U N ITE 1. BÖLÜM 2. BÖLÜM 3. BÖLÜM. Besinler ve Özellikleri. Besinlerin Sindirimi. Vücudumuzda Boşaltım

Transkript

1 U N ITE 1. BÖLÜM Besinler ve Özellikleri 2. BÖLÜM Besinlerin Sindirimi 3. BÖLÜM Vücudumuzda Boşaltım

2 A. CANLILAR NEDEN BESLENİR? Büyüme ve gelişme, canlılar ile cansızlar arasındaki farklardan biridir. Yeni doğmuş yavru bir canlının hızla büyüdüğü gözlemlenir. Canlının büyümesi sizce hangi etkenlere bağlıdır? Yavru birey beslenmese büyüyebilir mi? Canlılar büyümek için beslenmek zorundadır. Ayrıca günlük hayatta gerçekleştirilen bütün faaliyetler için enerji gereklidir. Canlılar ihtiyaç duydukları enerjiyi besinlerden sağlar. B. BESİN İÇERİKLERİ Canlılar; Büyüm e vücut yapılarının yenilenm esi ve gelişm esi için, İhtiyaç duyulan enerjinin üretilm esi için, Solunum, dolaşım, boşaltım g ib i vücut fonksiyonlarının devamı için beslenirler. Besinler canlılar için çok önemli maddelerdir. Bu sebeple besinlerle ilgili pek çok araştırma yapılmıştır. Bunların sonucunda yiyeceklerde bulunan besin içerikleri tespit edilmiştir. Günümüzde insanların tükettiği yiyeceklerde hangi besinlerin bulunduğu büyük ölçüde bilinmektedir. Her gün yemekte ve öğün aralarında yediğimiz yiyecekler birden fazla besin türü içerir. Ancak yiyecekler en çok bulundurduğu besin gruplarına dahil edilir. Yiyeceklerde bulunan besin maddeleri; karbonhidrat, protein, yağ, vitamin, su ve mineral olarak gruplandırılır. 1. Karbonhidratlar Karbonhidratlar, vücudun enerji ihtiyacını karşılamada öncelikle kullanılan besin grubudur. Ağırlıklı olarak bitkisel kaynaklı besinlerde bulunur. Buğday, pirinç, mısır, yulaf, patates, şeker kamışı gibi bitkilerde karbonhidrat miktarı fazladır. Yemeklerde yediğimiz makarna, pilav, ekmek, kuru fasulye ve patates gibi yiyeceklerle vücudumuza karbonhidrat alırız. Meyve ve sebzelerde bulunan, sindirimi kolaylaştıran lifler de & karbonhidrattır. 5. Sınıf /. Bölüm: Besinler ve Özellikleri

3 (arbonhidratlar, vücutta kolayca parçalanarak ve hızbir şekilde enerjiye dönüşür. Bunları Bilelim Üzerine lügol damlatıldığında yiyeceklerin mavi - mor renge dönüşmesi, besinlerde karbonhidrat bulunduğunu gösterir. 2. Proteinler Proteinlerin, vücutta yapıcı ve onarıcı görevleri vardır, nsan vücudunun su dışındaki ağırlığının büyük bölümünü proteinler oluşturur. Bu sebeple büyüme ve gelişme için proteinler çok önemlidir. Kırılan kemiklerin iyileşmesi, vücutta oluşan yara ve kesiklerin iyileşmesi i - togurt, Sİ i ve hastalıklara karşı direnç kazanılması için proteinler gereklidir. Hem hayvansal hem de bitkisel besinlerde protein bulunabilir. Fasulye, nohut, mercimek )ibi baklagillerde; buğday, yulaf, çavdar, arpa gibi taııllarda ve kuru yemişlerde protein bulunur. Bunları Bilelim Üzerine sulandırılmış nitrik asit damlatıldığında yiyeceklerin sarı renk alması besinlerde protein bulunduğunu gösterir. 3. Yağlar Vücudumuz için gerekli enerjiyi sağladığımız besinerden birisi de yağlardır. Vücutta bulunan karbonhidratlar, uzun süre aç kalındığında ya da çok fazla enerji üketildiğinde enerji ihtiyacını karşılamayabilir. Bu durumda yağlar enerji kaynağı olarak kullanılır. Yağlar hem bitkisel hem de hayvansal besinlerde bulunabilir. Ayçiçeği, mısır, zeytin, yerfıstığı, susam ve soya bitkilerinin tohum ve meyvelerinde bol mikarda yağ bulunur. Bu bitkilerden elde edilen yağlar yemeklerde kullanılır. Ayrıca badem, ceviz, fındık ve kabak çekirdeği gibi kuru yemişler de yağ oranı fazla olan bitkisel besinlerdendir. Yağ bakımından zengin hayvansal besinler ise et, balık, süt, peynir ve tereyağıdır. Bunları Bilelim ~ Beyaz bir kâğıda sürtüldüğünde kâğıdı şeffaflaştıran veya kağıt üzerinde parlak bir leke bırakan besinlerde yağ bulunur. 4. Vitam inler Vitaminler vücutta düzenleyici göreve sahiptir. Ayrıca vücudun direncini artırır ve hastalıklara karşı korur. Sebze ve meyveler vitamin yönünden zengin yiyeceklerdir. Büyüme ve gelişmede bütün besinlerin olduğu gibi vitaminlerin de etkisi vardır. Sindirilmeden kana geçer. Vücudumuzda temel olarak altı vitamin çeşidi bulunur. Aşağıdaki tabloda vitamin çeşitleri ve o vitaminler yönünden zengin besinlerin bazıları verilmiştir. Vitamin çeşidi Görevleri ve bulunduğu besinler DBüyümeye yardımcı olur. Yeşil sebzelerde, süt, yumurta ve balıkta bol bulunur. B C D E K Birden fazla çeşidi vardır. Sinir ve kasların gelişiminde görev yapar. Et, süt ve süt ürünlerinde bol bulunur. Bağışıklığı destekler, nezle ve grip olunca vücudun direncini artırır. Yeşil sebze, meyveler ve turunçgillerde çok bulunur. Kemik ve diş gelişiminde etkilidir. En çok yumurta, balık, süt ve peynirde bulunur. Vücudun büyüme ve gelişmesine yardımcı olur. Tahıl, sebze, süt ve yumurtada bol bulunur. Yaralanma sırasında kanın pıhtılaşmasında rol oynar. Et, mısır, muz ve yeşil sebzelerde bol bulunur. i. Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim

4 Vitam inlerden bazıları in san vücudunda depolanabilir ancak bazıları depolanam az. Bu sebeple vitam inlerin günlük düzenli olarak alınm ası gerekir. 5. Su Bütün canlıların yapısında önemli yer tutan bir maddedir. İnsan vücudunun yaklaşık % 70 i sudur. Pek çok hayatsal faaliyetin gerçekleşmesi için su gereklidir. Su, insan vücudunda düzenleyici olarak görev yapar. Vücut ısısının ayarlanması ve bazı atık maddelerin vücuttan uzaklaştırılması su sayesinde gerçekleştirilir. İnsanlar ihtiyaç duydukları suyu, su içerek karşılar. Bununla birlikte yenilen besinlerle de su alınır. Özellikle kavun, karpuz gibi meyvelerde ve taze sebzelerde su oranı fazladır. 6. M ineraller Mineraller, vücutta düzenleyici olarak görev yapar. Doğada hazır olarak bulunan besin maddesidir. Yediğimiz yiyecek ve içeceklerle vücudumuza mineralleri alırız. Suda, maden suyunda, meyve sularında, sebze ve meyvelerde mineral bulunur. Buraya kadar besinler hakkında genel bilgiler verildi. Aşağıda verilen besinler ve öncelikli görevleri tablosunu inceleyiniz. Öncelikli Görevi Enerji verici Yapıcı ve onarıcı Düzenleyici Besin Çeşidi Karbonhidrat ve yağlar Proteinler Vitamin, su ve mineraller Örnek Karbonhidrat ile yağlar arasında, aşağıda verilen özelliklerden hangisi ortaktır? A) Lügol çözeltisi ile mavi renk verme B) Canlıların enerji ihtiyacını karşılama C) Şekerli yiyeceklerde bulunma ve tatlı olma D) Deri altında depolanarak bazı canlıları soğuktan koruma Çözüm.. Lügol karbonhidratların ayracıdır. Yiyeceklerdeki karbonhidratlar lügol çözeltisiyle mavi - mor renk oluşturur. Karbonhidratlar şekerli yiyeceklerde daha çok bulunur ve tatlıdır. Yağlar bazı canlıların derileri altında bulunarak ısı yalıtımı sağlar ve canlıları soğuktan korur. Karbonhidrat ve yağlar canlıların enerji ihtiyacını ortak olarak karşılar. Örnek _ Besinlerde bulunan vitaminler; I. Vücutta düzenleyici olarak görev yapar. Cevap B II. Yeterince alınmadığında vücut direnci zayıflar ve hasta olma olasılığı artar. III. Sindirim organlarında parçalandıktan sonra kana geçer. şeklindeki özelliklerden hangilerine sahiptir? A) Yalnız I C) I ve III Çözüm.. B) I ve II D) I, II ve Vitaminlerin A, B, C, D, E ve K vitamini olarak çeşitleri bulunur. Vitaminler sindirilmeden kana geçer ve düzenleyici olarak görev yapar. Vitaminler yeterince alınmadığında organların çalışmasında sorunlar ortaya çıkar ve çeşitli hastalıklar meydana gelir. Cevap B 5. Sınıf 7. Bölüm: Kesinler ve Özellikleri

