EYÜPSULTAN DAN EBRU DESENL SERAM K VE Ç N LER

Transkript

1 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A EYÜPSULTAN DAN EBRU DESENL SERAM K VE Ç N LER Z PROF. DR. H. ÖRCÜN BARIfiTA 1942 Adana do umlu. Liseyi Ankara T.E.D. de bitirdi. Ankara Üniversitesi Sanat Tarihi bölümü mezunu de Sanat Tarihi profesörü oldu y l ndan itibaren Gazi Üniversitesi Mesleki Yayg n E itim Fakültesi Dekan olarak görev yapmakta. Ulusal ve uluslararas birçok toplant ya kat lan, yay nlanm fl eserleri de bulunan Bar flta, 1997 den bu yana Ankara Kültür ve Tabiat Varl klar n Koruma Kurulu Baflkanl n yürütmekte. 156

2 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I Türk çini sanat nda "ebrulu çiniler"(1) ebrulu seramikler (2) olarak tan nan s r alt tekni i ile yap lm fl, non figüratif yaklafl mla bezenmifl bir grup çini ve seramik bulunmaktad r. Çinileri tan t c yay nlar olmas na karfl n yaz l kaynaklardan 1640 tarihli Narh Defterinde "fincan- alaca" (3) fleklinde bir tamlamayla geçen, büyük bir olas l kla ebru desenli bir fincandan söz edilmesi d fl nda ebru desenli, seramik parças say ca azd r. 19. yüzy la ait baz Eyüp Sultan foto raflar nda gözlenen baz ebru desenli testilere benzer kaz ve yüzey araflt rmalar buluntular ndan tabak ve testi parçalar bu konuda ilginç, kan tlar oluflturmaktad r. Bilindi i gibi Gazi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü 1996 yaz nda Eyüp Sultan Saliha Sultan Çeflmesi yazlar nda Eyüp Sultan Cafer Pafla Türbesi kaz lar n gerçeklefltirmifl bu arada 1996 yaz nda Defterdar skelesi çevresi, Çömlekçiler Mahallesi, Defterdan Caddesi, Feshane Caddesi, Zal Pafla Caddesi, Haliç Köprüsü çevresinde yüzey taramas yap lm flt r. O y l yaya yolu yap - m nedeniyle kald r lan asfalt tabakalar alt nda çok say da seramik bulguya rastlanm flt r. Özellikle Feshane Caddesi ve Belediye Binas önünde yolun indirilen kodu alt ndan kayda de er buluntular ele geçmifltir. Bu buluntulardan s rlanmam fl seramik parçalar, üç ayaklar ve bu çevrede yap lan üretimi ortaya koymufltur. 1997,1998 yazlar nda sürdürülen yüzey araflt rmalar nda benzer buluntular ele geçmifl ve Zal Pafla Caddesinde 31 numaral evin arakas nda yap lan bir bahçe onar m nda bir f - r n bir de f r n kal nt s görülmüfltür. Böylece Eyüp Sultan seramikleri hakk nda kayda de er bilgilere ulafl lm flt r. S rs z seramikler, testiler, yeflil s rl seramikler, yeflil s rl flamdanlar, ebru desenli seramik parçalar, yeflil s rl testi parçalar, vb. gibi yan yana s ralanan gruplar halinde ele geçen bu buluntular Kömürciyan' n, nciciyan' n söz etti i Foto raf 1: 1996 Yaz nda ele geçirilen s rlanmam fl ebru desenli seramik parçalar. Türk- slâm Eserleri Müzesi etüdlük malzeme. Foto raf 2: 1996 Yaz nda ele geçirilen ebru desenli seramik parçalar. Türk- slâm Eserleri Müzesi etüdlük malzeme. Foto raf 3: 1996 yaz nda ele geçirilen s rlanmam fl ebru desenli seramik parçalar. Türk- slâm Eserleri Müzesi etüdlük malzeme. 157

3 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Foto raf 4: 1996 yaz nda ele geçirilen s rlanmam fl ve s rlanm fl ebru desenli seramik parçalar Türk- slâm Eserleri Müzesi etüdlük malzeme. Foto raf 5-6: Yazlar nda bulunan ebru desenli seramik parçalar. stanbul Türbeler Müdürlü ü etüdlük malzeme. 158 Çömlekçiler Mahallesinin, f r n ve atölyelerinin ürünlerini pazarlayan ve Evliya Çelebi'nin Çamur Tekkesi'ne inen yolda dükkanlar bulunmaktad r fleklinde ifadesini do rulayan bir konumda bulunmufltur yaz nda Eyüp Sultan Belediye Binas n n köflesindeki Akar Çeflme Sokakla Defterdar Caddesinin kesiflti i köflede meydana gelen su bask n, regar t kan kl ve bunun sonucunda zarar gören elektirik flebekesinin onar m s ras nda ortaya ç kan tonozlu bir yap kal nt s dükkanlar n baz lar n n Çamur skelesine inen Çamur Tekkesi önündeki Akar Çeflme Sokakla, Halid bin Zeyd Caddesi aras nda Feshane Caddesinin bulundu u fleritte yer ald n düflündürmektedir. Burada amac m z üç y l süren kaz ve yüzey araflt rmalar nda bulunan ebru desenli seramik parçalar n tan tmak bu örneklerin bir grubunda gözlenen teknik, malzeme, renk ve süsleme biçimiyle benzerlikler gösteren Siyavufl Pafla Türbesi ebru desenli çinilerine yeniden e ilmek onlarla baz paralellikler arzeden Topkap Saray H rka- Saadet Odas çinilerine de de inerek Tekfur imalat oldu unu düflündü ümüz bir grup çiniyi belgelemek klâsik döneme tarihlenmifl bir grup ebru desenli çini ile bafllayan bu tür süslemeli çinilerin

4 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I Foto raf 7-8: 1998 yaz nda Zal Pafla Caddesindeki 31 muramal evin bahçesinin düzenlenmesi s ras nda ç kar lan f r na ait tafl ve tu la parçalar ve parçalardan detay. 18. yüzy lda yap lmas n n süregeldi ini ve Tekfur'a çok yak n olan Eyüp Sultan Çömlekçiler Bölgesinde Tekfur'lu ustalar n, atölyelerin yetifltirdi i ustalar n 19. ve 20. yüzy l bafllar nda Eyüp Sultan'da üretim yapt klar n ve böylece bir gelene i sürdürdüklerini ortaya koymakt r. Eyüp Sultan Belediyesi önünde 1996'da bulunan ve Cafer Pafla Türbesi kaz s nda ortaya ç kan s - ralt ebru desenli seramik k r klar k rm z hamurlular ve beyaz hamurlular olarak iki ana bafll k alt nda toplanmaktad r. K rm z hamurlular iki tondad r. Aç k kiremit rengi ve kiremit rengi. Beyazla astarlanm fl bu parçalar fleffaf s rl d r. Beyaz astar üzerine kiremit ve koyu kiremit rengiyle serbest f rça hareketleriyle çizgisel bir yaklafl mla süslenmifltir. