LÂHYAT FAKÜLTES DERGS

Transkript

1 1 Selçuk Üniversitesi LÂHYAT FAKÜLTES DERGS 2002 / Bahar XIII. Say Hakemli Dergi Konya 2002

2 2 Genel Yay n Yönetmeni Prof. Dr. Mehmet Aydn Say Editörü Yrd. Doç. Dr. Abdülkerim Bahadr Yay n Kurulu Prof. Dr. Mehmet Aydn - Prof. Dr. $erafeddin Gölcük - Prof. Dr. M. Ali Kapar Yrd. Doç. Dr. Abdülkerim Bahadr - Muhiddin Okumu+lar Dan ma Kurulu Prof. Dr. Mehmet Aydn Prof. Dr. Faruk Bayraktar Prof. Dr. Ünver Günay Prof. Dr. Hayati Hökelekli Prof. Dr. Hakk Önkal Prof. Prof. Dr. Hüseyin Peker Prof. Dr. Mualla Selçuk Prof. Dr. Hüseyin Tural Bilim Kurulu Prof. Dr. Mehmet Aydn - Prof. Dr. Mustafa Erdem - Prof. Dr. Ö. Faruk Harman Prof. Dr. H. Kamil Ylmaz - Prof. Dr. Mehmet Demirci - Prof. Dr. Mustafa Kara Prof. Dr. Hayati Hökelekli - Prof. Dr. Hüseyin Peker - Prof. Dr. Erdo5an Frat Prof. Dr. 6smail Yakt - Prof. Dr. Hüseyin Aydn - Prof. Dr. Hayrani Altnta+ Prof. Dr. Ali Osman Koçkuzu - Prof. Dr. Ali Toksar - Prof. Dr.A li Yardm Prof. Dr. Hüseyin Tural - Prof. Dr. Erol Ayyldz Prof. Dr. 6zzet Er - Prof. Dr. Ünver Günay - Prof. Dr. Münir Ko+ta+ Prof. Dr. M. Ali Kapar - Prof. Dr. 6smail Yi5it - Prof. Dr. Hüseyin Algül Prof. Dr. Orhan Çeker - Prof. Dr. 6brahim Çal+kan -Prof. Dr. Ali Bardako5lu Prof. Dr. $erafeddin Gölcük - Prof. Dr. Cihat Tunç -Prof. Dr. Emrullah Yüksel Prof. Dr. Abdullah Özbek - Prof. Dr. Mualla Selçuk - Prof. Dr. Faruk Bayraktar Prof. Dr. Hakk Önkal - Prof. Dr. Ha+im Kanpuz - Prof. Dr. Beyhan Karama5ral ISSN Bu dergi, Yüksek Ö5retim Kurumu nun hakemli dergi tanmna uygun olarak yaynlanmaktadr. Yazlarn yaynlanmasna yayn kurulu karar verir. Yazlar, en az iki hakemin olumlu karar ile yaynlanr. Yaynlanmas istenilen yazlar, PC/Microsoft Word 97 ve üzeri bir ortamda yazlm+ olarak, disketle birlikte üç nüsha halinde (çeviriler orijinal metinleri ile beraber) teslim edilmelidir. Yaymlanan yazlarn bilim, hukuk ve dil sorumlulu5u yazarlarna aittir. Dergide yaynlanmayan yazlar iade edilmez. ofset hazrlk, bask, cilt Sebat Ofset Matbaac'l'k / KONYA sebat@sebat.com -

3 5 BZANS KLSESNDE KONOKLAST (TASVR KIRICI) HAREKETN KÖKENLER Prof. Dr. Mehmet AYDIN * Abstract Iconoclast Movement in the Byzantine Church We can say that Iconoclast movement which manifested itself in the Byzantine Church, and engaged the attention of the East Church, as well as the West one through a century, was a movement emerged gradually as a consequence of cultural and religious interactions of Jewish and Islamic environments. It gradually developed and reached its zenith by Leon III at the VIIIth century. Likewise, we see that Caliph Yazid of Umayyads issued a firman in 723 ordering the destruction of the pictures/icons in the mosques and homes. According to narration of certain historians, this anti-icon movement also influenced the episcopate in the Asia-minor. In my opinion, it is not a co-incidence that Caliph Yazid s above-mentioned firman was issued in the period wherein the Iconoclast movement existed. In the history of religions, the rule saying that all religious phenomenon is simultaneously a historical phenomenon indicates that the religions and the cultures always influence each other. This goes for the Iconoclast movement too. This movement which Byzantine Church had to deal with, and which caused a great many religious and political problems at the time it existed, had many religious, cultural and historical interactions. H2ristiyan kilise tarihinde çok erken dönemlerden beri dikkat çeken teolojik veya eklesiolojik kavgalardan birisi, Eikonoklastes (Tasvir k2r2c2) temayüller etraf2nda olmu9tur. Böylece, zaman zaman, kiliselerde ciddi bölünmelere kadar varan ve hatta konsil toplama ihtiyac2 duyulan ve baz2 dönemlerde Bizans imparatorlar2n2n taraf oldu:u ikonoklast hareket, Anadolu H2ristiyan kilise tarihinde, akademik seviyede incelenmesi gereken bir konu olma de:erini daima korumu9tur. Daha IV. as2rda kilise ilahiyat2 içinde tart292lmaya ba9layan * Selçuk Üniversitesi?lahiyat Fakültesi Dekan2

4 6 BZANS KLSESNDE KONOKLAST HAREKETN KÖKENLER ikon problemi, yani H2ristiyan azizlerin veya öncülerinin resimlerinin, kiliselerde yer al2p almamas2 veya bu resimlerin neyi ifade ettikleri, hem kilise babalar2n2 hem de H2ristiyan cemaat2n2 me9gul etmi9tir.?9te, bir yanda ikonoklastlar (tasvir k2r2c2lar), di:er yanda da konodoules ( tasvir yanl2lar2) lar olmak üzere, kon konusu canl2 tart29malara sebep olmu9tur.h2ristiyan kutsal metinleri zaviyesinden konuya yakla92ld2:2 zaman, Havarilerin veya kilise öncülerinin resimlerinin veya portrelerinin kiliselerde yer almas2 konusunda herhangi bir metin yoktur. Ancak, H2ristiyan toplumun, Hz.?sa ya, Hz. Meryem e ve havarilere olan ba:l2l2:2, onlar2n resimlerinin kiliselerde zaman içinde yer almas2na sebep olmu9tur. Böylece H2ristiyan büyüklerine kar92 gösterilen sevgi ve ba:l2l2:2n bir hat2ras2 olarak, ikonlar2n kilise ve manast2rlara girdi:i dü9ünülebilir. Ancak zaman içinde bölgesel de olsa ikonlara kar92 bir muhalefetin geli9ti:ini görüyoruz. Meselâ, M.S 300 y2llar2nda?spanya da Elvire konsili toplanarak, kiliselere resim koymay2 yasaklam29t2r. 1 Bu hareketin, bu dönemde olmas2; H2ristiyanlar2 zulümden korumak için mi, kült yerlerinin anonimli:ini korumak için mi, yoksa?spanya daki Yahûdilerden etkile9im sonucu mu oldu:u bilinmemektedir. Muhtemelen, Yahûdilikteki put yapmaya kar92 olan dini emrin, H2ristiyanlar2 tesiri alt2na ald2:2 dü9ünülebilir 2. VI. as2rda da buna benzer bir olay daha ya- 9anm29t2r: Narbonne da sa n.n haçtaki resmi bir skandala neden olmu9tur. Ancak, piskopos, bu skandal2 örtmek zorunda kalm29t2r. 599 da Marseille piskoposu, kiliselerdeki bütün resimleri kald2rtm29t2r. Fakat papa Gregoire le Grand( ) buna 9iddetle kar92 ç2km29 ve ikonlar2n geleneksel de:erini hat2rlatan 9u yaz2y2 göndermi9tir: Kiliselerde, azizlerin hayat.n. resmetmeye, Antikitenin bize izin vermesi, sebepsiz de9ildir. Bu resimlere sayg. göstermeyi savunarak, övgüye lay.k olacaks.n. Resim vas.tas.yla bir resme tapmak ayr. =ey;birine resim vas.tas.yla tebcillerimizi göndermek ba=ka bir =eydir. Yaz., okumay. bilenler içindir. Resim, okumay. bilmeyenler içindir. Taklit etmek zorunda olan cahiller, resimlerle bilgi ö9renmektedirler. Resimler, yaz. bilmeyenlerin kitab.d.r. 3 VII. yüzy2la gelindi:inde Bizans topraklar2nda ikonlar2n yüceltilmesi gittikçe yayg2nla92yordu. Papal2:2n da deste:iyle yayg2nla9an ikonlara sayg2 ve yüceltme kültü, ikonoklast 9eklinde belirginle9ecek bir muhalefeti de beraberinde getirmi9tir. Bizans imparatoru II. ustinianos ( ) 692 de?stanbul da Trullo (Quinisext) konsilini toplam29 ve bu konsil?sa y2 kuzu simgesiyle de:il, insan biçiminde tasvir etmeyi tavsiye ederek her resmi ve kutsal d292 heykeli yasaklam29t2r. Konsil 9u karara varm29t2: Gözlerin do9ruyu görsün. Uyan.kl.9.n, kalbini korur, hikmeti tavsiye eder. Gerçekte, anlamlarda, onlar.n intibalar.n. ruha telkin etmek kolayd.r. Bimdiden sonra, tas- 1 Michel Clvenot, la chrtient à l heure de Mahomet, Poitiers, 1983, s:171 2 Çk:20/4 3 Michel Clevenot, s:171

5 Prof. Dr. Mehmet Ayd"n 7 vir yapmay. yasakl.yoruz ki onlar.n tahta veya ba=ka bir =ey üzerinde olmas. fark etmez. Onlar görü=ü büyülüyor, akl. bozuyor. Zevkin, ate=li utançlar.na götürüyor. Bayet biri bunlar. yapmaya kalkarsa, aforoz edilsin. 4 Trullo konsili, ökümenik karakterde bir konsil de:ildi. Bu konsilin hedefi, be9inci ve alt2nc2 ökümenik konsillerin kararlar2n2 peki9tirmekti. 5 Fakat ikonoklast hareketin aksiyonu paralelindeki bu konsil karar2, Bizans topraklar2nda ikonoklast hareketin imparatorluk bünyesinde bir destek bulmu9 oldu:unu gösteriyordu. Ancak Bizans imparatorlu:unda ikonlar. yüceltme hareketine kar92 en ciddi reaksiyonun ortaya ç2kmas2 için VIII. yüzy2l2n ilk çeyre:ini beklemek gerekecektir. Bizans kilisesi bünyesinde daha belirgin bir 9ekilde kendini gösteren ikonoklaste denilen kavga, Bizans kilisesiyle bat2 kilisesi aras2ndaki uçurumu da derinle9tirmi9tir. Bu doktrinel sava9a imparator III.Leon nun ( ) do:rudan müdahalesi, hem ikonoklast hareketin iktidara geli9ini, hem de bat2 kilisesinden, Bizans kilisesinin kopu9unun ayak seslerini duyurmas2 bak2m2ndan dikkat çekici bir noktad2r. III. LEON, 726 y2l2nda büyük saray2n Boronz kap2s2n2n üstündeki?sa n2n resmini kald2rtm29 ve yerine bir Haç resmi koydurtmu9tur. K2sa bir zaman sonra da,?sa n2n paralar üzerindeki resmini kald2rarak kendi resmini koydurtmu9tur. Ayr2ca yay2nlad2:2 bir fermanla, azizlerin resimlerine tapmay2 yasaklam29t2r. III. LEON nun bu kararlar2na, halk ciddi 9ekilde mukavemet etmi9se de, sert 9ekilde cezaland2r2lm29lard2r. III. Leon, Papan2n ve?stanbul patri:inin bu konuda deste:ini almaya te9ebbüs etmi9 ancak, bunda ba9ar2l2 olamam29t2r. Hatta?stanbul patri:i Germanos u azlederek yerine 22 Ocak ta ikonoklast yanl2s2 olan Anastasios u patrik olarak atam29t2r. 6 Art2k bu dönemde bir ikonoklast (Tasvir K2r2c2) olan III. Leon için, bu konudaki planlar2n2 uygulamak bak2m2ndan sadece zor kullanmak yolu aç2k kalm29t2. Bunu da yapt2.?konoklast faaliyetini, bütün aziz tasvirlerinin imhas2n2 emreden bir ferman yay2nlayarak doruk noktaya ula9t2rm29t2r. 17 Ocak 730 da imparatorluk saray2nda en yüksek kademedeki dini ve dünyevi erkân2, maruf tabiriyle S?LENT?ON U toplayarak, kabul etmeleri için yay2nlanacak ikonoklast emirnameyi onlara gösterdi 7.Tasvir aleyhtar2 emirnamenin ilan2 ile Do:u Roma?mparatorlu:u nda,?konoklazm doktrin, devletin resmi politikas2 haline gelmi9 oluyordu.ancak Bat2 kilisesi, dolay2s2yla papal2k, bu ikonoklazm hareketine hiçbir zaman s2cak bakmad2. Bunun için III. Leon unferman2,?talya da dinlenmedi. Bunun üzerine III. Leon, Bizans a ba:l2 olan Sicilya, Calabre ve?llyricum (Arnavutluk) piskoposlar2n2n mallar2na el koymu9tur. 8 Fakat yine de III. Leon, ikonoklast doktrini,?talya da zor kullanarak yayamam29t2. Ancak, 4 a.g.e, s:172 5 Francis Dvornik, Konsiller Tarihi znik ten II. Vatikan a, türk. çev. Prof. Dr. Mehmet AYDIN, (Türk Tarih Kurumu yaynlar), Ankara, 1990, s:23 6 Francis Dvornik, s:23-24; Michel Clevenot; Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, türk. çev Prof. Dr. Fikret Iltan Ank. 1981, s:153; Michel Clevenot, s;174 8 Michel Clevenot, s:174

6 8 BZANS KLSESNDE KONOKLAST HAREKETN KÖKENLER?stanbul ile Roma aras2ndaki münasebetler için Bizans ta kopan bu tasvir k2r2c2 f2rt2na, önemli ve 9umüllü sonuçlar do:urdu. Ayr2ca imparator, bu dini doktrinel sahaya yapm29 oldu:u müdahaleyi hakl2 göstermek için; papa II. Gregoire a imparatorun rahiplik karakterine i=aret ederek, yay.nlad.9. ferman. bildirmi=tir. 9 Papa II. Gregoire; ise mukabil cevab2nda, imparatorun iddias2na kar92 ç2kmaks2z2n böyle bir görevin, gerçek iman2 belirlemek için konsiller toplayan ve rahiplerle tam ittifak halinde olan imparatorlara verilebilece:ine i9aret ederek, 9unu ilave etmi9tir: Dogmalar, imparatorlar. de9il; rahipleri ilgilendirir. Nas.l ki rahibin, saray.n i=lerini idare ve imparatorlara bir görev önerme hakk. yoksa ; imparatorun da kiliseyi yönetmeye, din adamlar. s.n.f.na hükmetme, çok aziz olan sakramentlerin sembollerini çekip çevirmeye ve takdis etmeye hakk. yoktur. Biz sizi imparator olmaya ve bu vas.flara lây.k bir rahip olmaya davet ederiz. 10 III. Leon ile papal2k aras2ndaki bu gerilim, sadece II. Gregoire ile s2n2rl2 kalmam29t2r. II. Gregoire in halefi olan III. Gregorius, Bizans taki tasvir dü=man. cereyan2, toplad2:2 bir konsilde tel in ve mahkum etmek zorunda kald2 ve papay2 kazanmak ümidinde yan2lm29 oldu:unu gören III. Leon da, III. Gregorius un elçilerini hapse att2rd2. Bu dini ihtilaf2, siyasi ikilik izledi. Tasvir aleyhtar2 hareketin ilk neticeleri, Bizans ile Roma aras2ndaki uçurumun derinle9mesi ve Bizans 2n?talya daki nüfuzunun hissedilir derecede sars2lmas2 oldu. 11 III. Leon, Do:u ile Bat2 aras2ndaki bu kopu9un fark2nda olarak, Do:unun takviyesi için yeni tedbirlere ba9vuruyordu. Meselâ, Rumlar2n ikâmet etti:i llyrie yi (Arnavutluk) ve Thessalonique i (Selânik) papal2k naibli:ini acilen?stanbul patrikli:inin emrine ba:lam29t2r. Böylece, Do:u ile Bat2y2 birbirine ba:- layan llyrie, iki as2r boyunca,?stanbul ile Roma aras2ndaki en vah9i kavgalar2n sava9 alan2 olacakt y2l2nda III. Leon un ölümü, ikonoklast hareketin h2z2n2 kesmedi. O- nun halefi olan V. Constantin Copronyme ( ) ikonoklast hareketi desteklemeye devam etmi9 ve 754 y2l2nda Hieria da bir konsil toplam29t2r. Bu konsile ço:unlu:u imparatorlu:un Do:u k2sm2ndan gelen 338 piskopos kat2lm29t2r. 754 konsili; Anti-ikonostlar2n (Tasvir k2r2c2 hareketin muhalifleri) ve özellikle onlar2n cesur sözcüsü olan Yuhanna D2m29ki nin ( ) (Jean Damascene) aforoz edilmesini, azizlerin resimlerini ve onlar2n tebcilini k2nayan kararlar alm29t2. 13 V. Constantin, orduya dayanarak bu kararlar2 uygulamaya koymu9tu. Ancak yinede teoride ve pratikte ikonoklast harekete muhalefet devam ediyordu. Meselâ, Yuhanna Dim29ki (Jean Damascene) nin?konlar2 9 Francis Dvornik, s:24 10 Francis Dvornik, s:24 11 Georg Ostrogorsky, s: Francis Dvornik, s:24 13 Francis Dvornik, s:25

7 Prof. Dr. Mehmet Ayd"n 9 savunan risalesi, ikonlar2 savunanlar2n temel dayanaklar2 halinde idi. 14 Jean Damascene, yeni-platoncu felsefeye dayanarak, tasvirin, bir simgeden ibaret oldu:unu savunuyordu. Ona göre, Tanr2,?sa n2n ki9ili:inde insan bedenine büründü:üne göre, ikonlara kar92 ç2k2lmamas2 gerekiyordu. 15 V. Constantin in 754 de toplad2:2 konsilde, bütün patrikler mevcut olmad2:2 halde ( Meselâ,?stanbul patri:inin yeri bo9tu, di:er patrikler de tasvirlerin lehinde bulunmu9lard2.)bu konsil, yedinci genel konsil olarak ilân edilmi9ti. Konsil kararlar2na muhalefet eden piskoposlar görevden al2nm29lar, rahiplere zulmedilmi9, birçok insan öldürülmü9tür. Ancak yinede 754 konsili, sadece Do:u piskoposlar2ndan olu9an bir konsil oldu:u için, yedinci genel konsil olarak kabul edilmedi. Çünkü her9eye ra:men, Roma ile Bizans 2n dini ba:lar2 henüz kopmu9 de:ildi. Bunun için 754 konsiline Bat2 piskoposlar2 da gelmeli ve karar mü9terek olarak al2nmal2yd2. Bu durumda 754 konsili, sadece Do:u piskoposlar2 konsili halinde görülüyordu ve bundan dolay2 da Bat2 kilisesine göre genel konsil olma özelli:i ta92m2yordu. V. Constantin in halefi IV. Leon un ( ) k2sa saltanat süresi; V. Constantin zaman2ndaki tasvir k2r2c2l2k hareketinin en hareketli safhas2ndan ; IV. Leon un dul kar2s2 olan?mparatoriçe?rene zaman2nda tasvirler kültünün yeniden canland2r2lmas2na kadar olan dönem, bir geçi9 devri te9kil etmektedir. 16 IV. Leon un 8 Eylül 780 de zamans2z ölümü, o:lu IV. Costantin i on ya- 92nda taht sahibi yapm29t2. Onun saltanat döneminde ( )?rene, küçük o:lu ad2na saltanata vekalet ediyordu.?rene, IV. Leon zaman2nda patrikli:e atanan Pavlos un istifas2n2 sa:lad2ktan sonra, 784 y2l2 sonunda hükümetin planlar2n2 aç2klad2.?rene, halk2 Magnaura saray2nda toplayarak yeni patri:i, halk seçimi ile gerçekle9tirerek Tarasios un patriklik makam2na oturmas2n2 sa:- lad2. TARAS?OS 25 Aral2k 784 de patrik olarak takdis edildikten sonra, 754 konsilinin kararlar2n2 protesto ederek, ikonlara ibadeti yeniden ihya etmek üzere yeni bir ökümenik (genel) konsil için haz2rl2klara ba9lam29t2. 17 Konsil toplama karar2, papa I. Hadrien in deste:iyle güçlenmi9ti. Yedinci Ökümenik (Genel) Konsil olacak olan bu konsil,?stanbul da 31 Temmuz 786 da Havariyyun kilisesinde toplanm29, fakat ikonoklast yanl2lar2nca konsil da:2t2lm29t2r. Ancak rene, Tarasios ve Roma n2n gönderdi:i temsilcilerin çal29malar2 sonucunda bu konsil çal29malar2, bir y2l sonra may2s ay2nda znik de gerçekle9tirildi. Sekiz oturum sonunda, imparatorlu:un bat2 bölgelerinden gelen 350 piskopos,?kon konusunu bütün hatlar2yla tart29arak, konoklast konsillerin kararlar2n2 mahkum etti; tasvirler kültünde tebcil edilen resimlerin, tasvir etti:i 9ah2slar oldu:unu ilân ederek, ibadete lây2k olan2n yaln2z Allah oldu:unu belirtti Jean Damascne, Ecrits sur L slam, (Editions de Cerf), Paris, 1992, s,56 15 Ana Britanika, VI/24 16 Georg Ostrogorsky, s, a.g.e, s, Francis Dvornik, s,25 ; Georg Ostrogorsky, s, 166

8 10 BZANS KLSESNDE KONOKLAST HAREKETN KÖKENLER II.?znik Konsili olan 787 konsili, tarihe yedinci genel konsil olarak geçecektir. Bu konsilin kararlar2 papa taraf2ndan onaylanm29 ve Bizans kiliseleri taraf2ndan tasvip görmü9tür. Ancak yinede bu konsilin kararlar2, Bat2da bir dizi probleme neden olmu9tur: Bunun için Bat2 kilisesi, bu konsili çok sonra genel konsil olarak kabul etmi9tir. Almanya y2, Fransa y2,?spanya n2n bir k2sm2n2 içine alan Bat2 imparatorlu:unun kurucusu Charlemagne, kendisinin ve kendi piskoposlar2n2n i9tirak etmedi:i bu konsilin kararlar2n2 kabul etmemi9tir. Ayr2ca, çok kötü bir rastlant2 sonucu konsil kararlar2n2n yanl29 bir tercümesi, piskoposlar2n tasvirlere tap2nmaktan bahsettiklerini imâ ediyordu. Ancak Charlemagne ve onun çevresindeki ilahiyatç2lar, resmi bir yay2nla (Livres Carolins) II.?znik Konsilinin kararlar2n2 reddetmi9lerdir. Fakat tasvirlerin e:itici de:eri üzerinde durmu9lard2r. Papal2k ise II.?znik Konsilini savunmu9 ve konsil kararlar2n2n geçerlili:ini tekrarlam29t2r. Bunun üzerine Charlemagne papa ile u:ra9maktan vazgeçerek 794 de Frankfurt ta toplad2:2 bir konsille, 787 de toplanan II.?znik Konsili kararlar2n2 reddetmi9tir. Charlemagne ve ilahiyatç2lar2n2n II.?znik Konsiline muhalefetlerinin ana nedeni, tasvirlere kar92 olmaktan ziyade, II.?znik Konsiline, kendilerinin i9tirak etmedikleri ve kararlar2n kendileri d292nda al2nd2:2 9eklinde görülmektedir. Ayr2ca, II.?znik Konsili kararlar2n2n, yanl29 tercüme e- dilmesi de onlar2, bu konsil kararlar2na muhalefete sevketmi9tir. Bunun için papal2kla, Charlemagne taraftarlar2 aras2ndaki II.?znik Konsili konusundaki çeki9me; IX. yüzy2lda II.?znik Konsili kararlar2n2n do:ru bir tercümesi ortaya ç2k2ncaya kadar devam etmi9 ve 787 konsili, Bat2 imparatorlu:u taraf2ndan, ancak IX. yüzy2lda genel konsil olarak kabul edilmi9tir. 19 Ökümenik (Genel) Konsil olarak kabul edilen II.?znik Konsili, tasvirler kültüne resmen izin verip, tasvir k2r2c2lar2 aforoz etmesine ra:men; tasvir dü9- manlar2 teslim olmam29lar ve faaliyetlerine devam etmi9lerdir. Ermeni as2ll2 V.Leon, tasvirler kültüne kar92 olan kararlar2 yeniden onaylam29 ve ikonoklast harekete