2012 YILI SOYA FASULYESĠ RAPORU

Transkript

1 T.C. GÜMRÜK VE TĠCARET BAKANLIĞI KOOPERATĠFÇĠLĠK GENEL MÜDÜRLÜĞÜ 2012 YILI SOYA FASULYESĠ RAPORU OCAK 2013

2 ĠÇĠNDEKĠLER Sayfa No 1-GĠRĠġ 2 2- ÜRETĠM 2.1- Dünya Üretimi Türkiye Üretimi TÜKETĠM TĠCARET 4.1- Dünya Ticareti Türkiye Ticareti STOKLAR FĠYATLAR 6.1- DÜNYA FĠYATLARI TÜRKĠYE FĠYATLARI 6.2. A- Alım Fiyatları B- Maliyet Fiyatları SEKTÖRÜN SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ

3 1 - GĠRĠġ Soya fasulyesi binlerce yıldır Asya ülkelerinin en değerli besin kaynağı olmuģtur. Besin değeri, mineraller ve vitaminler açısından oldukça zengin bir bitki olan soyanın gerek insan sağlığına bilimsel olarak kanıtlanmıģ yararları gerekse 400 den fazla endüstriyel ürün yapımında kullanılması soyayı tarımsal ürünler arasında önemli bir yere getirmektedir. Soya fasulyesinin (Glycine Max) genetik orijin merkezi Çin ve Mançurya dır. 11. ve 17. yüzyılda Çin in doğusunda gıda ürünü olarak yetiģtirilmeye baģlanan soya bitkisi, zamanla Japonya, Vietnam, Filipinler, Tayland, Malezya, Nepal ve Hindistan a yayılmıģtır. 17. yüzyılın baģında Avrupa ya getirilen soya, iklim ve toprak koģullarının yeterli olmaması sebebiyle verimli olarak yetiģtirilememiģtir. Amerika BirleĢik Devletleri sınırlarında soya ilk kez 1804 de Orta ve Batı Amerika'da yetiģtirilmeye baģlanmıģtır. Soya tarımı, çeģitlerin ve tarımda makineleģmenin artmasıyla zenginleģmiģ, soya sanayinin kurulmasıyla zamanla yaygınlaģmıģ ve ülke genelindeki 26 eyalete yayılmıģtır. Amerika'daki soya fasulyesi yetiģtiriciliği daha çok Meksika Kanalı'ndaki büyük limanlara yapılacak nakliyatı kolaylaģtırmak amacı ile Mississippi Nehri etrafındaki eyaletlerde geliģmiģtir. ABD de soyanın önem kazanmasının baģlıca nedeni, 20. yüzyılda Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasında protein ve yağ teminindeki yetersizlikler nedeniyle besin değeri yüksek bu insan gıdasına ihtiyaç duyulmasıdır. Günümüzde soya tarımı en çok ABD de geliģmiģ olup soya fasulyesi dünyada en çok yetiģtirilen ürünlerden biridir. Soya fasulyesi, besin değeri ile içerdiği mineral ve vitaminler açısından oldukça zengindir. Ġçeriğinde yüksek miktardaki protein yanında soya fasulyesi lif, kalsiyum ve magnezyum bolca bulunmaktadır. Tohumlarında % yağ, % protein, % 30 karbonhidrat ve % 5 oranında da mineral, çok sayıda vitamin ve değerli aminoasitler içeren ve toprağa organik madde ile azot sağlayan bir bitki olan soya fasulyesi baklagiller içinde yer alan bitki türü olmasına rağmen, bünyesinde yağ oluģu sebebiyle sınıflandırmada yağlı tohumlu bitkiler arasında yer almaktadır. Mucize bitki olarak bilinen soya hem insan ve hayvan beslenmesinde, hem de sanayide son derece önemlidir. Soyanın en önemli özelliği, diğer bitki ve hayvan yem kaynaklarına göre, birim alandan daha fazla ve ucuz protein sağlanmasıdır. Soya protein, hayvansal proteine en yakın protein olup, biyolojik değeri çok yüksektir. Bu nedenle soya yağsız unu özellikle kümes ve küçükbaģ hayvanları, süt ve besi sığırları rasyonlarında protein kaynağı olarak kullanılmaktadır. Bunun yanında gerek soya unu ve gerekse tüm olarak soya insan beslenmesinde, özellikle Uzakdoğu Ülkelerinde yüzyıllardan beri önemli gıda maddesi olarak görülmektedir. Bugün dünyanın birçok yerinde, özellikle geliģmiģ ülkelerde, soya yağı, sıvı yemeklik yağ ve gerekse margarin olarak büyük miktarda tüketilmektedir. Kolestrol içermeyen yapısı, yüksek kaliteli protein içeriği ve baklagiller içinde en kolay sindirilen ürün olma özelliği ile soya fasulyesi çok çeģitli kullanım alanları bulunan bitkisel bir gıda maddesidir. Soya taneleri çimlendirilip filizleri sebze olarak yenebileceği gibi, iģlenerek soya yağı ve unu elde edilir. Soya dünyada bitkisel yağların ve yüksek proteinli hayvan yemlerinin baģlıca kaynağıdır. 2

