ISLAMIC CIVILISATION IN CAUCASIA PROCEEDINGS OF THE INTERNATIONAL SYMPOSIUM BAKU-AZERBAIJAN, 9-11 DECEMBER Edited by

Transkript

1 ~. ı KAFKASYA'DA İSLAM MEDENİYETİ MiLLETLERARASI SEMPOZYUMU TEBLİGLERİ BAKÜ-AZERBAYCAN, 9- ARALIK 998 ISLAMIC CIVILISATION IN CAUCASIA PROCEEDINGS OF THE INTERNATIONAL SYMPOSIUM BAKU-AZERBAIJAN, 9- DECEMBER 998 Edited by Rafiq Aliyev Halil Bal IRCICA ve Azerbaycan İlimler Akademisi tarafından ortaklaşa düzenlenmiştir Organised jointly by IRCICA and Aıerbaijan Academy of Sciences ISTANBUL

2 HISTORY OF MUSLIM NATIONS SERIES No: 5 ISBN: X Copyright IRCICA, 2000 Hazırlayanlar: Birinci Bölüm: Rafiq Aliyev İlrlıici Bölüm: Halil Bal Dizgi ve sayf~ düzeni: Acar Tanlak Kapak: Hatice Polat Yıldız Sarayı, Seyir Köşkü Barbaros Bulvarı; Beşiktaş, İstanbul P.K. 24, Beşiktaş- Istanbul Telefon: (00 90) Fax: (00 90) web-site: ircica@ superonline.coın K.atkasya' da İslam Medeniyeti Milletlerarası Sernpozyumu (9- Aralık 998: Bakii) Kafkasya'da İslam Medeniyeti Milletlerarası Sernpozyumu Tebliğleri= lslarnic Ci viiisation in Caucasia Proceedings of the İn ternational Syrnposiurn prepared by Rafiq Aliyev and Halil Bal. istanbul: ffi.cica, xl, 257 p.; 24.5 cm.- (History of Muslim Nations Series; No. 5) ISBN: X. Civilisation, Islarnic-Caucasia. I. Aliyev, Rafiq (prep.) II. Bal, Halil (prep.) lll. Title. IV. (Series) Bu kitapta yer alan makalelerin sorumluluğu yazariarına aittir. r ~- -~ Baskı/Printed at: Yıldız Matb4acılık ve YayıncılıkA.Ş.~- İstanbul