yeni bir ümit vermi9tir. Kamu oyunda, V. Leon dan önceki iki kral zaman2ndaki askeri ba9ar2s2zl2:2n tasvir kültüne ba:l2, Allah 2n bir cezas2 oldu:u yay2lm29t2r. Ancak, tasvirler kültü konusundaki geleneksel ö:reti, görevden azledilen patrik Nicephore ve Stoudios ba9 rahibi Theodore taraf2ndan 9iddetle savunulmu9tur. 20 Bütün bunlara ra:men ikonoklast yanl2lar2 Do:u da üç y2ldan fazla kiliseye hakim olmu9lard2r. Durum, kraliçe Thedora n2n küçük o:lu III. Michel ad2na vekalet etti:i 842 y2ll2nda düzelmi9tir. Böylece tasvirler kültü konusundaki Ortodoks H2ristiyan ö:reti, tam olarak zafere ula9m29t2r.?konoklast olan patri:in yerine, methode atanm29t2r. Yinede III. Michel ve Theodora yeni bir konsil toplamaya cesaret edememi9lerdir. Tasvirler Kültü, imparatorluk karar- 19 Francis Dvornik, s, a.g.e, s, 25

9 Prof. Dr. Mehmet Ayd"n 11 namesiyle kabul edilen Mahalli bir sinodla 843 de benimsendi. Ortodoks Do:u kiliselerinde bu zafer hâlâ, paskalyan2n ilk pazar2 kutlanmaktad2r. 21 Do:u ve Bat2 kilisesi tarihinde bir as2rdan fazla kavga nedeni olan Tasvir konusu, ikonoklast hareketin hakimiyetiyle, VIII. as2rdan IX. asr2n ortalar2na kadar Bizans sanat2nda heykel yap2m2n2 ciddi 9ekilde engellemi9tir. IX. yüzy2l2n ortalar2nda ikonoklast hareketin yenilgisi, Bizans sanat2nda?sa n2n ve azizlerin tasvirlerinin yap2lmas2n2 ve ikon imalat2n2 cesaretlendirmi9tir. Bütün bunlara ra:men, tasvirler kültüne kar92 dü9manl2k yani ikonoklast hareket, Bizans toplumunun entellektüel çevrelerinde varl2:2n2 sürdürmü9tür.?mparatoriçenin dan29manlar2, tasvirlerin restorasyonunda ve eski ikonlar2n i9leni9inde daima itidali tavsiye etmelerine ra:men, Bizans kilisesinde Tasvirler konusunda 2l2ml2lar ile a92r2lar aras2nda daima gerilim ya9anm29t2r. Fakat ikonoklast hareket, art2k bir daha dirilmemek üzere IX. yüzy2lda resmen tarihe gömülmü9tür. Bizans kilisesi bünyesinde kendini gösteren ve III. Leon la devletin resmi dini politikas2 haline gelen ; papal2kla, Bizans kilisesi aras2nda 9iddetli gerilimlere sebep olan bu ikonoklast hareketin kültürel ve dini kökenlerinin neler oldu:u konusu, gerçekten bilimsel bir tahlile ve analize ihtiyaç göstermektedir. Do:u ve Bat2 kiliselerini bu kadar sarsan ve etkileyen ikonoklast hareketin kökenleri nereye kadar gidebilir? Bu sorunun cevab2n2, Bizans topraklar2nda uzun bir dönemden beri var olan Yahûdileri, III. Leon un yeti=ti9i bölgeyi ve Bizans co:rafyas2n2 askeri ve kültürel yönden tehdit eden Müslüman tesirini inceleyerek vermek, muhtemelen bizim bu konuda tatmin olmam2z2 sa:layacakt2r. H2- ristiyanl2:2n do:du:u topraklarda M.Ö XVIII. yüzy2lda yerle9en?brani halk2, Hz.?brahim in soyundan?shak 2n o:lu Yakup un neslinden gelen?srailo:ullar2n2n da atalar2 say2l2yordu. Böylece Ortado:uda en eski ve kal2c2 dini unsur, Yahûdi kültürü olarak görülmektedir. Suriye, M2s2r bölgesini tamamen etkisi alt2na alan semitik kültür, yerli Kenan kültürü ile belli oranda senteze ula9t2ktan sonra, Musa kanunlar2n2n disiplini ile?srailo:ullar2n2n 9ahs2nda varl2:2n2 devam ettirmi9tir. Monoteist Tanr2 inanc2n2 temel felsefe olarak kabul eden Musa 9eriat2, Monoteizme zarar verici her dü9ünceyi ve aksiyonu reddetmi9tir.?9te bu, H2ristiyanl2:2n do:du:u y2llar olan milâdi takvimin ilk çeyre:inde bile canl2 9ekilde Filistin bölgesinde ya92yordu. Ancak?srailo:ullar2n2n M.Ö 586 daki Babil esareti ve Kudüs ün tahribi ile bölgede da:2ld2klar2 görülmektedir. M.Ö 538 de yeniden Kudüs e dönü9le yeni bir dönem ba9lam29sa da bu uzun sürmemi9tir. Uzun süre Pers egemenli:inde kalan Filistin bölgesi, zaman içinde Makedonyal2?skender in i9galiyle sonuçlanan bir döneme girmi9tir. Daha sonra Roma imparatorlu:unun egemenli:inde kalan Filistin ve halk2 olan?srailo:ullar2, her i9gal döneminde yeni göçlerle kar92la9m29lar ve bu göçler, onlar2n dünyan2n her taraf2- na da:2lmalar2n2 sa:lam29t2r. Muhtemelen Makedonyal2?skender le birlikte A- nadolu ya da birçok Yahûdi gelmi9tir. Bu göç dalgas2 Roma imparatorlu:u döneminde de devam etmi9tir. Bu durum Yahûdilere çok erken dönemlerde 21 Francis Dvornik, s,26

10 12 BZANS KLSESNDE KONOKLAST HAREKETN KÖKENLER Anadolu halklar2n2n aras2na kat2lma imkân2 sa:lam29t2r. Roma imparatorlu:u vatanda92 olma 9ans2n2 elde eden Yahûdiler, Anadolu da, Monoteizmin temsilcisi olan entellektüel bir halk olarak, Roma paganizmine nazaran Yüksek bir kültürel seviyeyi temsil ediyorlard2. Milâdi ça:2n ilk çeyre:inde do:an H2ristiyanl2k, temelde Yahûdi 9eriat2ndan büyük oranda farkl2l2k ortaya koymam29t2r. Çünkü Hz.?sa bir Yahûdiydi ve Yahûdili:i tamamlamak için geldi:ini söylüyordu. 22 Böylece Filistin de Do:an H2ristiyanl2k bir Musevi- H.ristiyanl.k karakteri ta92yordu. Bunun için?lk H2ristiyanlar2n tasvir kültü problemi yoktu. 380 y2l2nda Roma, H2ristiyanl2:2 devlet dini haline getirdi:inde de tasvirler kültü, H2ristiyanl2k için hiçbir ciddi problem arzetmiyordu. Ancak zaman içinde, H2ristiyan kutsal metinlerinde hiçbir aç2klama olmad2:2 halde, Tasvirlere kar92 H2ristiyanlar2n ilgi gösterdikleri görülmeye ba9lam29t2r.?9te VII. yüzy2lda Özellikle Bizans kilisesinde ikon kültleri çok önemli bir yer tutmaya ba9lam29t2r.?konlara kar92 sayg2 gösterenler, onlar2 bir kült konusu yapanlar, kom9ular2 olan Yahûdilerden bir tak2m tenkidler al2yorlard2. Çünkü on emirde Kendin için oyma put, yukar.da göklerde olan.n hiç suretini yapmayacaks.n deniyordu. Böylece putperestli:e kar92 amans2z bir sava9 veren Yahûdiler, Kiliselerdeki ikon kültünü tenkit ediyorlar ve H2ristiyanlar2 etkilemeye çal292yorlard2. Anadolu da Yahûdili:in ilk temsilcilerini yunanca konu9an Romaniot lar te9kil etmektedir. Romaniot lar Anadolu daki en eski Yahûdi unsurunu olu9tururlar, di:er yandan da Bizans?mparatorlu:unun en belirgin vatanda9lar2n2 temsil ediyorlard2. Anadolu yu feth eden Türk askerleri, yunanca konu9an bu yerli Yahûdilerle kar92la9m29lard2. Romaniot denilen bu yerli Yahûdi halk2 Anadolu nun Bat2 kesimlerinde?stanbul da, Yunanistan da ve Balkanlar da dikkat çekiyordu. 24 Di:er yandan Anadolu da milâdi tarihin ba9lar2nda Aziz Pavlus un, seyahat etti:i yerlerde Yahûdi havralar2nda konu9ma yapt2:2n2 Rasüllerin?9lerin den ö:reniyoruz. Buna göre pisidya Antakya s2nda (Yalvaç), Konya da, Listra da Yahûdiler bulunmaktad2r. 25?9te Anadolu ya çok erken dönemlerde gelerek yerle9en bu Yahûdi unsurlar, Roma ve Bizans döneminde H2ristiyanla9m29 Anadolu halk2 ile ayn2 bölgelerde ya9am29lard2r. 26 VII. yüzy2la do:ru ikon kültünün Bizans kiliselerinde ra:bet görmeye ba9lamas2, Yahûdilerin dini anlay292na ters dü9üyor ve H2ristiyan kom9ular2n2 bu aç2dan putperestlikle itham ediyorlard2. Bu Yahûdi anlay2-92n2n, zaman içinde H2ristiyanlar2 etkiledi:i ve ikonlara kar92 tav2r almaya götüren bir anlay292 geli9tirdi:i söylenebilir. Di:er yandan ikonoklast hareketin fikri ve kültürel kökenlerini haz2rlayan unsurlardan birisi de Bizans 2n do:usunda durmadan geni9leyen Müslüman fetihleri olmu9tur. Meselâ, VII. yüzy2lda M2s2r 22 Matta:V/17 23 Çk:XX / 4 24 Bernand Lewis, slâm Dünyasnda Yahûdiler, türk. çev. Bahadr Sina ener, Ankara, 1996, s, 131, Rasüllerin leri: XIII/14 ; XIV/ Avram Galante, Histoire des juifs de Turquie, ST. 1986, II,177

