlar2 endeksinden kademeli olarak ayr25t2r2lmas2 ile hesaplanmaktad2r. Hesaplanan bu göstergeler, gerçekle5en enflasyonun kayna>2n2n aç2klanmas2nda önemli bir araç olarak kullan2lmaktad2r.!d-e&9:2&`m%+&k*q)*#+;&tü76&cv),%-$%+%-"&g%+%-j"-k& Özel Kapsaml2 TÜFE Göstergeleri hiyerar5ik olarak a5a>2daki 5ekilde s2ralanabilir: K15!1<! (A) Mevsimsel ürünler hariç! (B) )5lenmemi5 g2da ürünleri hariç! (C) EnerZi hariç 11

25 En!asyon! (D) )5lenmemi5 g2da ürünleri ve enerzi hariç! (E) EnerZi, alkollü içkiler ve tütün ürünleri hariç! (F) EnerZi, alkollü içkiler, tütün ürünleri, fiyatlar2 yönetilen/yönlendirilen di>er ürünler ve dolayl2 vergiler hariç! (G) EnerZi, alkollü içkiler ve tütün ürünleri, fiyatlar2 yönetilen/yönlendirilen di>er ürünler, dolayl2 vergiler ve i5lenmemi5 g2da ürünleri hariç! (H) )5lenmemi5 g2da ürünleri, enerzi, alkollü içkiler, tütün ürünleri ve alt2n hariç 1Y;N+*#*+*-2 Tan2mlarda d25lanan mal ve hizmet gruplar2n2n örnek içerikleri a5a>2da gösterilmi5tir. 6G%-d"2 Su, elektrik, tüp, kalorifer yak2t2, kömür, odun, benzin, LPG, mazot, motor ya>2 1+ND++L& "YN"+%-& '%&,L,LG& L-LG+%-"2&Rak2, viski, bira, 5arap, tütün ve sigaralar &M+%G#%#"M&$;J*&L-LG+%-"2&Et, sakatat, bal2k, süt, yumurta, taze meyve ve sebzeler CVG%,"+%GaIVG+%GJ"-"+%G& H"I*,+*-2& Belediye ekme>i, at2k çöp, devlet hastanelerinde çe5itli sa>l2k hizmetleri, otoban ücretleri, çe5itli toplu ta52ma ücretleri, çe5itli ileti5im hizmetleri, 5ans oyunlar2, üniversite harc2, noter ücretleri. 12

26 Endekslerle!lgili Temel Kavramlar 44B&6?=6K!;6A;6&&;c&;&&T6<6;&K1>A1<;1A&!D-E&9F2&6GJ%N)"G&,%#%+&I*Q;);&G%J"-K& Endeks belirli bir olaya ait say2sal verilerde zaman veya mekan boyutunda meydana gelen oransal de>i5imin göstergesidir. Endeks, ortalama ve oranlar2n kullan2ld2>2 i5lemler dizisi sonunda bulunan ve yüzdelerle ifade edilen say2dan ibarettir. Endekste biri k2yaslanan, di>eri temel olmak üzere iki de>er vard2r. K2yaslanan de>er paya, temel de>er paydaya yaz2l2r. Oransal k2yaslamay2 kolayla5t2rmak için bölme i5leminin sonucu 100 ile çarp2l2r. Böylece temel de>er 100 kabul edilerek di>erlerinin buna göre kaç olaca>2 belirlenmi5 olur.!d-e&992&6gj%n)&y%m",+%-"&g%+%-j"-k& Endeks hesab2nda, endeksin cinsine ve kapsam2na uygun çe5itli yöntemler kullan2l2r. Bu nedenle, endeks hesaplama yöntemlerini endeks çe5itleri ile birlikte incelemek kolayl2k sa>lar. Endeksler 5u 5ekilde s2n2fland2r2lmaktad2r: & & FB&C%-&'%&M*#*G&%GJ%N)+%-"& 9B&!*X",&'%&J%O"MN%G&%)*)+;&%GJ%N)+%-& OB&.*)",&'%&X"+%M"N&%GJ%N)+%-&!D-E&9O2&C%-&'%&M*#*G&%GJ%N)+%-"&G%J"-K& Nüfus, üretim ve fiyat gibi herhangi bir istatistiki de>i5kene ait de>erlerin, bölgeler, iller vb. gibi mekanlar itibariyle gösterdi>i oransal de>i5imin ölçüsüne yer endeksi denir. Ancak genellikle endeks denince ilk akla gelen, zaman endeksidir. Yine nüfus, üretim ve fiyat gibi istatistiki de>i5kenlere ait de>erlerin zaman itibariyle gösterdi>i oransal de>i5imlerin ölçüsüne zaman endeksi denir. Bu endeksler bir zaman serisine dayan2rlar ve uygulamada yayg2n olarak kullan2l2rlar. 13

27 Endekslerle!lgili Temel Kavramlar!D-E& 9R2&!*X",& '%& J%O"MN%G& %)*)+;& %GJ%N)+%-& G*);+,*G;#+*G;-K Endekslerin sabit ve de>i5ken olarak ayr2m2 genellikle zaman serileri için sözkonusudur. Belirli bir dönemi veya belirli baz2 dönemlerin ortalamas2 esas kabul edilip, serinin bütün de>erlerini bunun yüzdesi olarak gösterilmesi suretiyle elde edilen endekse sabit esasl2 endeks denir. De>i5ik devrelere ait verilerin kar52la5t2r2ld2>2 sabit dönem de>i5mez. Esas al2nan dönem de>i5ken oldu>unda, di>er bir ifade ile, her de>er bir önceki dönemin de>eri ile kar52la5t2r2ld2>2nda buna de>i5ken esasl2 endeks denir.!d-e&9s2&.*)",&'%&x"+%m"n&%gj%n)+%-&g%j"-k& Basit endeksler tek maddeyi kapsayan endekslerdir. Bile5ik endeksler iki veya daha çok maddeyi kapsamaktad2r.!d-e&9t2&."+%m"n&%gj%n)+%-&g*);+&p%)*q+*g;-k Bile5ik endeks hesab2nda kullan2lan yöntemler 5unlard2r: FB Basit toplam endeks: Endeksin kapsad2>2 maddelerin cari dönemdeki de>erlerinin toplam2, temel dönemdeki de>erlerin toplam2na bölünür ve sonuç 100 ile çarp2l2r. 9B Basit endekslerin a>2rl2ks2z aritmetik ortalamas2: Temel döneme göre her madde için hesaplanan basit endekslerin aritmetik ortalamas2n2n 100 ile çarp2m2d2r. OB Basit endekslerin a>2rl2kl2 aritmetik ortalamas2 veya a>2rl2kl2 toplam endeks: Endeksin kapsad2>2 maddelerin endeksin konusuna göre tüketim, üretim, ithalat, iharacat vb. de>erlerinin toplam de>ere oranlanarak a>2rl2kland2r2lmas2 ile hesaplanan endekslerdir. 14