3 İSLAM MEDENİ.YETİ TESİRİNDE AZERİ TÜRKÇESiNE GİREN. ARAPÇA K:ELİMELER Esra Karabacak * Türkçe çok büyük bir coğrafyaya yayılmıştır. Lehçeleri arasında kelime ve sesler yönünden birtakım farklılıklar olmuştur. Bu farklılıklar Türklerin birbirleriyle anlaşmalarına engel değildir. Türk dili ve onun.bütün lehçeleri milli bir kelime hazinesine sahiptir. Binlerce müşterek kelime eski devirlerden bugüne kadar korunarak yaşamıştır. Eski göçebe Türk hayatına ait kelimeler bugün Türkçede yerleşik hayatın şartlarına ve dilin semantik gelişmelerine uyum sağlayarak haia kullamlmaktaclır. Türkçe Batı dillerinin hiçbirisinden Arapça ve Farsçadan aldığı kadar fazla kelime almamıştır. Bu etkileşim sırasında Türkçenin yaşayan lehçesi Azeri Türkçesine pek çok Arapça kelime girmiştir. Bu kelimelerden bazılan değişikliklere uğramıştır. Bu değişiklikler özellikle telaffiızda göze çarpar. Azeri Türkçesi Güney-Batı Türkçesinin bir koludur. Türkler Azerbeycan'a yoğun halde ll. yüzyılda Selçuklular, 3. yüzyılda da İlhanlılar devrinde gelip yerleşmişlerdir.. Buraya yerleşen Türklerin çoğu Oğuz boyuna mensuptur. Zq.manla dilleri bir yandan Kıpçak, diğer yandan Doğu Türkçesi tesiriyle Osmanlı Türkçesinden farklı bir gelişme göstermiştir. Osmanlı Devleti döneminde Arapça ve Farsça kelimeler Türkiye Türkçesine girmeye başlamıştır. Dolayısıyla bunlar Azeri Türkçesine de sirayet etıniştir. Bu çalışmada Azeri Türkçesine girmiş Arapçadaki telaffiızu dışında telaffiız edilen, fonetik değişikliğe uğranuş kelimeler ve meydana gelen değişiklikler incelenecektir2. Arapçada ayn, kaf, gayn, ha ve lu'nın tesiriyle kalın, geniş ünlü olan a ünlüsü ile okunan kelimeler ilk hecede ve iç seste Azeri Türkçesinde ince, düz geniş e ünlüsüyle okunur. Mesela ayn ile kalın okunan ma'bed me'bed ibadet edilen yer, ma'den me'den maden, mu'attal me'ettel bekleme, nıa'lunz me'lım bilinen, ma'nll me'na anlam, ma'nevf me'nevf manevi, menfa'at menfe'et fayda, nıatba'a metbe'e basımevi, ta'lfnı te'fun öğretme yazılı emir. * 2 Yard. Doç.Dr., Boğaziçi Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fa..-ültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi.. "Türk!er(fürk Dili)." İslam Ansiklopedisi, 2 (987), s. 53; Vilayet Muhtaroğlu." Arap Dilli Azerbeycan Edebiyatı." Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Ansiklopedisi. Azerbeycan Türk Edebiyatı. I (993), 46. Bu çalışma yapılırken aşağıdaki sözlükler gözden geçirilmiştir. Seyfettin Altaylı. Azerbeycan Tilrkçesi Sözlıiğü. 2 cilt, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 994; E. E. Oruçov. Azerbayçan Dilinin İzahlı Lügeri. 4 cilt, Bakı: Azerbeyçan SSR Elmler Akadeıniyası,

4 Sedasız arka ciamak ka' sının tesiriyle kalın okunan makale rnekale makale, makber mekber kab ir, mezar. Sedalı arka damak ünsüzü ga'nm tesiriyle kalın okıinan meşgale meşgele uğraşma, magdur megdfu haksızlığa uğramış, maglete meglete karışıklık, maglılb meglub yenilmiş, magmıln megmun aldanmış, magrib megrib batı, magrılr megrır gurur lu. Yine sedasız arka damak ha ve hı'sımn tesiriyle kalın okunan mahcılb mehcub utanmış, mahdıld meıidud sınırlı, mahabbet mehebbet sevgi, mahfi mebfi gizli, gizlice, mahkeme mehkeme mahkeme, mahkum mehkım hükümlü, mahlılk mehlfrk canlı varlık, mahsur mehsfu sınırlandırılmış, mahv mehv yok etme, malızun mehzfin hüzünlü, tahkım tehklm kayıt yaptırma, tahlfl tehlil tahlil, tahsfs tehsis ayırma, taht teht taht, tahribat tehribat yıkım, talırfr tehrir yazma, kaleme alma, vahşet vehşet vahşilik, haytil heyaı hayal, hatm hetm bitirme, sona erdirme, h atar heter tehlike, hayat heyat canlı olına, lıayr heyir fa yda, talıayyül teheyyül,. hayalde canlandırma, tahm ruş teherrüş gıcıklanma. Dudak ünsüzü olan m ve diş ünsüzü olan n ilk hecede önündeki düz ünlüleri geniş yuvarlak ö sesiyle okutınuştıır. Mesela, mu'cize mö'cüze mucize, muhkem möhkem dayanıklı, mühlet möhlet zaman verme, mihnet möhnet eziyet, muhtekir möhtekir vurguncu, mu'teber mö'teber tanınmış, mu'tedil mö'tedilılıınan, mulıterem möhterem sayın, mü'min mö'min inanan, mucib mövcib sebep, nıevt mövt ölüm, mevzun mövzfin dengeli, nuksan nöksan azlık, nev' növ' türlü, çeşitli, nevbet növbet sıra. Ayrıca.iç seste sedalı diş-dudak ünsüzü v'nin tesiriyle de yuvarlaklaşma görülür. Mesela, şevket şövket debdebe, şevk şövk heves, arzu, kavl gövl söz, kavs gövs yay. İçsesteki sedalı diş ünsüzü zı'nm tesiriyle kalın ünlülerle okunan kelimelerin ünlülerini ince ünlülere dönüştürür. Mesela, mantık mentik mantık, manzara menzere manzara, mazlum mezlfim zulıne uğramış. İlk hecede dar yuvarlak kalın u ünlüsüyle okunan kelimeleri dar yuvarlak ü ünlüsü ile okutur. Mesela, mu'amele mü'.mile davranış, mu'aszr mü'asir çağdaş, mu'arzz mü'a.riz zıt olma, mu'ayene mü'ayine gözden geçirme, mubalıise mübahise fikir tartışması, mukavemet mükavimet baskıya karşı gelme, mugayir mügayir aykın, muktedir müktedir gücü yeten, mugannf mügenlli şarkıcı, muhajzz mühafi.z koruyan, muhtikime mühakime düşünme, muhtilif mühalif zıt, muhtisib müha.sib muhasebeci, muhbir mühbir haber toplayan, muhtelifmühtelif çeşitli. Bazı kelimelerde ise bu ünsüzlerin tesiri diğer hecelere de yansır ve tümünü ince ünsüzlerle okutur. Mesela, muhtasar mühteser özet halinde, munakaşa mürrakişe tartışma, mutabık mütabik uygun, muhakkak mühekkek 230