5 C. DENGELİ BESLENME Vücudun sağlıklı kalabilmesi, faaliyetlerini devam ettirebilmesi, büyüme ve gelişmesini sürdürebilmesi için bju ihtiyaçları karşılayacak kadar besin tüketilmesi gerekir. Ayrıca yapım, onarım faaliyetleri ve enerji ihtiyacının karşılanması için de besin alınmalıdır. Besin Piramidi ve Özellikleri Bir kişinin günlük olarak besin tüketiminde hangi gıdalara ağırlık verilmesi gerektiğini gösteren üçgen yapıya besin piramidi denir. Besin piramitleri sağlıklı beslenmenin gerçekleşmesi için tüketilmesi gereken besin çeşitlerini gösterir. Yağ ve tatlı grubu, yumurta balık grubu Sebze ve meyve grubu Vücudumuz yapıcı onarıcı, enerji verici ve düzenleyici besinlerin tamamına ihtiyaç duyar. Bu sebeple her öğünde değişik besin maddelerinden belirli miktarlarda yemeliyiz. Vücudun ihtiyaç duyduğu besin maddelerinin doğru aralıklarla, gerektiği kadar alınmasına dengeli beslenme adı verilir. Normalde günde ortalama 8 bardak su içilmelidir. Çok sıcak havalarda ve spor yapma gibi durumlarda içilen su miktarı artırılmalıdır. Dengeli beslenmede karbonhidrat, protein ve yağların vitamin ve minerallere göre daha fazla alınması gerekir. Alınan besinlerde eksiklik olması vücudun çalışma düzenini ve sağlığını bozar. Besin çeşidi eksikliğinden kaynaklanan pek çok hastalık vardır. Sağlıklı beslenme sadece gerekli besinlerin alınması değil aynı zamanda zararlı besinlerden de uzak durulmasıdır. Boyalı, katkı maddeli, asitli gıdalar sağlığımıza zarar verir. Hamburger, pizza, patates kızartması gibi hazır gıdaların aşırı tüketilmesi kötü beslenme alışkanlıklarıdır. t Makarna, ekmek ve tahıl grubu Dengeli beslenme sağlıklı yaşamı sağlar. Sağlıklı yaşamak için yiyecek ve içeceklerden besin piramidinde gösterilen oranlarda tüketilmelidir. Besin piramidinin alt katında yer alan besinlerden daha çok, besin piramidinin üst katında yer alan besinlerden daha az tüketilmelidir. Buna göre karbonhidrat, protein ve B vitamini oranı yüksek olan besinlerden çok miktarda tüketilir. Ancak yağ ve tatlı oranı yüksek olan besinlerden ise daha az tüketilmelidir. Çünkü ihtiyaçtan fazla tüketilen yağ ve tatlı grubu besinler kişilerin hızla kilo alarak şişmanlamasına yol açabilir. I ) Bunları Bilelim - Geceden itibaren uzun süre aç kalındığı için, vücudun enerji ihtiyacını karşılamak için güne iyi bir kahvaltı ile başlamak gereklidir.

6 Örnek 3 V ı... Dengeli ve sağlıklı beslenmek için; I. Enerji verici, yapıcı-onarıcı ve düzenleyici besinlerden yeterli miktarda tüketilmelidir. II. Asitli ve gazlı içeceklerden çok tüketilmelidir. III. Yağ ve tatlı grubu besinlerden bol miktarda tüketilmelidir. gibi faaliyetlerden hangileri yapılmalıdır? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) II ve III Çözüm.. Vücut için gerekli olan farklı besinlerden yeterince tüketilmesi sağlıklı beslenmek için gereklidir. Asitli, gazlı ve katkı maddeli besinlerin fazla tüketilmesi vücut organlarına zarar verir. Dengeli beslenmek için kilo aldırıcı yağ ve tatlı grubu besinler en az tüketilmelidir. Cevap A i? -»e O -O D. BESİN ve TEKNOLOJİ Teknolojik gelişmeler, insanların yiyecek ve içeçeklerinde çeşitliliği artırmıştır. Bazı meyve suları, mısır gevrekleri, bazı süt ürünleri, şekerlemeler, çikolatalar, mayonez, ketçap ve dondurulmuş gıdalar teknolojik gelişmeler sonucu ortaya çıkan yiyecek çeşitlerinden bazılarıdır. Ancak bu besinlerde kullanılan koruyucu maddeler,1 tatlandırıcılar ve gıda boyaları çoğunlukla doğal değildir. Bu tür besinler ve ambalajlı gıdalar kullanılırken son kullanma tarihine, tarım bakanlığından izinli olmasına, TSE belgeli olmasına dikkat etmeliyiz. Paket üzerinde bulunan, içerikle ilgili bilgileri okumalıyız. Aldığımız sebze ve meyveler ezik ve çürük olmamalı, parlak, diri, taze ve olgun olmalı aynı zamanda canlı görünmelidir. Mümkün olduğunca meyve ve sebzeleri mevsiminde tüketmeliyiz. Tükettiğimiz besinlerin doğal ve taze olması sağlığımız için önemlidir. Çünkü bayatlamış olan yiyecek ve içeceklerin besin değeri azalır, hastalık yapıcı olan etkenlerin ortaya çıkma ihtimali artar. Bozuk besinlerin tüketilmesi insanlarda zehirlenmeye sebep olmaktadır. - Örnek 4 \ Dengeli beslenme ve sağlıklı büyümeyi sağlamak için, aşağıdaki beslenme yöntemlerinin hangisi uygulanmalıdır? A) Yağlı besinlerden çok, vitaminli besinlerden az tüketilmelidir. B) Mineralli besinlerden çok, proteinli besinlerden az tüketilmelidir. C) Yağlı besinlerden az, proteinli besinlerden çok tüketilmelidir. D) Vitaminli besinlerden çok, karbonhidratlı besinlerden az tüketilmelidir. Çözüm.. Dengeli beslenmeyi sağlamak yağlı ve şekerli besinlerden az, proteinli ve vitaminli besinlerden daha çok tüketilmelidir. Proteinler yapıcı-onarıcı oldukları için büyüme faaliyetinde daha çok etkili olurlar. Cevap C Bir yiyecek ve içeceğin besin değeri onun doğal ve tazelik durumuyla ilgilidir. Taze besinler dengeli beslenmeye yardımcı olur. Açıkta bırakılan besinler bir süre sonra tazeliğini kaybederek bozulmaya başlar. Besinlerin bozulmasını önlemek için konserve yapma, soğuk ortamda saklama, kurutma gibi bazı uygulamalardan faydalanılır. 5. Sınıf 7. Bölüm: Besinler ve Özellikler,