4 2. ÜRETĠM DURUMU 2.1- DÜNYA ÜRETĠMĠ 1940 da II. Dünya SavaĢı sırasında 10 milyon metrik ton olan soya üretimi, 1980 de 81 milyon ton, 1990 da 110 milyon tona ulaģmıģtır yılında dünya genelinde yaklaģık olarak 161 milyon ton olan soya üretim miktarı 2011 yılında % 62 oranında artarak 261 milyon tona ulaģmıģtır. Tablo 1: DÜNYA SOYA EKĠM ALANI, ÜRETĠM VE VERĠM DURUMU YILLAR EKĠM ALANI ( Milyon Hektar ) ÜRETĠM (Milyon Ton ) VERĠM (Ton / Ha ) ,82 26,88 1, ,53 43,70 1, ,65 81,04 1, ,19 108,46 1, ,37 161,29 2, ,80 178,24 2, ,96 181,68 2, ,66 190,68 2, ,60 205,53 2, ,51 214,46 2, ,25 221,89 2, ,08 219,58 2, ,18 230,58 2, ,83 222,27 2, ,58 264,97 2, ,99 260,92 2,53 Kaynak: FAOSTAT Soyanın kullanım alanlarının geniģlemesi, insan beslenmesindeki önemi ve azalan enerji kaynaklarına alternatif olabilecek biyodizel üretiminin arttırılması ile birlikte dünya soya ekim alanları ve üretim miktarları artmıģtır. Dünyada soya üretim miktarlarındaki artıģ, ekim alanı artıģından daha fazla gerçekleģmekte olup, BirleĢmiĢ Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) verilerine göre, 2011 yılında yaklaģık 103 milyon hektar alanda soya fasulyesi ekimi gerçekleģtirilmekte olup, dünya soya üretimi yaklaģık 261 milyon ton seviyelerindedir. Dünyada soya üretimi bir kaç ülkenin tekelindedir. Dünya soya üretiminin yaklaģık % 90 ı ABD, Brezilya, Arjantin ve Çin tarafından gerçekleģtirilmektedir. Soyanın anavatanı uzakdoğu ülkeleri olmasına karģın, ABD ve Latin Amerika ülkelerindeki üretim bu ülkelerden oldukça fazladır. 3

5 Tablo:2 ÖNEMLĠ ÜRETĠCĠ ÜLKELERĠN SOYA ÜRETĠM ALANLARI (Bin Hektar) ÜLKE ADI ABD BREZĠLYA ARJANTĠN HĠNDĠSTAN ÇĠN PARAGUAY KANADA AB Kaynak: FAOSTAT FAO verileri incelendiğinde, 2012/2013 döneminde diğer yıllarda olduğu gibi ABD ve Brezilya nın dünyada en etkili üretim alanına sahip olduğu ve en büyük soya üreticisi olduğu görülmektedir. Bunun sebebi, soyanın bu ülkelerde bir sanayi haline gelmiģ olması ve soyaya yönelik gen araģtırmalarının oldukça ilerlemiģ olmasıdır. Brezilya nın bugünkü duruma ulaģması ve dünyadaki önemli soya üreticilerinin arasında yer almasının en önemli nedeni 1970 li yıllarda ülkede yürürlüğe giren tarım politikaları ile bu politikaların doğru ve eksiksiz olarak uygulanmasıdır. 2012/2013 döneminde gerçekleģen 82,5 milyon metrik tonluk üretimi ile Brezilya A.B.D yi geride bırakarak dünya üretiminde birinci sırayı almıģtır. A.B.D 82 milyon metrik ton ile ikinci, 54 milyon metrik tonluk üretimi ile Arjantin üçüncü sırada yer almaktadır. Çin ise 12,6 milyon metrik ton üretim hacmi ile dünyanın dördüncü en büyük soya üreticisi konumundadır. Tablo: 3 ÖNEMLĠ ÜRETĠCĠ ÜLKELERĠN SOYA ÜRETĠMĠ (Bin Ton) ÜLKE ADI 2006/ / / / / / /13 * BREZĠLYA ABD ,055 ARJANTĠN ÇĠN HĠNDĠSTAN PARAGUA Y KANADA DĠĞER TOPLAM Kaynak: USDA * Tahmin Dünya soya yağı üretimi 43 milyon ton seviyelerinde gerçekleģmekte olup, soya fasulyesi üretiminde ilk sıralarda yer alan ABD, Brezilya, Arjantin, Çin gibi ülkelerin soya yağı üretiminde de ilk sıralarda yer aldığı görülmektedir. Çin soya tohumu üretiminde 14 milyon ton luk üretimi ile 4. Sırada yer alıyorsa da yağ üretiminde yaklaģık 11 milyon tonluk üretimi ile ilk sırayı almaktadır. 4

6 Tablo:4 ÜLKELER ĠTĠBARĠYLE SOYA YAĞI ÜRETĠMĠ (Milyon Ton) ÜLKELER 2007/ / / / / /13* ÇĠN 7,045 7,325 8,726 9,840 10,914 11,751 A.B.D. 9,335 8,503 8,897 8,567 8,954 8,482 ARJANTĠN 6,627 5,914 6,476 7,181 6,839 7,300 BREZĠLYA 6,160 6,120 6,470 6,970 7,090 7,080 AB 2,710 2,350 2,280 2,236 2,220 2,128 HĠNDĠSTAN 1,499 1,284 1,320 1,675 1,710 1,765 MEKSĠKA DĠĞER 3,799 3,768 4,013 4,175 4,045 4,282 DÜNYA 37,825 35,884 38,822 41,289 42,404 43,423 TOPLAMI Kaynak : USDA* Tahmin Dünya yağlı tohum üretiminde ilk sırayı alan A.B.D yi sırasıyla; Brezilya, Arjantin, Çin ve Hindistan takip etmekte olup, söz konusu beģ ülkenin dünya üretimindeki payı yaklaģık %70 seviyelerindedir dönemine ait dünya yağlı tohum üretimini gösteren aģağıdaki tablodan, soya yağlı tohumunun, pamuk, ayçiçeği, kolza, yerfıstığı gibi diğer yağlı tohumlu bitkilerinin toplam üretiminden bile fazla miktarda üretilerek en önemli yağlı tohum olduğu görülmektedir. Tablo:5 DÜNYA YAĞLI TOHUMLAR ÜRETĠMĠ (Milyon Ton) * Soya Tohumu Kolza Tohumu Pamuk Tohumu Ayçiçek Tohumu Diğer Tohumlar TOPLAM Kaynak : USDA* Tahmin Dünya bitkisel yağ üretiminde ise ilk sırayı Endonezya almakta onu sırasıyla; Çin, Malezya, AB-27, A.B.D., Arjantin ve Brezilya izlemektedir. Dünya bitkisel yağ üretiminin yaklaģık 65 bin tonu ticarete konu olmaktadır. Tablo: 6 DÜNYA BĠTKĠSEL HAM YAĞ ÜRETĠMĠ (Milyon Ton) * Palm Yağı 41,1 44,0 45,9 47,9 50,7 53,3 Soya Yağı 37,8 35,9 38,9 41,3 42,4 43,4 Kolza Yağı 18,4 20,5 22,5 23,7 24,3 23,5 Ayçiçek Yağı 10,0 12,0 12,1 12,3 15,1 13,6 Pamuk Yağı 5,2 4,8 4,6 5,0 5,3 5,2 Diğer Yağlar 16,2 16,6 16,8 17,6 17,8 18 TOPLAM 128,7 133,8 140,8 147,8 155,6 156,96 Kaynak: USDA * Tahmin 5