5 incelenmiş, muharril: müherrir yazar. müstalıak müstehek haklı olan, muvafik müvatik. uygun, muzaffer müzeffer zafer kazanan, muvakkat müvekket geçici. Kelime başı sedasız ve arka daırtak ünsüzü ka, sedalı ve arka damak ünsüzü ga'ya döner. Mesela, kabr gebir kabir, kabul gebill kabul, tahla"kat tehgfgat araştırma, kıyfun giyarn baş kaldırma, kzt'a git'e kıta, kzssa gisse olay, masal, lasm gisim ayrı, parça, kzsmet gismet talih, kader, kavl gövl söz, kavs gövs yay. Bu durum kelime içinde de görülür. Masala, dikkat digget dikkat. Kelime başında kalın düz geniş a ünlüsüyle başlayan kelimeler ince düz geniş e ünlüsüyle başlar ve diğer ünlülerini de ince ünlüye çevirir. Mesela, adôet edaiet riayet etme, uyma, aded eded sayı, tane, ahvtil ehvaı hal, durum, aztib ezab eziyet, üzüntü, azl ezl işten çıkarılına. Dar düz ince i sesiyle başlayan kelimeler açık e ünlüsüyle okunur. Mesela, i'dtim e'dem ölüm cezası, ihtirtis ehtiras şiddetli arzu, ihtişam ehtişam göz kamaştırma, ihtisas ehtisas uzmanlık, ilac elac ilaç, ilm elm ilim, bilgi. Görüldüğü üzere Arapça kelimeler Azeri Türkçesine geçtikten bazı fonetik değişikliklere uğratılınıştır. Bu da Azeri Türkçesinin fonetik yapısından kaynaklanır. Yukarıda da görüldüğü gibi bazı durumlarda kelimenin aslını bozmak zorunda kalmıştır. Bu şekliyle bu kelimelerin Türkiye Türkçesindeki kullanılışından da farklı bir kullanını ortaya çıkarmıştır. Gerek Arapça ve gerekse Farsça kelimelerde bu fonetik değişikliklere ihtiyaç duyulınuştıır. Bu durum sadece Azeri Türkçesinde değil diğer çağdaş Türk lehçelerinde de değişik şekillerde karşımıza çıkmaktadır. Hepsinin farklı coğrafi bölgelerde geliştiğiııi düşünürsek Türkiye Türkçesine göre bu fonetik değişikliklerin olması ve bunların yabancı kelimelere de yansıması tabiidir. 23