7 Sağlıklı beslenmek için, aşağıda verilen hususlara (jlikkat edilm elidir. Son kullanma veya tüketim tarihi geçmiş olan ürünler satın alınmamalı, evdeki son kullanma tarihi geçmiş ürünler kullanılmamalıdır. Dikkat Edelim Paketlenmiş ürünlerin içerisinde katkı maddeleri vardır. Son tüketim tarihi geçen ürünlerde katkı maddeleri bozularak gıda zehirlenmesine sebep olmaktadır. Katkı maddelerinin etkinliğini kaybetmesi süt gibi hazır gıdalarda mikroskobik canlıların çoğalarak hastalık oluşturacak duruma gelmesine sebep olur. Hazır gıdalara eklenen renklendirici ve suni tatlandırıcı maddeler sağlık açısından olumsuz etkilere sahiptir. Ürünler sağlıklı koşullarda üretilmiş olmalıdır. Bunun için ürün üzerinde Tarım ve Köyişleri Bakanlığının izniyle üretildiğine dair ifade TSE (Türk Sdandartları Enstitüsü) kalitesini gösteren logo aranmalıdır. Marketlerden taze ve temiz görünen ürünleri satın almalıyız. Yırtık ve ezilmiş paketleri satın almamalıyız. Alış veriş yapılan yerin güvenli ve temiz olmasına dikkat etmeliyiz. Sebze ve meyve gibi önceden ilaçlanmış olabilecek ürünleri tüketmeden önce suda iyice yıkamalıyız. Satın aldığımız ve bir kısmını tükettiğimiz ürünleri açıkta bırakmamalıyız. Pratik Bilgi Havadaki m ikroskobik canlılar besinlere bulaşarak onların daha hızlı bozulmasına sebep olur. Bundan dolayı besinlerin daha uzun süre dayanması için kapalı, serin ve havası az olan ortamlarda tutulmasını sağlamalıyız. Sağlığın korunması ve dengeli beslenme için kişilere özel beslenme plan ve programı hazırlayan, eğitim veren kişilere diyetisyen denir. Gıdaların işlenmesi, paketlenmesi, korunması, yeni gıdaların üretilmesi konusunda araştırmalar yapan kişilere gıda mühendisi denir. Farklı besinleri çeşitli yöntemlerle yenebilecek duruma getiren ve mutfakta toplu olarak yemek hazırlayan kişilere aşçı denir. Örnek g, Sağlıklı beslenmeyi sağlamada, aşağıda verilenlerden hangisinin etkisi voktur? A) Besinlerin kapalı ortamlarda bekletilmesi B) Yırtık paketlerdeki ürünlerin alınarak tüketilmesi C) Meyve ve sebzelerin iyice yıkanması D) Kokuşmuş olan ürünlerden uzak durulması Çözüm.. Kapalı ortamlarda tutulan besinler bozulmaya karşı daha dayanıklı olur. Yırtık paketlerdeki besinler daha hızlı bozulur. Meyve ve sebzeler iyice yıkanarak temizlenir ve sağlıklı beslenmede kullanılabilir. Kokuşmuş olan ürünlerde zararlı canlılar çoğalmıştır. E. SİGARA ve ALKOLÜN ZARARLARI Cevap B Zararlı maddeler insanlarda hem beden sağlığının hem de ruh sağlığının bozulmasına sebep olur. Bununla birlikte sağlığa zararlı maddelerin pek çok toplumsal ve ekonomik zararları da vardır. Günümüzde, kullanımı en yaygın olan sağlığa zararlı maddeler; sigara ve alkoldür. Sigara, dünyanın en yaygın zararlı alışkanlığıdır. Sigara, ince kâğıda kıyılmış tütünün sarılmasıyla üretilir. Ülkemizde de sigara kullanımı dünyada olduğu gibi oldukça yaygındır. Aynı zamanda sigaraya başlama yaşı her geçen gün düşmektedir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde sigara içme alışkanlığı daha hızlı artmaktadır. Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim

8 Sigarada dört binden fazla zararlı madde bulunduğu tespit edilmiştir. Sigaradan en fazla solunum organları zarar görmektedir. Ancak sigarada bulunan zehirler kan yoluyla vücuda dağıldığı için bütün vücut sigaradan olumsuz etkilenmektedir. Sigarada araba egzozlarından çıkan karbonmonoksit gazı da bulunmaktadır. Problemlerden alkolle kaçmaya çalışmak yerine çözüm için adım atmak gerekir. Bununla birlikte bazı insanlar mutlu olduklarında veya özel günlerde alkol kullanır. Ne yazık ki bu mutlu ve özel günler çoğu zaman alkol nedeniyle sorunlu bitmektedir. Bunun pek çok örneğini çevremizde görmekteyiz. (Sigara içenin akciğeri) (Normal akciğer) Alkol kullanımının sebep olduğu hastalıklar ş ö y li özetlenebilir. Alkol karaciğeri tahrip eder. Karaciğerin yağlanmasına ve siroz hastalığına sebep olur. Beyin ve sinir hücrelerinin ölmesine sebep olur. Ölen sinir hücrelerinin yerine ye nisi gelmez. Sigaranın kullanıcılara verdiği belli başlı zararları şöyle özetleyebiliriz: * Solunum yollarını tahriş eder. Astım ve bronşit hastalıklarına sebep olur. Nefes darlığı meydana gelir. * Akciğer ve gırtlak kanserlerinin %90 ı sigaradan kaynaklanmaktadır. * Kalp ve damar hastalıklarının en önemli sebeplerinden biridir. * Mide hastalığı ve sindirim bozukluklarına sebep olur. * Hamile kadınların sigara kullanması bebeğin sakat ve düşük kilolu doğmasına sebep olabilir. Sigara içenlerin çevresinde bulunan ve onun dumanından soluyan kişiler de sigaradan zarar görür. Kendisi sigara içmeyip sigara içen diğer insanlardan etkilenenlere pasif içici adı verilir. Pasif içiciler, sigara kullananlar gibi sigaradan etkilenirler. Pasif içicilikten en çok bebekler ve çocuklar zarar görür. Sağlıklı toplum, sağlıklı bireylerden meydana gelir. Sigara tiryakiliğinin fazla olduğu toplumlarda, toplum sağlığı da bozulur. Sigaranın çevreye verdiği zararlar da çok fazladır. Sigara dumanı havayı kirletir. Çevreye atılan boş sigara paketleri ve izmaritler çevre kirliliği meydana getirir. Sigara yangınlara, özellikle orman yangınlarına sebep olur. Bazı insanlar kendilerini daha rahat hissedecekleri ve dertlerini unutacakları düşüncesiyle alkol kullanırlar. Alkol hiçbir meselenin çözümü olamayacağı gibi insanların sorunlarını artıran bir etkendir. Gastrit ve bağırsak hastalıklarına yol açar. Görme, işitme ve dokunma duyuları zayıflar. Kan damarları genişler. Yüzde ve boyunda kızarma olur. Deri tahriş olur. Yüksek tansiyona yol açar. Böbrek yetmezliğine ve kansızlığa neden olur. Alkol bağımlılığı bir hastalıktır. Bu hastalıktan tedav olarak kurtulunabilir. Sağlıklı yaşamak için sigara ve al kolden uzak durulmalıdır. Bununla birlikte bu madde lerin kullanıldığı ortamlara hiç girilmemelidir. Vücut sağlığını korumanın en iyi yollarından biri spor ve açık alanlarda yürüyüş yapmaktır. Sağlık için doğal katkısız ve besleyici yiyecek ve içeceklerden dengeli bi şekilde tüketilmelidir. Alkollü ve asitli içecekler yerine ayran, meyve suyu, çay gibi içecekler tercih edilmelidir Aşağıdakilerden hangisi sağlığa zararlı alışkanlıklarla ilgili vanlış bir bilgidir? A) Sigarada dört bin civarında zararlı madde vardır. B) Alkolün aile ve toplumla ilgili pek çok zararı vardır C) En yaygın zararlı alışkanlık sigaradır. D) Sigara ve alkol bağımlılığından kurtulmak kolaydır Çözüm.. Sigara içenler, her nefeste 4000 civarında zararlı maddeyi akciğerlerine alır. Alkol toplumsal, ailevi ve bireysel bir çok soruna sebep olur. En yaygın zararlı alışkanlık sigaradır. Sigara ve alkol bağımlılığından kurtulmak oldukça zordur. Cevap D 5. Sınıf 7. Bölüm: Besinler ve Özellikleri

9 E tk in lik o o Doğru - Yanlış E tk in lik Boşluk Doldurma Aşağıda verilen bilgileri doğru (D) veya yanlış (Y) olarak işaretleyiniz. > 1. Canlılar büyümek ve hareket etmek için besin ve enerjiye ihtiyaç duyar. > 2. Sigara ve alkol düzenli olarak kulllanan kişilere zarar vermez. > 3. Proteinler yapıcı-onarıcıdır ve insanın büyüme ve gelişmesine yardımcı olur. > 4. C vitamini kemik ve diş gelişimi için çok önemli olan bir besindir. > 5. Ekmek, reçel, bal, patates, pilav ve üzümde karbonhidrat oranı yüksektir. J > 6. Sebze ve meyve grubu besinler içerisinde bol miktarda vitamin bulunur. > 7. Kurutulmuş ve dondurulmuş besinler taze besinlere göre daha kısa süre dayanır. > 8. Et, tavuk, balık ve yumurtada bol miktarda protein bulunur. > 9. Alışveriş yapılan yerin temiz ve güvenli olmasına dikkat edilmelidir. >10. Lügol çözeltisi yiyeceklerdeki karbonhidratların rengini maviye dönüştürür. >11. Gebelik sürecinde içilen sigara bebeğin vücut ve zeka gelişimini olumlu etkiler. >12. Gıda mühendisleri besinleri çeşitli yöntemlerle yenebilecek hale getiren kişilerdir. >13. Vitamin ve mineraller düzenleyici olan besin maddeleridir. >14. Bir yiyeceğin içerisinde sadece bir çeşit besin maddesi bulunur. >15. Sigara ve alkol tüketimi vücuttaki bazı organların yapı ve çalışmasına zarar verir. Aşağıda verilen cümlelerdeki boşlukları uygun kavramları kullanarak doldurunuz. su - beslenme - dengeli beslenme - meyve ve sebzeler - protein - C - karbonhidrat - pasif içici - süt - yağ - A - yağlar - karbonhidrat 1. Yapıcı ve onarıcı besinlere...örnek verilir. 2...canlıları cansız varlıklardan ayıran özelliklerden birisidir. 3. Beyaz kağıt kullanarak yiyeceklerde bulunan belirlenebilir. 4 tüketilmeden önce iyiyce yıkanarak temizlenmelidir. 5 hayvansal besinlerden birisidir. 6. En çok turunçgillerde bulunup, nezle ve grip olanların iyileşmesine... vitamini yardımcı olur. 7. Sigara içmediği halde sigara içilen ortamda bulunan kişilere... denir. 8. Vücudun enerji ihtiyacının karşılanmasında...v e...kullanılır. 9. Yeşil sebze, süt, yumurta ve balıkta bulunup büyümeye yardımcı olan vitamin... vitaminidir. 1 0 vucudumuzun yaklaşık %70 ini oluşturup, yaşam için çok önemli bir besindir. 1 1 için değişik besinlerden yeterli miktarda tüketilmesi gerekir. 12. Enerji piramidinin birinci basamağında ağırlıklı besinler yer alır. ti Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim

10 Tabloda verilen besinleri kullanarak, aşağıda belirtilen sorulara uygun cevaplar veriniz. 1. Hangileri bitkisel besinlerdir? 2. Hangileri hayvansal besinlerdir? Hangileri bitkisel ya da hayvansal kaynaklı besinlerden değildir? 4. Hangileri buğdaydan üretilir? Hangileri etten üretilir? Hangileri sütten üretilir? Hangileri denizden avlanır?

11 ( Etkinlik Ektirme, Aşağıda verilen besinleri ilgili oldukları besin piramidi katıyla çizgi çizerek eşleştiriniz. ~WT* 2. Basamak 1. Basamak -- HP--- m Etkinlik M ijjk 'S»«* - Eşleştirme Aşağıda verilen cümleleri uygun besinlerle çizgi çizerek eşleştiriniz. 1, Enerji verici besinlerdir. I Karbonhidrat Vitamin 2. Yapıcı ve onarıcı olan besinlerdir. Protein 3. Düzenleyici olan besinlerdir. * 7. Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim

12 Test 1. Dengeli beslenmek için aşağıdakilerden hangisi yapılmalıdır? A) Yağlı ve unlu yiyecekler bolca tüketilmelidir. B) Enerji değeri yüksek besinlerle beslenilmelidir. C) Az besin alınmalıdır. D) Vücudun ihtiyacı olan besinler yeterince ve birlikte alınmalıdır. 4. Besinlerin tüketilmesiyle ilgili olarak, aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? A) Temiz, taze ve doğal olmasına dikkat edilmelidir. B) Son kullanma tarihine bakılmalıdır. C) Bol reklamı yapılan besinler tercih edilmelidir. D) Gerekli kurumlardan alınan üretim iznine bakılmalıdır. 2. Su Vitamin Mineral Yukarıda belirtilen besinler arasında, aşağıda verilen özelliklerden hangisi ortaktır? A) Vücuda enerji verme B) Bütün besinlerde bolca bulunma C) Sadece kemik ve diş gelişimini sağlama D) Düzenleyici olma A, B ve C besinleri iyot çözeltisi, nitrik asit ve beyaz kâğıt ile etkileştiğinde tablodaki değişimler gözleniyor. Madde A B c İyot çözeltisi Nitrik as» Beyaz kâğıt - Parlak leke bırakıyor Mavi - Mor renk veriyor 1 Sar, renk J - Buna göre A, B ve C besinleri sırasıyla aşağıdakilerden hangisinde verilm iştir? 3. Tabloda verilen besinlerin yaptığı görevlerin karşısına (+) işareti konulmuştur. Besin grupları Enerji vericidir + + Yapıcı - Onarıcıdır + Düzenleyicidir + Buna göre, besinler ve özellikleriyle ilgili olarak aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? A) D su olabilir. B) A besini tatlı ve sulu meyve olabilir. C) B besini yağ olabilir. D) C besini makarna olabilir. ısa A) Bisküvi - Et - Ceviz B) Et - Bisküvi - Ceviz C) Ceviz - Et - Bisküvi D) Ceviz - Bisküvi - Et I. Enerji elde etmede kullanılır. II. Düzenleyici besin maddesidir. III. Vücudumuzda en fazla bulunan maddedir. Su ile ilgili olarak, yukarıda verilen bilgilerden hangileri yanlıştır? A) Yalnız I C) I ve III B) I ve II D) I, II ve 1. Bölüm: Besinler ve Özellikleri

13 1m11 ' m.1«...'w P iw w w w iw p iw iip p ^ > [Q J e s t.. 1 Maraton koşucuları yarıştan bir kaç saat önce bol karbonhidrat içeren besinlerden tüketmektedir. Bunun nedeni aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) Tok karnına koşmak sağlıklı değildir. B) Maraton sırasında çok enerjiye ihtiyaç duyulmaktadır. C) Tok karnına koştuklarında hızları artar. D) Maraton sonrası yemek, sporcu sağlığını olumsuz etkiler. 11. Bir anne çocuğuna doğal besinlerden tüketmesini tavsiye etmektedir. Annenin önerdiği besinler arasında, aşağıda verilenlerden hangisi yoktur? A) Domates C) Çikolata B) Ekmek D) Bal 12. Yağ ve tatlı J a n. s> bu 3. Bir öğrencinin sabah ve öğle yemeklerinde yediği besinler aşağıda verilmiştir. Sabah: Peynir, Zeytin, Domates, Ekmek, Süt Öğle: Nohut yemeği, Pilav, Salata Bu öğrenci dengeli beslenm ek istiyorsa akşam yemeğinde aşağıdaki besinlerden hangisini tüketm elidir? A) Makarna, Pilav, Ekmek B) Çorba, Makarna, Tatlı C) Çorba, Pilav, Tatlı D) Çorba, Kıymalı pırasa, Yoğurt Süt ürünleri ve et grubu Sebze ve meyve grubu Yukarıdaki besin piram idinde soru işaretli yere hangi besinin resmi konulabilir? A) Ekmek C) Köfte B) Margarin D) Yoğurt î. Talha nın babası masa başında oturarak çalışıyor. Ahmet in babası ise inşaat işçisidir. Buna göre Ahmet in babası, aşağıdaki besinlerden hangisine daha fazla ihtiyaç duyar? A) Protein C) Vitamin B) Karbonhidrat D) Mineral 13. Aşağıda verilen besin gruplarından hangisi en çok C vitamini içerir? A) Süt ve süt ürünleri B) Et ve ürünleri C) Turunçgiller D) Tahıllar 10. Aşağıdaki besinlerin hangisinde diğerlerinden daha fazla yağ bulunur? 14. Ayşegül top oynarken düşerek dizini yaralıyor. Ayşegül, yaralarının çabuk iyileşmesi için aşağıdaki besinlerin hangisinden daha çok tüketmelidir? A) Fındık C) Kavun B) Elma D) Ekmek A) Pilav C) Peynir B) Ekmek D) Portakal i. Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim

14 BESLENME, SİNDİRİM ve DOLAŞIM Günlük faaliyetlerimizi gözden geçirelim. Okula yürürüz, spor yaparız, ders çalışırız. Bunların yanında daha pek çok faaliyetimiz vardır. Bütün bunları yaparken enerji kullanırız. Ayrıca soluk alıp verirken, kalbimiz kanı vücudumuza pompalarken de enerji harcanır. Canlılığımızı devam ettirebildiğimiz sürece enerjiye ihtiyaç duyarız. Enerji üretilebilmesi için besin gereklidir. Besin ve oksijen vücuda kan aracılığıyla taşınır. Yediğimiz besinlerin, vücuda dağıtılmadan önce değişik işlemlerden geçirilip, kana geçebilecek hâle getirilmesi gerekir. Besinlerin kana geçebilecek kadar küçük parçalara ayrılması işlemine sindirim denir. Sindirilen besinler kan yardımıyla Ivücudun her hücre ve organına taşınır.... A. BESİNLERİN SİNDİRİLMESİNDE GÖREVLİ YAPI ve ORGANLAR S indirim olayıyla büyük moleküllü besinler parçalanır. Yediğimiz besinlerin küçük parçalara ayrılmasında birçok yapı ve organ görev yapar. Besinler kendilerini meydana getiren küçük parçalara ayrıldıktan sonra vücudumuz için yararlı hâle gelir. Büyük moleküllü besinler Sindirim nrnanlar Sindirim organlarının birleşmesiyle ağızla başlayan ve anüsle biten bir kanal oluşur. Bu kanal sindirim kanalı olarak adlandırılır. Sindirim kanalında besinlerin değişikliğe uğradığı ve sindirildiği organlar bulunur. Sindirim organlarından başka sindirime yardımcı organlar da vardır. Sindirime yardımcı organların üretmiş olduğu salgılar, sindirim sırasında görev yapar. Küçük moleküllü besinler Sindirilen besinler kana emilir Emilen / besinler / kan yoluyla vücut organlarına dağıtılır 2. Bölüm: Besinlerin Sindirimi

15 Besinler ağza alındığında sindirim başlar. Posanın Anüsten atılmasıyla biter. Bu iki olay arasında gerçekleşen faaliyetler sonucu besinler sindirilir. Besinlerin bindirimini sağlayan faaliyetleri şöyle özetleyebiliriz. Besinlerin ağza alınmasıyla sindirim başlar. Ağza alınan besinler dişler tarafından koparılır, parçalanır ve öğütülür. Besinler ağızda çiğnenirken tükürük salgısıyla karıştırılır. Tükürük besinleri yumuşatır, ıslatır ve kayganlaştırır. Böylece besinlerin yutulması da kolaylaşır. Dil besinlerin hem çiğnenmesine yardımcı olur, hem de tükürük ve besinlerin karışmasını sağlar. Sindirime yardımcı organlardan ince bağırsağa bazı salgılar gönderilir. Bu salgılarla, ince bağısaktaki besinler tamamen parçalanır ve yararlı kısımları ortaya çıkarılır. Böylece besinler kana geçebilecek hâle gelir. Büyük moleküllü besinlerin sindirimi ince bağırsakta tamamlanır. Besinler, ince bağırsakta ilerlerken yararlı maddeler emilerek kana aktarılır. Kalın bağırsak b. Yutak ve Yemek borusu Ağızda yutmaya hazır hâle gelen besinler, dil yardımıyla yutağa doğru itilir. Yutak aracılığıyla besinler, yemek borusuna aktarılır. Besinlerin yemek borusuna aktarılması sırasında, gırtlak kapağı soluk borusunun girişini kapatır. Bu sayede besinlerin soluk borusuna kaçması önlenir. Yemek yeme sırasında konuşma ve gülme besinlerin soluk borusuna kaçmasına sebep olabilir. Yemek borusuna gelen besinler, yemek borusunun yavaş yavaş kasılması sayesinde burada ilerler ve mide giriş kapısının açılmasıyla mideden içeri girer. İnce bağırsakta besinlerin yararlı kısımları emildikten sonra v geriye posa kalır. Posa hâlindeki maddeler kalın bağırsağa geçer. Kalın bağırsakta posa içindeki vitamin, su ve minerallerden kalan kısmı kana emilir. Posadan arta kalan ve dışkı adı verilen sindirim atıkları anüs yardımıyla vücuttan dışarı atılır. Böylece beslenme ve sindirim işlemi sonlanır. Örnek 7 Besinlerin sindirim iyle ilgili olarak, aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? A) Katı besinler ağızda çiğnendikten sonra yutulur. B) Yutak ve yemek borusunda sindirim yapılmaz. C) Midede katı ve sıvı besinler karıştırılır. D) Sindirilen besinler kalın bağırsaktan kana geçer. Mide kaslarının kasılmasıyla besinler çalkalanır, karıştırılır ve ezilir. Mide tarafından üretilen salgıların bazıları, besinlerin daha küçük parçalara ayrılmasını sağlar. Ayrıca besinlerle mideye kadar gelen mikroplar da bu salgılar sayesinde ölür. Midemizde çorba kıva- I mına gelen besinler ince bağırsağa geçer. Çözüm.. Katı besinler ağızda dişlerle parçalanarak küçültülür ve böylece yutulabilir. Yutak besinleri yemek borusuna geçirir. Yemek borusu besinleri mideye taşır. Midede kas kasılmalarıyla katı ve sıvı besinler karıştırılır. Sindirilen besinler ince bağırsaktan kana geçiş yapar. Cevap D o. Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim

16 AĞIZda dişler, dil ve tükürük salgısı üreten yapılar bulunur. Besinler ağızda dişler tarafından ufalanır. Tükürük salgısıyla karıştırılarak ıslatılır ve kayganlaştırılır. Islanan, kayganlaşan ve yumuşayan besinlerin yutulması kolaylaşır. Besinler, dil yardımıyla yutağa doğru itilir. \_i" ' YUTAK ağız ile yemek borusu arasında yer alır. Besinlerin yemek borusuna iletilmesini sağlar. M İDEde besinler daha küçük parçalara ayrılır. Midenin kasılma hareketiyle besinler, mide sıvısıyla karışarak bulamaç hâline gelir. YEMEK BORUSU, mide ile yutak arasında yer alır. Bu iki organı birbirine bağlayan bir borudur. Yutağa gelen besinler yemek borusu aracılığıyla mideye taşınır. İNCE BAĞIRSAĞIN, uzun bir kanal şeklinde yapısı vardır. Mideden gelen besinler ince bağırsakta tamamen parçalanır. Emilecek hâle gelen besinler burada emilerek kana geçer. Emilimden sonra kalan posa kısım kalın bağırsağa gönderilir. KALIN BAĞIRSAK kanal şeklinde bir yapıdır. Boyu ince bağırsağa göre daha kısadır. İnce bağırsakta, besinlerin hemen hemen tamamı emilir. Kalın bağısakta ise posa içerisinde kalmış su ve mineraller emilir. 5. Sınıf Bölüm: Besinlerin Sindirimi

17 B; DİŞLERİMİZ Yeni doğan bir bebeğin ağzında diş olmadığını biliyor musunuz? Bebeklerin ağzında 6. aydan itibaren dişler çıkmaya başlar. Bundan dolayı yeni doğan bebekler dişleri çıkıncaya kadar süt ve sıvı mama ile beslenir. Bebeklerin doğumundan bir süre sonra oluşup 7-8 yaşlarına kadar bulunan dişlere süt dişleri denir. Süt dişler 20 tanedir ve besinlerin parçalanmasını sağlar. Süt dişleri döküldükten sonra yerine kalıcı dişler meydana gelir. Kalıcı dişler 32 tane olup uzun yıllar besinlerin çiğnenmesinde görev yapar. Dişler insanların konuşmasına da yardımcı olur. Sert ve katı yiyeceklerin yutulabilmesi ve kolay sindirilebilmesi için dişler tarafından parçalanıp ufalanması gerekir. Besinler yeterince çiğnenmeden yutulduğunda mide ve çeşitli sindirim sorunları oluşur. Örneğin bir elmayı ısırmak için çenemizin arka tarafında bulunan dişleri kullanamayız. Aynı zamanda besinler ön dişlerle ya da uçları sivri olan dişlerle çiğnenmez. Dişlerimiz şekil ve görev bakımından birbirlerinden farklılık gösterir. Şekil ve görevlerindeki farklılığa göre dört çeşit diş vardır. Bunlar kesici dişler, köpek dişleri, azı dişleri ve yirmi yaş dişleridir. < Kesici Dişler Çenenin ön tarafındadır. Yiyecekleri ısırmaya ve kopar- j maya yarar. Dört alt çenede, dört üst çenede olmak üzere toplam 8 tanedir. C 3 İ T 3T Azı Dişleri Geniş çiğneme yüzeyleri sayesinde yiyeceklerin ufalanıp öğütülmesini sağlar. Sekiz alt çenede, sekiz üst çenede olmak üzere toplam 16 tanedir. Köpek D işleri Sivri uçlu olan dişlerdir. Yiyecekleri koparmaya ve parçaamaya yarar. İki alt çenede, ki üst çenede olmak üzere :oplam 4 tanedir. Yirmi Yaş Dişleri Şekli azı dişlerine benzer yaşlarında çıkar. İki alt çenede, iki üst çenede olmak üzere toplam 4 tanedir. Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim

18 C. DİŞLERİN BAKIMI İnsan sağlığında, temizliğine en çok önem verilmesi gereken kısımlardan birisi ağız ve dişlerdir. Ağız ve diş sağlığı diğer sindirim organlarıyla da ilgilidir. Besinlerin yeterince çiğnenebilmesi için dişler ve diş etleri sağlıklı olmalıdır. İyi bakılmamış dişlerde diş çürükleri oluşur. Diş Fırçalama: Diş fırçalamada öncelikle ağza uygun fırça tercih edilmelidir. Diş fırçası çok yumuşak ya da sert olmamalıdır. Diş etlerini tahriş etmeyen ve tüm dişlerin yüzeylerine ulaşabilen bir diş fırçası kullanılmalıdır. w. Dişler fırçalanırken diş macunu kullanılmalı ve fır-j çalama işlemi en az iki dakika sürmelidir. Bunları Bilelim Diş çürüklerine; Diş aralarında yiyecek artıkları ve özellikle şekerli gıdaların kalması Yetersiz ve dengesiz beslenme Aşırı sıcak veya soğuk yiyecek ve içecekleri tüketme Ceviz, fındık gibi sert kabuklu yiyecekleri dişlerle kırma Sivri cisimlerle dişleri karıştırma sebep olur. m Dişler diş etinden dişe doğru küçük dairesel hareketlerle fırçalanmalıdır. Dişlerin iç yüzeylerini temizlemek için fırça eğilip aşağı yukarı hareket ettirilir. m Azı dişlerinin çiğneyici yüzeyini temizlemek için fırça, çiğneme yüzeylerine paralel yerleştirilip ileri geri hareket ettirilmelidir. Örnek Ağız ve diş sağlığına dikkat edilmemesinden kaynaklanan bir çok hastalık vardır. Bu hastalıkları önlemek, ağız ve diş sağlığını korumak için dikkat edilmesi gereken kurallardan bazıları şunlardır. > Özellikle çocukluk döneminde A, C, D vitaminleri ve mineraller yeterince alınmalıdır. > Sert kabuklu yiyecekler dişlerle kırılmamalıdır. > Şekerli yiyecek ve asitli gıdalar çok tüketilmemelidir. > Havuç, elma gibi yiyecekler ısırarak yenmelidir. > Yılda en az iki kez diş doktoruna muayene olunmalıdır. > Yemeklerden sonra dişler tekniğine uygun olarak fırçalanmalıdır. Dişlerin korunmasını sağlamak için; I. Meyveleri ve bazı sebzeleri ısırarak yeme II. Yılda iki kez diş hekiminin kontrolünden geçme III. Süt ve süt ürünlerinden az miktarda tüketme gibi faaliyetlerden hangileri faydalı olur? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve III Çözüm.. Meyve ve sebzelerin ısırarak yenmesi dişlerin dayanıklılığını artırır. Dişlerin yılda iki kez diş hekimine kontrol ettirilmesi çürüme başlamadan gerekli tedbirlerin alınmasını sağlar. Dişlerde bol miktarda mineral bulunmasından dolayı süt ve süt ürünlerinden bolca tüketilmelidir. Cevap B 5. Sınıf 2. Bölüm: Besinlerin Sindirimi

19 Ölçme ve Değerlendirme E tk in lik SİSSİ»... Boşluk Doldurma j Aşağıda verilen cümlelerdeki boşlukları uygun kavramları kullanarak doldurunuz. kan - yutak - sindirim - köpek dişleri - diş sağlığı - öğütme - dil - dişler - mide - yirmi yaş dişleri - tükürük bezi - tırnak yeme - beyaz - kalıcı dişler 1. Büyük moleküllü besinlerin parçalanarak küçük parçalara ayrılmasına... denir. 2 besinlerin ağızdan yemek borusuna iletilmesini sağlar. 3 diş çürümesine sebep olan faktörlerden biridir. 4. Sindirilen besinler vücut organlarına yoluyla taşınır. 5 için süt, süt ürünleri ile taze meyve ve sebzelerden bolca tüketilmelidir. 6 sivri uçludur ve ağza alınan besinlerin parçalanmasını sağlar. 7. Ağızda.... gibi yapılar bulunur. 8. Dişler besinleri koparma, parçalama ve görevlerini yapar. ve yaşları arasında çıkan dişlere denir. 10. Yeterince çiğnenmeden yutulan besinler...nin daha çok çalışmasına sebep olur. 1 1 yetişkin insanların ağzında bulunan dişlerdir. E tk in lik Doğru - Yanlış J Aşağıda verilen bilgileri doğru (D) veya yanlış (Y) olarak işaretleyiniz. > 1. Besinlerin sindirimi ağızda başlar. > 2. Besinler sindirimle çok küçük parçalara ayrılarak kana karışabilecek duruma getirilir. > 3. Yemek borusu ile mide arasında yutak bulunur. > 4. Ağzımızda azı, köpek, kesici ve yirmi yaş dişleri bulunur. > 5. Süt dişleri 7-8 yaşlarından sonra çıkar ve ergenlik dönemine kadar kullanılır. > 6. Kalın bağırsak sindirilmiş besinlerle beraber su, mineral ve vitaminlerin kana geçmesini sağlar. > 7. Anüs ince bağırsağın son kısmı olup besin emiliminde görev yapar. > 8. Ağız ve mide besinlerin sindirilerek, daha küçük parçalara ayrılmasını sağlar. > 9. Diş çürümesini önlemek için çok sert kıllara sahip fırça ve bol macun kullanılmalıdır. >10. Katı ve sıvı besinlerin bulamaç kıvamına getirilmesini yemek borusu sağlar. >11. Sağlıklı dişlere sahip olmak için dişlerimizi günde en az iki kez fırçalamalıyız. >12. Tırnak yeme ve dişleri kürdanla karıştırma faaliyetleri diş çürümelerini artırır. > 13. Sağlıklı dişlere sahip olmak için yediğimiz besinlere dikkat etmeliyiz. >14. Azı dişleri besinlerin kopartılarak parçalanmasında görev yapar. >15. Besinler yeterli miktarda parçalanmadan 1 2 sağlıklı dişlerin sahip ol- L.. duğu renktir yutulduğunda mide gereğinden çok çalışır. B 7. Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim

20 Ölçme ve Değerlendirme E tk in lik Eşleştirme ) Aşağıdaki etkinlikte verilen açıklama ve organ isimlerini şekilde gösterilen sindirim sistemi organlarıyla çizgi çizerek uygun biçimde eşleştiriniz. ı Ağız ile yemek borusu arasında bulunur. Yutulan besinlerin yemek borusuna geçmesini sağlar. MİDE fikıvrımlı, ince ve uzun bir kanal şeklindedir. Sindirilmiş olan besinler ile su, vitamin ve minerallerin bir kısmının kana geçmesini sağlar. KALIN BAĞIRSAK (B esinleri çiğneyerek daha küçük parçalara ayırır ve tükürükle de ıslatılmasını sağlar. Böylece besinler yutulabilecek hale getirilmiş olur. YUTAK Posa içinde kalmış olan su, vitamin ve minerallerin kana emildiği yerdir. Kısa ve kalın bir yapıya sahiptir. % İnce ve uzun kanal şeklindedir. Yutulmuş olan besinlerin yavaş ve kontrollü olarak mideye iletilmesini sağlar. İNCE BAĞIRSAK Salgıladığı sıvılarla besinlerin parçalanmasını sağlar. Kasılıp gevşeme hareketiyle de katı ve sıvı besinleri bulamaç kıvamında karıştırır.