7 2009/10 döneminde Dünya da üretilen yağlı tohumlu bitkilerin ve hayvansal yağların % 75 inin gıda amaçlı, % 13 ünün yem ve kimyasal yağ, % 12 sinin ise biodizel üretimi amaçlı kullanıldığı belirtilmektedir. Azalan enerji kaynaklarına alternatif olabilecek biyodizel üretiminde kullanılması nedeniyle yağlı tohumlara verilen önem giderek artmaktadır yılında 16 milyon ton olarak gerçekleģtiği tahmin edilen biodizel üretiminin 2010 yılında 19 milyon ton olacağı düģünülmektedir. Bunun yaklaģık 5 milyon tonunun soya üretiminden karģılanması beklenmektedir TÜRKĠYE ÜRETĠMĠ Ülkemizin soya ile tanıģması I. Dünya SavaĢı sonrasında olmuģtur. Ġlk zamanlar Çorum Fasulyesi olarak yayılmaya baģlayan soyanın ekimi I.Ürün olarak Orta ve Doğu Karadeniz bölgesinde yaygınlaģarak, Samsun ve Ordu illerinde 1980 yılına kadar soya fasulyesi üretilmiģtir sonrasında soya fasulyesi yerini mısır, çay, tütün gibi daha yüksek gelir getiren ürünlere bırakmıģ olup bu bölgede soyanın ekim alanları giderek azalmıģtır. Zamanla soya fasulyesi ekimi II.Ürün Projesi kapsamında Çukurova Bölgesine kaydırılmıģtır. Bu projenin uygulamaya konmasından sonra soya ekim alanlarında 1988 yılına kadar istikrarlı bir artıģ sağlanmıģtır yılında hektar ekim alanı ve ton üretimle en yüksek seviyeye ulaģmıģtır. Ancak alım yapan kuruluģların depolama ve finansman gibi sorunlarının oluģu, uygulanan fiyat politikaları, üreticilerin diğer ürünlere yönelmesi sebebiyle diğer yağlı tohumlu bitkilerde olduğu gibi soya ekim alanlarında da azalma olmuģtur. Soya üretimi Türkiye de Trakya, Marmara, Karadeniz ve Akdeniz Bölgelerinde ana ürün olarak, Ege, Güneydoğu Anadolu ve Akdeniz Bölgelerinin sulanır tarım alanlarında ise ikinci ürün olarak yapılmaktadır. Soya ekiminin % 91 i Adana, Osmaniye, Hatay, Mersin, K.MaraĢ illerini kapsayan Akdeniz bölgesinde, % 8 i Karadeniz Bölgesinde Ordu ve Samsun civarı ile % 1 i Ege bölgesinde gerçekleģmektedir. Yıllara göre değiģmekle birlikte ortalama hektarda soya ekimi yapılmaktadır. Ülkemizdeki soya üretimi genel olarak istikrarlı olmamakla birlikte, tarım politikalarına bağlı olarak dönemsel artıģ ve azalıģlar ile dalgalı bir seyir izlemektedir. Soya üretimi 1987 yılında tona yükselmiģ ise de çeģitli nedenlerle bu güne kadar azalarak 2010 yılında tona kadar düģmüģtür. Ülkemiz soya üretimi açısından yeterli kapasiteye sahip olmasına rağmen, soya üretimi istenilen düzeye ulaģamamıģtır. Buna sebep olan en önemli faktör, üreticinin yeterli desteği alamaması ve dolayısıyla katma değeri yüksek ürünler yerine, buğday gibi düģük maliyetli ürünlere yönelmesidir. Potansiyelimizi yeterince kullanamamamızın diğer sebepleri ise soyanın üretim ve değerlendirmesine yönelik yeterli altyapının bulunmaması ve araģtırma faaliyetlerimizin yeterli düzeyde olmamasıdır. Yıllar itibariyle soya ekim alanı, üretim ve verim miktarları aģağıdaki tabloda görülmektedir. 6

8 Tablo 7: TÜRKĠYE SOYA EKĠM ALANI, ÜRETĠM VE VERĠM DURUMU YILLAR Çiftçi EKĠM ALANI ÜRETĠM Sayısı (ÇKS) ( Ha) ( Ton ) Kaynak: GTHB, TUĠK ve FAO VERĠM ( Kg / Da) Tüketim açısından soya ürününün ülkemizdeki durumunu incelediğimizde, soyanın en çok hayvan yemi olarak tüketimi mevcuttur. Gıda sanayinde ise en çok soya fasulyesinin iģlenmesiyle elde edilen soya yağı tüketilirken, ülkemizde de soyanın faydalarının yavaģ yavaģ anlaģılması ve biyodizel üretiminde ihtiyaç olması sebebiyle soya yağı tüketiminde yıllar itibariyle artıģ saptanmıģtır. 3 -TÜKETĠM Soya fasulyesinin kısmen ucuz olması ve II. Dünya savaģının ortaya çıkardığı zor koģullar nedeniyle dünyadaki soya yağının tüketimi artmıģ ve soya yağı pazarı geniģleme fırsatı bulmuģtur. Soya yağı günümüzde, yalnızca ABD de değil aynı zamanda Batı Avrupa da ve diğer ülkelerde de tüketilen bir yağdır. ABD üretim miktarına paralel olarak, yaklaģık % 25 oran ile dünyada en çok soya yağı tüketen ülkedir. ABD yi Çin, AB-25, Japonya, Meksika ve Hindistan izlemektedir. Soya yağı, tüketimi açısından da kolza, ayçiçeği, pamuk, fındık, zeytinyağı gibi bitkisel yağlar içerisinde en önemli bitkisel yağdır. Soya yağı tüketimde belli baģlı dünya ülkeleri ve Türkiye ye ait değerler aģağıdaki tabloda verilmiģtir. 7

9 Tablo 8: ÜLKELER ĠTĠBARĠYLE SOYA YAĞI TÜKETĠMĠ (Milyon Ton) ÜLKELER 2007/ / / / / /13* ÇĠN 9,69 9,49 10,43 11,11 11,94 12,91 A.B.D. 8,32 7,38 7,17 7,62 8,30 8,12 BREZĠLYA 3,95 4,28 4,98 5,19 5,21 5,37 ARJANTĠN 1,03 1,42 1,92 2,52 3,07 3,12 HĠNDĠSTAN 2,33 2,30 2,76 2,64 2,75 3,05 AB 3,38 2,74 2,41 2,74 1,98 2,11 Diğer 8,98 8,55 8,46 8,94 8,57 8,99 DÜNYA TOPLAMI 37,688 36,167 38,131 40,761 41,771 43,668 Kaynak: USDA * Tahmin 4 - TĠCARET 4.1- DÜNYA TĠCARETĠ Dünya soya fasulyesi ihracat miktarı 100 milyon ton a yaklaģmaktadır. Bu miktarın yaklaģık %45 ini Brezilya gerçekleģtirmektedir. YaklaĢık bir o kadarını da A.B.D gerçekleģtirmekte onları Arjantin izlemektedir. Dünya soya yağı ihracat miktarı ise 10 milyon ton civarında olup, bunun yaklaģık yarısını Arjantin gerçekleģtirmektedir. Bunu sırasıyla Brezilya ve A.B.D izlemektedir. Ülkeler itibariyle soya fasulyesi ve soya yağı ihracat miktarları aģağıda görülmektedir. Tablo 9: DÜNYA SOYA FASULYESĠ ĠHRACATI ( Milyon Ton ) ÜLKELER 2007/ / / / / /13* BREZĠLYA 25,364 29,987 28,578 29,951 36,315 38,400 A.B.D. 31,538 34,817 40,798 40,849 37,063 36,605 ARJANTĠN 13,839 5,590 13,088 9,205 7,368 11,000 PARAGUAY 4,585 2,283 4,654 5,138 3,200 5,100 KANADA 1,753 2,017 2,247 2,943 2,932 3,500 DĠĞER 1,697 2,200 2,497 3,030 3,545 4,296 DÜNYA TOPLAMI 78,776 76,894 91,862 91,116 90,423 98,901 Kaynak : USDA * Tahmin Tablo 10: DÜNYA SOYA YAĞI ĠHRACATI ( Milyon Ton ) ÜLKELER 2007/ / / / / /13* ARJANTĠN 5,789 4,704 4,453 4,561 3,787 4,250 BREZĠLYA 2,388 1,909 1,449 1,668 1,885 1,725 A.B.D. 1, ,524 1, PARAGUAY AB BOLĠVYA DĠĞER DÜNYA 10,992 9,151 9,137 9,526 8,511 9,054 TOPLAMI Kaynak : USDA * Tahmin 8

10 Dünya soya fasulyesi ithalatında ilk sırayı Çin almaktadır. Çin i Hindistan, AB, Meksika, Japonya, Tayvan ve Tayvan izlemektedir. Dünya soya yağı ithalatında ise ilk sırayı Çin almaktadır. Çin i Hindistan ve AB izlemektedir.soya ve soya yağı ithal eden ülkelerin ithalat miktarları dönemler itibarıyle aģağıda verilmektedir. Tablo 11: DÜNYA SOYA FASULYESĠ ĠTHALATI ( Bin Ton ) ÜLKELER 2007/ / / / / /13* ÇĠN 37,816 41,098 50,338 52,339 59,231 63,000 AB 15,129 13,213 12,674 12,474 11,810 11,300 MEKSĠKA 3,614 3,327 3,523 3,498 3,400 3,350 JAPONYA 4,014 3,396 3,401 2,917 2,759 2,750 TAYVAN 2,148 2,216 2,469 2,454 2,285 2,300 ENDENOZYA 1,147 1,393 1,620 1,898 1,922 2,000 TAYLAND 1,753 1,510 1,660 2,139 1,906 1,950 MISIR 1,061 1,575 1,638 1,644 1,600 1,550 TÜRKĠYE 1,277 1,076 1,648 1,351 1,057 1,200 DĠĞER 10,312 8,587 7,867 8,082 7,107 7,110 DÜNYA 78,271 77,391 86,838 88,796 93,077 96,510 TOPLAMI Kaynak: USDA * Tahmin Tablo 12: DÜNYA SOYA YAĞI ĠTHALATI ( Milyon Ton ) ÜLKELER 2007/ / / / / /13* ÇĠN 2,727 2,494 1,514 1,319 1,502 1,500 HĠNDĠSTAN 733 1,060 1, ,174 1,150 AB 1, ĠRAN CEZAYĠR FAS BANGLADEġ VENEZUELLA G.KORE PERU DĠĞER 3,029 2,449 2,585 3,099 2,380 2,835 DÜNYA 10,412 9,068 8,624 9,243 8,185 8,742 TOPLAMI Kaynak: USDA * Tahmin 4.2- TÜRKĠYE TĠCARETĠ Türkiye de soya küspesi ve soya fasulyesi ticareti, üretiminin tüketimi karģılamada yeterli düzeyde olmaması ve iç piyasadaki talebin yüksek olması nedeniyle ağırlıklı olarak tek yönlü ve ithalat Ģeklindedir.Ülkemizin bitkisel yağ açığının kapatılmasını teminen, iģlenmiģ soya fasulyesi ve soya yağı ithalatı yanında, verimi arttırmak için gerektiğinde yüksek verimli tohumluk ithal edilmektedir. 9

11 1995 yılında imzalanan GATT anlaģması çerçevesinde ülkemiz, ithalatta tüm tarife dıģı engelleri kaldırarak tek vergiyi (G.V.) taahhüt etmiģ ve bu verginin oranını da soya fasulyesinde %30 ve soya yağında % 40 olarak belirtmiģtir. Ancak 10 yıl içinde bu vergi oranı azaltılarak, 2010 yılında soya fasulyesinde %8 ve soya yağında % 31,2 G.V. oranı taahhüt edilmiģtir. Soya, yem sektörünün ikamesi olmayan en önemli hammaddesidir. Tam yağlı soya ve soya fasulyesi küspesi kanatlı yemlerimize % oranında öncelikli olarak giren hammaddedir. Soya ve soya ürünlerinin nerede ise tamamını bugün için ithal etmek durumunda olan ülkemizde bu ürünlere ihtiyaç, kanatlı yem üretiminin artıģı oranında artmaktadır. Tablo 13: TÜRKĠYE SOYA FASULYESĠ VE SOYA YAĞI ĠTHALATI SOYA FASULYESĠ SOYA YAĞI YILLAR MĠKTAR(Ton) DEĞER(bin $) MĠKTAR(Ton) DEĞER(bin $) * Kaynak : BYSD, TUĠK * 2012 yılı 11 aylık veriler Ülkemizdeki üretim hacminin düģüklüğüne paralel olarak soya fasulyesi ihracatımız da oldukça düģüktür. Tablo 14: TÜRKĠYE SOYA FASULYESĠ VE SOYA YAĞI ĠHRACATI SOYA FASULYESĠ SOYA YAĞI YILLAR MĠKTAR(Ton) DEĞER(bin $) MĠKTAR(Ton) DEĞER(bin $) * Kaynak : BYSD, TUĠK * 2012 yılı 11 aylık veriler 10

12 5 STOK Gümrük ve Ticaret Bakanlığı nın verilerine göre 31 Aralık 2012 itibariyle Karadenizbirliğin stoğunda 539 ton, Çukobirlik in elinde ise 283 ton soya tohumu bulunmakta, serbest piyasa stoğuna iliģkin bir istatistik bulunmamaktadır. Dünyada ise soya fasulyesi stoku 2012/13 sezonunda yaklaģık 60 milyon ton olup, 21 milyon tonu Arjantin, 17 milyon tonu Brezilya ve 14 milyon tonu Çin stoğudur. Soya yağı stoku ise yaklaģık 3,3 milyon ton olup, bu stoğun önemli kısmı Çin, ABD ve Brezilya stoğudur. Tablo 15: DÜNYA SOYA FASULYESĠ DÖNEM SONU STOKLARI ( Milyon Ton ) ÜLKELER 2008/ / / / /13* ARJANTĠN 16,588 22,277 22,872 18,100 21,250 BREZĠLYA 12,642 16,638 22,694 12,969 17,219 ÇĠN 7,555 13,259 14,558 15,924 14,394 ABD 3,761 4,106 5,852 4,610 3,669 TÜRKĠYE DĠĞER 2,405 3,634 3,302 3,101 2,432 DÜNYA TOPLAMI 43,358 60,615 69,922 55,105 59,455 Kaynak: USDA * Tahmin Tablo 16: DÜNYA SOYA YAĞI DÖNEM SONU STOKLARI ( Milyon Ton ) ÜLKELER 2008/ / / / /13* ÇĠN ABD 1,298 1,545 1,100 1, BREZĠLYA AB HĠNDĠSTAN DĠĞER ,308 1, DÜNYA TOPLAMI 3,092 3,270 3,515 3,822 3,265 Kaynak: USDA * Tahmin 6 FĠYATLAR 6.1- DÜNYA FĠYATLARI ÇeĢitli borsalardaki soya fasulyesi ve soya yağı fiyatları aģağıdaki tablolarda görülmektedir. Tablodan da izleneceği gibi soya fasulyesi fiyatları ABD çiftlik fiyatları esas alındığında, 2002/2003 sezonunda artıģ göstermeye baģlamıģ, fiyatlar 2007/08 sezonunda 400 $/ton seviyesinin üzerine çıkmıģ, izleyen sezonlarda bir miktar düģüģ göstererek 350 $/ton seviyelerine gerilemiģ ise de 2010/11 sezonunda 450 $/ton seviyesinin üzerine çıkmıģtır. Soya yağı fiyatları da benzer Ģekilde 2007/08 sezonunda $/ton seviyesinin üzerinde gerçekleģmiģ, 2009/2010 sezonunda 800 $/ton seviyelerine gerilemiģ ise de 2010/11 sezonunda $/ton seviyesinde gerçekleģmiģtir. 11

13 Tablo 17: DÜNYA SOYA FASULYESĠ FĠYATLARI ( $ / Ton ) YILLAR A.B.D ÇĠFTLĠK FĠYATI A.B.D ĠLĠONĠS 1999/ / / / / / / / / / / / / HOLLANDA ROTTERDAM(CIF) 2012/13* Kaynak : USDA * 3 aylık ortalamalar ( Ekim Aralık) Tohum fiyatlarının 2009/2010 sezonundan beri arttığı ve artıģın içinde bulunduğumuz 2012/13 sezonunda da devam ettiği görülmektedir. Yağ fiyatlarının ise 2010/11 sezonundan bu yana çok fazla değiģmediği hatta bir miktar azalıģ gösterdiği görülmektedir. Tablo 18: DÜNYA SOYA YAĞI FĠYATLARI FOB ($ / TON ) YILLAR A.B.D DECATUR BREZĠLYA RĠOGRAND HOLLANDA ROTTERDAM 1999/ / / / / / / / /08 1,147 1,190 1, / / /11 1,173 1,210 1, /12 1,144 1,162 1, /13* 1,049 1,094 1,158 Kaynak : USDA * 3 aylık ortalamalar ( Ekim Aralık) 12

14 6.2- TÜRKĠYE FĠYATLARI ALIM FĠYATLARI Ülkemizde soya fasulyesi uzun yıllardır hem 2. ürün üretimini teģvik için hem de bitkisel yağ açığımızı giderebilmek amacıyla devlet destekleme alımları kapsamına dahil edilmiģtir. Ancak 1994 yılında ekonomik istikrar tedbirleri çerçevesinde destekleme kapsamından çıkarılmıģtır.yıllar itibariyle alım fiyatları ve piyasa fiyatları Tablo:19 da verilmiģtir. Tablo 19: SOYA ALIM FĠYATLARI YILLAR ORTALAMA PĠYASA FĠYATI (TL/Kg) ÇUKOBĠRLĠK ALIM FĠYATI (TL/Kg) KARADENĠZBĠRLĠK ALIM FĠYATI (TL/Kg) ,23 0,36 0, ,34 0,37 0, ,43 0,42 0, ,48 0,50 0, ,49 0,40 0, ,48 0,50 0, ,51 0,66 0, ,61 0,64 0, ,71 0,70 0, ,76 0,76 0, ,65 0,94 0, * 1,10 0,70 1,100 Kaynak: Gümrük ve Ticeret Bakanlığı, * itibariyle Soya Fasulyesi üreticilerine sağlanan mazot ve gübre destekleri Yağlı Tohumlar Bitkiler ve Endüstri Bitkileri Alanları grubu altında yer almıģ olup, soya fasulyesi üreticilerine sağlanan mazot ve gübre destek miktarları aģağıdaki tabloda gösterilmiģtir. Tablo 20: SOYA FASULYESĠ MAZOT VE GÜBRE DESTEK MĠKTARLARI MAZOT YILLAR DESTEKLEME TUTARI (TL/DA) YAĞLI TOHUMLAR BĠTKĠLER VE ENDÜSTRĠ BĠTKĠLERĠ ALANLARI ĠÇĠN GÜBRE DESTEKLEME TUTARI (TL/DA) ,4 3, ,4 3, ,4 5, ,5 5, ,5 5, ,0 6,0 Tarımda baģlatılan yapısal reformlar ve destekleme yöntemlerindeki değiģiklikler kapsamında; hem birliklerin dünya fiyatından ürün almasını sağlamak, hem de üreticiye yüksek fiyat vermek amacıyla 1999 yılı ürünü soya fasulyesinde uygulanmaya baģlanan prim sistemi halen devam etmektedir. 13

15 Tablo 21: SOYA FASULYESĠ PRĠM MĠKTARLARI YILLAR DESTEKLENEN MĠKTAR (Ton) PRĠM MĠKTARLARI (TL/Kg) YAPILAN ÖDEME (TL) Cent/Kg. (0,51) Cent/Kg. (0,119) , , , , ,20 (Sert.kalı 0,24) ,22 (Sert.kalı 0,264) ,22 (Sert.kalı 0,264) ,207 (Sertifikalı 0,248) ,230 (Sertifikalı 0,275) ,295 (Sertifikalı 0,35) ,40 (Sertifikalı 0,50) Kaynak: Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Alım yapan birliklerin mübayaa miktarları ve üretim içindeki payı aģağıdaki tabloda gösterilmektedir. Tablo 22: BĠRLĠKLERĠN ALIMLARI YILLAR TÜRKĠYE ÜRETĠMĠ ( Ton ) ÇUKOBĠRLĠK ALIM MĠKTARI (Ton ) ÜRETĠM ĠÇĠNDEKĠ PAYI ( %) KARADENĠZBĠRLĠK MĠKTARI (Ton) ÜRETĠM ĠÇĠNDEKĠ PAYI ( %) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,05 Kaynak : Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Tablodan da görüleceği üzere, soya ürününüde faaliyet gösteren Tarım SatıĢ Kooperatifleri ve Birliklerinin ürün alım miktarlarında finasman sorunları nedeniyle önemli oranda düģüģler görülmektedir. 14

16 MALĠYET FĠYATI Yoğun olarak üretimi yapılan illerimizdeki anket çalıģmaları neticesinde bulunan maliyetlerin ortalaması alınarak 1 Kg. soya fasulyesinin yıllar itibariyle maliyetleri bulunmuģtur. Tablo 23: SOYA FASULYESĠ MALĠYET FĠYATLARI YILLAR SOYA FASULYESĠ MALĠYET (TL/Kg) , , , , , , , , , ,750 Kaynak: Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı 7- SEKTÖRÜN SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ Dünyanın en çok soya üretimi yapan ülkeleri ABD, Brezilya, Arjantin ve Çin olarak sıralanabilir. Özellikle ABD nin son yıllarda gerek biyoteknoloji gerekse biyodizel sektörlerinde kullanmak üzere önemini daha iyi anladığı soya, ülkemizde ekonomimize yeterince katkıda bulunamamaktadır. Türkiye'nin mineral yakıt ve yağlar ile petrolden sonra hammadde ithalat kalemleri içinde önemli bir yer teģkil eden soya fasulyesinin tamamına yakını direk veya dolaylı olarak tüketilmektedir. Soyanın dünyada gıdadan petrol türevlerine kadar sanayinin birçok alanda kullanımı mevcut olmasına rağmen, ülkemizde genel olarak yem sanayinde kullanılmaktadır. Türkiye ekolojisi yüksek miktarda soya yetiģtirilmeye elveriģli olmasına rağmen ülkemizde soya üretimi istenilen düzeyde değildir. Soya dünya genelinde birçok ülke için yağlı tohumlar arasında öncelikli ürün olmasına ve toplam yağlı tohum üretiminin takriben % 57 sini oluģturmasına karģın, ülkemizde 2009 yılında yağlı tohum üretiminin sadece % 2,17 lik kısmını soya oluģturmuģtur. Türkiye de son yıllarda soya üretiminde kaydedilen düģüģlerde temel neden takip edilen fiyat ve pazar politikaları olarak gösterilmektedir. Yeterli desteği alamayan üretici, katma değeri yüksek ürünler yerine düģük maliyetle üretilen ürünlere (buğday gibi) yönelirken, sanayiciler iç piyasadan soya temin etmek yerine yurt dıģından ithal etme yoluna gitmektedir. Yerli düģük soya üretiminin artan iç piyasa talebi karģılayamaması sonucunda ülkemizde ham yağ açığı oluģmakta, yem sektörü küspe ihtiyacını karģılayamamakta ve ithalat yoluna gidilmektedir. Bir sonraki yıl için tahmin edilen fiyat ile kar etmeyi planlayan üretici 15

17 piyasa fiyatının beklenenden daha düģük gerçekleģmesi sebebiyle zarar etmekte ve üretimden çekilmek zorunda kalmaktadır. Bu durumda oluģan açık ithalatla karģılanmaktadır. Et üretim sektöründe sorunlar yaģayan ülkemizin bunu dıģa bağımlı yem sanayi ile gerçekleģtirmesi mümkün değildir. Yem sanayinin en önemli hammaddesi olan soya fasulyesi üretimini arttırmak, ham yağ açığının ithalat ile karģılanması sırasında oluģan döviz açığını kapatmak için uygulanan gümrük vergisi politikasını hem soya üreticileri hem de soyanın ülkemizde en önemli girdi olduğu yem sanayicileri açısından irdelenmelidir. Sıfır gümrüklü, dıģ destekli, damping fiyatlı ham yağ, soya ve soya ürünlerinin ithal edilmesi soya üreticilerini ve ekonomimizi olumsuz etkilemektedir. Gümrük vergilerinin çok sık değiģmesi nedeniyle yem sektöründeki üreticilerin planlama yapması zorlaģmaktadır. Bu kadar fazla olan arz açığını kapatmak için vergi oranlarını yükseltme politikasının amacına ulaģabilmesi için prim ödemelerinin daha da arttırılması ve prim ödemelerindeki aksaklıkların giderilmesi gerekir. TeĢvikler yetersiz kalır, üretim artıģı sağlanamaz ve küspe ile soya fasulyesi vergi oranları arasındaki marj sabit tutulmaz ise soyadan üretilen yağ, küspe gibi soya ürünlerinin üretimi azalır ve bunların ithalatına gidilir. Bu da dıģ ticaret açığına ciddi bir ek yük getirir. Devletimizin soyanın dıģ ticaret politikasında hem üreticiyi ve hem sanayiciyi tatmin edecek gümrük tarife uygulamasına gitmesi gerekmektedir. Ülkemizde tarım politikasında birbirinin ikamesi gibi görülen mısır ve soya üretimi için gerekli potansiyel ve alt yapı bulunmaktadır. GAP Bölgesinde bu amaç doğrultusunda gerekli tedbir alınabilir. Mısır üretimi Çukurova bölgesi yanında Ġç Anadolu Bölgesine kaydırılarak, Çukurova ve GAP soya üretimi için kullanılabilir. Soyanın ekimine uygun alanlar Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde de bulunmaktadır. Soya üretimini arttırmak için mısır-soya fiyat politikaları belli bir parite üzerinden belirlenmelidir. Soyaya uygulanan fiyat paritesi üretim maliyetinin altında kalmadıkça ve devlet desteği (prim ödemeleri) arttıkça çiftçi soya üretimine yönelebilecektir. Ġkinci ürün olarak ekilen mısır ürününün birim alandan alınan yüksek verimi üreticileri mısır ürünü ekmeye yöneltmektedir. Dane farkından dolayı mısır dekara Kg arasında verim verirken soya Kg arasında seyretmektedir. Soya fiyatı mısırın iki katı bile olsa üretici 1 dekar mısırdan daha fazla gelir elde etmektedir. Mısır ile soya fasulyesinin bir dekardan sağladığı geliri dikkate alındığında mısır soyaya nazaran üç kat daha fazla gelir getirmektedir. Son 10 yıllık mısır/soya parite ortalaması 2,1 olmasına rağmen bu parite giderek azalmıģ ve son iki yılda 1,4 lere kadar düģmüģtür. Soya fasulyesine mısıra kıyasla yeterli fiyat verilmediğinden özellikle Çukurova Bölgesinde ekim alanları sürekli mısır lehine, soya fasulyesi aleyhine geliģim göstermiģtir. Ayrıca, pazarlamada diğer ürünlerle rekabet edememesi, alım garantisinin olmaması, entegre soya sanayinin bulunmaması, soya ürünleri tüketim alıģkanlığının olmaması da üretimi etkileyen faktörlerdendir. Bu çerçevede, Çukurova Bölgesinde üretici Haziran ayı baģlarında buğday ve arpadan sonra ikinci ürün olarak hangi ürünü ekeceğini belirlemek ve tohumluğunu temin etmek zorunda olduğundan, soya fasulyesi alım fiyatının ve üreticilere ödenecek destekleme prim 16