11 Prof. Dr. Mehmet Ayd"n 13 ve Suriye Müslümanlar2n eline geçmi9tir. Müslüman tesiri, Anadolu nun güney bölgelerini etki alan2na alacak boyutta h2zl2 geli9mi9tir. Bizans 2n Güney Anadolu topraklar2n2 tehdit eden Müslümanlar da ikon konusunda Yahûdiler gibi dü9ünüyorlard2. Bunlar da Allah 2n vahdaniyetine zarar verici her türlü putperest e:ilimi reddediyorlard2. Böylece, daha VII. yüzy2ldan itibaren Anadolu H2- ristiyanlar2, o vakte kadar Yahûdilerin ikon dü9manl2:2 ile kar92 kar92ya bulunurken, 9imdi bir de Müslümanlar2n?kon dü9manl2:2 ile kar92la9m29lard2.?9te ikonoklast hareketi, Bizans 2n resmi dini politikas2 haline getiren Bizans imparatoru III. Leon, ikon dü9manl2:2 fikrinin galip geldi:i saurie de (Bozk2r) büyümü9tü. III. Leon un saurie ile ili9kisine de k2saca temas etmek yerinde olacakt2r: Bizans imparatoru I. LEON, ( ), kendinden önceki Bizans imparatorlar2n2n çok s2k2nt2 çekti:i Barbar Got nüfuzuna kar92 Balkanlarda bir 9eyler yapmaya kararl2yd2. Bu amaçla k2z2 prenses Ariadne yi,?saur?e önderi TARAS?KOD?SSA ile evlendirmi9ti. 27 Güney Anadolu kökenli da:l2 bir halk olan?sauryal2lar, Gotlardan ve Germenlerden daha sert ve kat2 bir sava9ç2 halkt2. Do:u Roma vatanda92 olduklar2 için de, Romal2yd2lar. Böylece Bizans2n stratejik bölgelerine ve özellikle Balkanlara yerle9tirilen?sauryal2lar, Bizans taki Got Nüfuzunu dengelemekte çok etkin bir vas2ta olmu9lar ve Bizans devlet yönetimine ve askeri hareketlere yön veren bir pozisyona gelmi9lerdir.?9te?konoklast hareketi zirveye ula9t2ran III. Leon, I. Leon un k2z2, Ariadne nin soyundan geliyordu ve III. Leon un çocuklu:u saurie de geçmi9ti. III. Leon burada Yahûdi çocuklar2yla birlikte büyümü9tü. Onun ikon dü9manl2:2n2n tohumlar2- n2n, bu Yahûdi çocuklar2yla oynad2:2 dönemlerde at2lm29 oldu:unu dü9ünmek, mant2ki dayanaklardan uzak de:ildir 28.?9te 717 y2l2nda III. Leon Bizans imparatorluk taht2na oturdu:unda, Anatolikan thema s.n.n strategos u (komutan2) idi. Bizans kilisesinde ikonoklast (Tasvir K2ran) hareket olarak kendini gösteren ve bir asra yak2n do:u ve bat2 kiliselerini me9gul eden bu ak2m2n Kültürel ve dini olarak Yahûdi ve Müslüman muhitlerden etkile9im sonucu a:2r a:2r geli9erek VIII. yüzy2lda III. Leon la zirveye ula9t2:2n2 söyleyebiliriz. Nitekim Emevi halifelerinin saraylar2 da figuratif muhte9em resimlerle süslenmi9ti. Halife Yezid 723 y2l2nda bir emirname ile Evlerdeki.camilerdeki ve kiliselerdeki resimlerin tahrip edilmesini emretmi=tir. Baz2 tarihçilerin dedi:ine göre bu Antiresim hareketi Küçük Asya daki baz2 piskoposluklar2 da etkilemi9tir 29. Halife Yezid in emirnamesiyle, III. Leon un?konoklast Politikas2n2n ayn2 y2llara rastlanmas2 herhalde bir tesadüf eseri de:ildir. Dinler tarihinde genel bir kaide haline gelen Her dini fenomen, tarihi bir fenomendir hükmüne göre, yeryüzünde dinler ve medeniyetler birbirini daima etkilemi9lerdir. Bizans kilisesini sarsan ve çok say2da dini ve siyasi problemlere neden olan 27 Ana Britanika, 6. Cilt, s, Avram Galante, I,s,18 29 Michel Clvenot, s, 173

12 14 BZANS KLSESNDE KONOKLAST HAREKETN KÖKENLER ikonoklast hareketin de geri plan2nda, dini, kültürel ve tarihi etkile9imlerin bulundu:unu tespit etmek bu hükmün do:rulu:unu bir defa daha ortaya koymaktad2r. KAYNAKLAR: 1. Michel Clevenot, la chretiente A l heure de Mahomet, poitiers, Francis Dvornik, Konsiller Tarihi?znik ten II. Vatikan a tür. Çev. Prof. Dr. Mehmet Ayd2n, Ankara, Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi. türk. çev. Prof. Dr. Fikret 292ltan Ank Jean Damascene, Ecrits sur I?slam, Paris, Bernard Lewis,?slam Dünyas2nda Yahûdiler, Türk. çev. Bahad2r Sina Zener, Ank Avram Galante, Histoire des Juifs de Turquie, (?sis yay2nlar2),?stanbul, II. cilt, Ana Britanika, VI. Cilt