21 Ölçme ve Değerlendirme [ E tk in lik k : Eşleştirme j Aşağıdaki etkinlikte verilen açıklama ve organ isim lerini şekilde gösterilen dişlerle çizgi çizerek uygun biçim de eşleştiriniz. Yiyecekleri ufalayarak öğütür. & K ESİC İ DİŞLER Sivri uçludur ve yiyecekleri parçalar. KÖPEK DİŞLER Yiyecekleri tutarak koparır. YİRM İ YAŞ DİŞLER yaş arasında yiyecekleri öğütür. AZI D İŞLER İ E tk in lik Cevap Yazma r Aşağıda verilen faaliyetlerden diş çürüklerine sebep olanlar ile dişlerin korunması için yapılması gerekenleri uygun kısımlara yazınız. 1. Düzenli olarak tırnak yemek 2. Yemeklerden sonra dişleri kürdanla karıştırmak 3. Fındık, ceviz, fıstık gibi sert kuru yemişlerin kabuklarını dişlerimizle kırmak 4. Dişlerimizi günde en az iki kez orta sertlikteki fırça ve nohut büyüklüğündeki macunla fırçalamak 5. Havuç, elma ve armut gibi meyveleri ısırararak yemek 6. Bol bol şekerli ve asitli yiyecek ve içeceklerden tüketmek 7. Yemeklerden sonra gerekli zamanlarda diş ipi kullanmak Dişleri korumak için yapılması gerekeni Dişlerin çürümesine sebep olanlar 7. Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim

22 Besinlerin sindirilm esindeki azı dişlerin görevi aşağıdakilerden hangisinde verilm iştir? A) Besinleri öğütmek B) Besinleri koparmak C) Besinleri kesmek D) Besinlerin tadını algılamak 4. Yediğimiz besinlerin kana geçmesini sağlayan organların bastan sona doâru faaliyet sırası, hangisinde verilmiştir? A) Ağız - Yutak - Yemek borusu - Mide - İnce bağırsak B) Ağız - Yemek borusu - Yutak - Mide - Kalın bağırsak C) Yemek borusu - Ağız - Yutak - Mide - İnce bağırsak D) Ağız - Yutak - Mide - Yemek borusu - İnce bağırsak Sindirim organları ve yaptığı görevlerle ilgili olarak, aşağıda verilen sorulardan hangisinin cevabı yanlıştır? A) Çiğneme sırasında, besinlerin ıslanmasını ve kayganlaşmasını kim sağlar? = Tükürük sıvısı B) Besinlerin küçük parçalara dönüştürülerek, çorba kıvamına gelmesini hangi yapı sağlar? = Mide ç C) Katı ve büyük yapılı yiyeceklerin ufalanarak, öğütülmesini hangi dişlerimiz sağlar? = Köpek dişleri D) Sindirilmiş olan besinler, sindirim kanalının hangi kısmından kana geçer? = İnce bağırsak I. Dilin yapısında güçlü kaslar vardır ve besinlerin çiğnenmesine yardımcı olur. II. Ağzın çevresindeki tükürük bezleri, besinlerin yutulmasını kolaylaştırıcı sıvı salgılar. III. Dudak ve yanakların yapısında kaslar bulunur. Yukarıda verilen açıklamalardan doğru ve yanlış olanlar, hangisinde eşleştirilm iştir? I II III A) Doğru Doğru Doğru B) Doğru Yanlış Doğru C) Yanlış Doğru Yanlış D) Doğru Doğru Yanlış Yukarıdaki şekilde maviyle işaretlenmiş olarak gösterilen dişlerle ilgili verilen bilgilerden hangisi doğrudur? A) Kesici dişlerdir. B) Bazıları yaş arasında çıkar. C) Besinlerin öğütülmesinde etkileri yoktur. D) Keskin yüzeylidir. 6. Vücudumuzda besinlerin sindirim i nerede başlar, nerede tamamlanır? A) Mide - Kalın bağırsak B) Ağız - Mide C) Ağız - Yemek borusu D) Ağız - İnce bağırsak 2. Bölüm: Besinlerin Sindirimi

23 Test.. 2 Besinlerin en küçük parçalara ayrılarak kana geçtiği yapı aşağıdakilerden hangisidir? A) Mide C) İnce bağırsak B) Yutak D) Kalın bağırsak 11. I. Posa içerisinde kalan vitamin, su ve mineralin bir kısmı kalın bağırsaktan emilir. II. Yemek borusunda hiçbir maddenin kana emilimi olmaz. Yukarıda verilen bilgiler için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? & Aşağıdakilerden hangisi, besinlerin sindiriminin yapılmasında etkili değildir? A) Mide C) İnce bağırsak B) Ağız D) Kalın bağırsak A) Yalnız I doaru B) Yalnız II doğru C) Her ikisi de doğru D) Her ikisi de yanlış 12. Aşağıda verilen organlardan hangisi besin iletim i ve besin sindirim inde görevli değildir? A) Kalp C) Kalın bağırsak B) Mide D) Yutak 13. Köpek ve kesici dişlerin görevleriyle ilgili olarak, aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi doğrudur? Yukarıdaki şekilde insan sindirim organları numaralarla gösterilmiştir. Yenilen besinler sindirim sırasında kaç numara ile gösterilen organdan geçmez? Köpek dişleri A) Koparır B) Parçalar C) Öğütür D) Parçalar Kesici dişler Öğütür Koparır Koparır Öğütür A) 1 B) 2 C) 3 D) Sindirim yapı ve organlarından birisi olan ağız bir varlığa benzetilmek istense, aşağıdakilerden hangisine benzer? 14. I. Çok sıcak ve soğuk besinlerden yenmemeli II. Besinler taze olarak tüketilmeli III. Besinler yutulmadan önce iyice çiğnenmeli Sindirim organlarının sağlığının korunması için, yukarıda verilenlerden hangileri yapılmalıdır? A) Sünger B) Öğütme makinesi A) Yalnız I B) I ve II C) Hortum D) Süzgeç C) I ve III D) I, II ve Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim

24 Bölüm Vücudumuzda Boşaltım A. BOŞALTIMDA GÖREVLİ YAPI ve ORGANLAR İnsan vücudu büyük bir fabrikaya benzer. Bazı hammaddeleri kullanır ve belli ürünleri üretebilir. Fabrikaların özelliklerinden biri burada ham maddeler işlendikten sonra çeşitli atık maddelerin oluşmasıdır. Benzer şekilde beslenme, solunum gibi yollarla vücuda alınan maddeler insan vücudundaki yaşamsal olaylarda kullanılır. Vücutta gerçekleşen faaliyetler sonucunda atık maddeler oluşur. Atık maddelerrin birikmesi vücut için zehirleyici etki yapar. Atık maddelerin vücuda zarar vermemesi ve işleyişi bozmaması için vücuttan atılması gerekir. Atık maddelerin vücuttan uzaklaştırılması işlemine boşaltım adı verilir. Vücudumuzda atık maddelerin uzaklaştırılmasını sağlayan yapı ve organlar vardır. Boşaltımda; böbrekler, üreter, idrar kesesi ve üretra gibi organlar görev yapar. Vücudumuzun her bölgesinde besinler kullanılır ve enerji üretimi olur. Yapım olayları, enerji üretimi ve vücuttaki diğer bazı faaliyetler sırasında atık maddeler oluşur. Bu atıklar bazı tuzlar, karbondioksit, su, üre gibi maddelerdir. Atık maddelerin vücutta birikmesi zarar verir. Çünkü atık maddeler bir çeşit çöptür ve birikmesi organların çalışmasını engeller. Bu sebeple atık maddeler boşaltım yapılarıyla dışarı atılması sağlanır. Vücudun her noktasında üretilen atık maddeler kana geçer. Bu maddeler, kan yoluyla böbreklere getirilir. Böbreklerde süzgeç gibi işlev gören ve süzme birimi (nefron) adı verilen yapılar vardır. Bu yapılarda kan süzülür ve zararlı atıklardan arındırılır. Bir böbrekte, bir milyon civarında, süzme birimi vardır. 3. Bölüm: Vücudumuzda Boşaltıı

25 Böbreklerde kandan ayrılan süzüntüye idrar denir. İdrar içerisinde vücuttan atılması gereken zararlı maddeler ve ihtiyaç fazlası su ve tuz bulunur. Böbreklerde oluşan idrar, üreter aracılığıyla idrar kesesine taşınır. İdrar kesesinde toplanmaya başlayan idrar, belli miktar olunca insan tuvalete gitme ihtiyacı hissetmeye başlar. İşeme sırasında idrar üretra yoluyla dışarı atılır. BÖBREKLER Sağlıklı bir insan vücudunda iki adet böbrek bulunur. Böbreklerin şekli kuru fasulyeye benzer. Omurganın sağında ve solunda, bel hizasında yer alır. Böbreklerde kan süzülerek zararlı maddelerden temizlenir. i m m m M m m m ÜRETER Böbreklerde kanın süzülmesiyle oluşan idrar, üreter adı verilen yapıyla idrar kesesine taşınır. İDRAR KESESİ Böbreklerde süzülen idrar hemen dışarı atılmaz, vücutta bir süre biriktirilir. İdrar kesesi, idrarın toplandığı ve bir süre bekletildiği yapıdır. URETRA Kısa bir boru şeklinde yapıdır. İdrar kesesinde toplanmış idarin dışarı atıldığı borudur. Bunları Bilelim Kalbin her atımında böbreklere bol miktarda kan gönderilir. Böbreklere gelen kan süzülerek atıklarından arındırılır. Kalbin her atımı böbreklerde idrar oluşmasında etkili olur. Bu durumda böbreklerde sürekli olarak idrar üretimi gerçekleşir. İdrar üretimi yapıldıkça kandaki atık maddelerin ayıklanması sağlanmış olur. 7. Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim

26 Vücut temiz tutulmalı, sık banyo yapılmalı ve temiz elbiseler giyilmelidir. B. BOŞALTIMA YARDIMCI ORGANLAR Tuvaletten sonra eller sabunla iyice yıkanmalıdır. İnsan vücudunda oluşan zararlı atıklar sadece idrar üretimiyle dışarıya atılmaz. Vücuttaki atık maddelerin uzaklaştırılmasında farklı organlar da görev yapar. İdrardan başka karbondioksit, sindirim atıkları ve terin de vücuttan atılması gerekir. Bu maddeleri vücuttan atarak boşaltıma yardımcı olan organlar vardır. Deri: Terlemeyi sağlayan organımızdır. Terin yapısında su ve bazı tuzlar vardır. Terleme boşaltıma yardımcı olur. Akciğer: Solunumu sağlayan organımızdır. Soluk verilen havada su buharı ve karbondioksit vardır. Soluk alışverişi boşal- I k tıma yapımcı olur. Anüs: Kalın bağırsağın son kısmıdır. Sindirim atıklarının vücuttan uzaklaştırılmasında görev yapar. İdrar yaparken ağrı ve acı oluyorsa ihmal edilmeden doktora görünülmelidir. Diş çürükleri zamanında tedavi edilmelidir. Böbrekleri çalışmayan insanların kanlarında biriken atıkların uzaklaştırılması için diyaliz makinelerine bağlanmaları gerekir. Bu işlem hem çok zahmetli hem de masraflıdır. C. BÖBREKLERİN SAĞLIĞI Böbrekler insan vücudunun en önemli organlarındandır. Böbreklerin görevini yapamaması zararlı atıkların vücutta birikmesine sebep olur. Bunun neticesinde vücudun işleyişi bozulur ve ölümle sonuçlanan durumlar ortaya çıkabilir. Bu sebeple böbrek sağlığının korunması için çok dikkatli olunmalıdır. Böbrek sağlığını korumak için, şunlara dikkat edilmelidir: Bol su içilmelidir. Özellikle su kaybının fazla olduğu sıcak havalarda susuz kalmamaya özen gösterilmelidir. Aşırı tuzlu ve baharatlı yiyeceklerden fazla yenmemelidir. Vücudun, özellikle bel bölgesinin üşütülmemesine özen gösterilmelidir. Bel bölgesini açıkta bırakan elbiseler böbrek sağlığı açısından zararlı olabilir. Hi* -. Örnek Böbreklerin sağlığını korumak için yapılması gereken faaliyetler arasında, hangisi bulunmaz? A) Böbrekleri soğuktan korumalıyız. B) Bol bol su içmeliyiz. C) Düzenli olarak banyo yapmalıyız. D) Besinleri iyice çiğnedikten sonra yutmalıyız. Çözüm.. Böbrekler kanı süzdüğü için vücut sıcaklığındaki bir ılıklığa sahip olmalıdır. Soğuk hava böbreklerin iltihaplanmasına sebep olabilir. Bol su içilmesi atıkların daha hızlı atılmasını sağlar. Düzenli banyo yapılması idrar yollarını mikroplardan korur. Besinlerin çiğnenmesi sindirimle ilgili olan faaliyetlerdendir. Cevap D S. Bölüm: Vücudumuzda Boşaltım

27 Ölçme ve Değerlendirme E tk in lik Boşluk Doldurma ] Aşağıdaki şekille ilgili eşleştirmelerde boş bırakılan yerlere uygun kavram ve açıklamaları yazınız. Görevidir Adıdır Görevidir Adıdır E tk in lik Boşluk Doldurma Aşağıdaki şekilde gösterilen organların adını ve boşaltımla ilgili görevini yazınız. Adı: Görevi: Adı: Görevi: 5aaoseoM90flta»KOSiW5g Adı: Görevi: Adı: Görevi: Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim

28 Ölçme ve Değerlendirme ( E tk in lik Doğru - Yanlış J Aşağıda verilen bilgileri doğru (D) veya yanlış (Y) olarak işaretleyiniz. > 1. Besinlerden enerji elde edilirken atık maddeler açığa çıkar. > 2. Yaz aylarında vücudun ihtiyaç duyduğu su miktarı artar. > 3. Böbreklerimiz korumak için idrarımızı uzun süre tutmalıyız. > 4. Zararlı ve atık maddeler boşaltım yoluyla vücuttan uzaklaştırılır. > 5. İdrarın vücut dışına atılmasını üreter sağlar. > 6. Kandaki atıkların süzülerek idrarın üretilmesinde idrar kesesi görev yapar. > 7. Sağlıklı bir insanda iki tane böbrek görev yapar. > 8. Atık maddeler vücut organlarının işleyişine zarar verir. > 9. Vücuttaki atık maddeler suda çözünerek uzaklaştırılır. >10. Düzenli ve yeterli miktarda su içilmesi böbrek sağlığını olumlu etkiler. >11. Böbrekler ölmüş mikropların vücuttan atılmasında da görev yapar. >12. Boşaltım işleminde böbrekler, idrar kesesi, üreter ve üretra görevlidir. >13. Böbreklerimiz göğüs kafesinde ve iki akciğer arasında yer alır. >14. Üreter idrar kesesi ile üretra arasında bulunan yapıdır. > 15. Böbreklerin gerektiği kadar çalışmaması durumunda bazı hastalık halleri oluşabilir. Boşluk Doldurma ) Aşağıda verilen cümlelerdeki boşlukları uygun kavramları kullanarak doldurunuz. yaz aylarında - anüs - böbrekler - iki - su - atık maddeler - boşaltım - idrar - soğuk - akciğerler - terleme - üretra 1. Beslenmede kullanılan... iyi bir çözücüdür. 2 aşırı terlemeden dolayı vücudun su kaybı fazla olur. 3 uzun süre tutulmamalıdır, çünkü böbreklerin yapı ve çalışması zarar görebilir. 4. Böbrekler... havadan zarar görebilir. 5 besinlerden enerji üretilmesi sırasında meydana gelir. 6 kanı süzerek zararlı olan atık maddelerden arındırır. 7. İdrar kesesinde biriktirilmiş olan idrar yardımıyla vücuttan uzaklaştırılır. 8. Karnın arka tarafında ve omurganın iki yanında bel hizasında...tane böbrek vardır. 9. Vücutta oluşan karbon dioksitin uzaklaştırılmasında...görev yapar. 10. Vücudu çepe çevre saran derimiz atıkları uzaklaştırmak iç in... faaliyetini yapar. 1 1 kalın bağırsaktaki sindirim atıklarının vücuttan uzaklaştırılmasını sağlar 1 2 vücutta oluşan atık maddelerin uzaklaştırılması faaliyetidir. 5. Sınıf 3. Bölüm: Vücudumuzda Boşaltın