18 miktarının Mayıs ayı içerisinde ve en geç mısır alım fiyatları ile birlikte açıklanması gerekmektedir. Ülkemiz bitkisel yağ açığının kapatılabilmesinde belirli bir yeri olan soya fasulyesinin üretiminin teģviki için uygulanan destekleme prim sistemine devam edilmesinde mutlak zaruret bulunmaktadır. Bununla birlikte, sözleģmeli üretimin yerleģtirilmesi, entegre soya iģleme tesislerinin yaygınlaģtırılması, soya ürünleri tüketiminin yaygınlaģtırılması için tanıtım ve reklam yapılması, ürün borsalarının kurulması, üretim fazlası olan ürünler yerine ekilecek alternatif ürünlerde soya fasulyesine öncelik verilmesi önem arz etmektedir. Ayçiçeği ve mısır gibi ürünlerin yüksek ithalat tarifeleri ile korunduğu, ancak soya fasulyesinin ise korunmadığı için üreticiler açısından olumsuz algılamalara neden olmaktadır. Ancak tarife yoluyla yapılacak bu korumanın, yerli üretimin aģırı Ģekilde korunmasına ve sonuçta üretici verimsizliğinin teģvik edilmesine yol açacak Ģekilde belirlenmemesi sağlanmalıdır. Bu kapsamda, ürünün ithalatında vergi uygulanmamasının üretimin azalmasına ve ithalata sebep olduğundan, tariflerin yükseltilerek, mısır ve ayçiçeğindeki oranlarla eģitlenmesi ve prim miktarlarının ekim sezonundan önce belirlenmesi ve zamanında ödenmesini sağlamalıdır. Yukarıda sıralanan nedenlerden dolayı soya fasulyesi üretimindeki azalma sebepleri üzerinde durulmadığı takdirde, ülkemizde bitkisel yağ açığı ve hayvan beslenmesinde protein kaynağı olarak kullanılan küspe açığı büyük boyutlara ulaģacak ve yurdumuzun pek çok bölgesinde yetiģme ortamı bulunan soya fasulyesi ekim alanları ilerideki yıllarda daha da azalacaktır. Soya sektörü ile alakalı yetiģtirme tekniğine yönelik Türkçe yayınlar yeterli seviyede olmasına karģın soyanın iģlenmesi ve değiģik kullanım alanları ile ilgili bilgiler yeterli düzeyde değildir. Soyanın hasadı, depolanması ve iģlenmesi ile ilgili eğitim faaliyetleri günümüzde yok denecek kadar azdır. Soya yağlı tohum olduğundan çabuk bozulabilmekte, bu sebeple uygun Ģartlarda depolanması önem arz etmektedir. Ülkemizde soyanın depolanması ile alakalı kurutma ve depo tesisleri yeteri kadar bulunmamakta, bulunanlarda ise modern teknolojiler kullanılmamaktadır. Soya üretimi ve değerlendirilmesi ile ilgili araģtırma faaliyetleri maalesef ülkemizde azdır. Karadeniz, Çukurova ve Ege Tarımsal AraĢtırma Enstitülerinde yeni soya çeģitlerini geliģtirmeye yönelik araģtırma faaliyetleri devam etmektedir. Ayrıca dünyada fosil kaynaklı olmayan, yenilenebilir ve sürdürülebilir en önemli alternatif enerji kaynağı olarak kabul edilen biyodizelin soya yağlı tohumundan elde edilmesi ile ilgili bilimsel çalıģmalar Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü gibi kurumlarda yapılmaktadır. Türkiye geliģmiģ ülkelerin enerji çesitliliğini arttırma yönündeki gayretlerini takip etmeli ve dıģa bağımlılığını azaltan kendi kaynaklarına öncelik veren bir enerji ürünleri politikası uygulamalıdır. Tarım ve enerji politikalarımızı belirlerken, enerji kaynaklarımıza yeni bir güç ve potansiyel sağlayacak olan biyodizelin ana hammaddesi olan bitkisel yağların üretimine esas teģkil edecek yağlı tohum bitkilerinin özellikle kanola ve soyanın, ülke genelinde ekiminin sağlanması ve yaygınlaģtırılması teģvik edilirken, biyodizel üretim tesislerinin kurulmasına da öncelik verilmelidir. 17

19 Biyodizel üreticilerine yurtdıģında verilen tüketim vergisinden muafiyet gibi vergi destekleri verilirken, ülkemizde biyodizelden ÖTV alınması sanayicileri zor duruma sokmaktadır. Soya tohumu iģleyecek entegre tesisler kurulması teģvik edilerek, bu tesislerde kozmetik ve diğer ilaç sanayileri için gerekli bir takım kimyasalların üretilmesi de sağlanacaktır. Türkiye de soya üretimini arttırmak için yapılması gerekenler kısaca Ģu Ģekilde özetlenebilir; Prim sistemi doğru, zamanda ve uygun miktarda uygulanarak üretim garanti altına alınmalıdır. Depolama yardımları ve future borsalar ile emanet alımlar sistemi devreye sokularak, üretici ve yerli sanayi stok maliyetinden kurtarılmalıdır. Soyanın diğer ürünlerle fiyat rekabeti yapabilmesi sağlanmalıdır. Sadece soyanın değil soya yağının da mürekkep, kağıt, çocuk maması gibi farklı ürünlerini de üretebilecek Ģekilde kullanılmaları için teģvikler arttırılmalı ve entegre tesisler kurularak soya sanayiciler için cazip bir ürün haline getirilerek pazarlamadaki problemler ortadan kaldırılmalıdır. Tohumculuk ile ilgili sorunlar aģılmalıdır. Tohumculuk sektöründe faaliyet gösteren yerli firmaların sayısı arttırılmalı ve yerli tohum üretimi desteklenmelidir. Genetiği ile oynanmamıģ sağlıklı tohumların ülkeye kontrollü giriģi sağlanmalı, yerli tohum çeģitleri arttırılmalıdır. Kurutma ve depolama ile ilgili tesisler teģvik edilmeli, istikrarlı bir fiyat ve pazar politikası takip edilmelidir. Uzun vadede ise ülkemizin iç kesimlerinde sulanabilir alanlarda yetiģtirilebilecek soya çeģitlerinin geliģtirilmesi hedeflenmelidir. Özellikle GAP bölgesinde soya ekimi için teģvik yapılmalıdır. Soyanın üretilmesi ve değerlendirilmesine yönelik üreticileri ve sanayicileri bilgilendirme çalıģmaları yapılmalıdır. Soyanın kullanım alanlarının arttırılmasına yönelik ar-ge çalıģmaları arttırılmalıdır. DıĢ ticarette koruma oranları üretimi teģvik edecek Ģekilde, belirlenmelidir. makul düzeyde 18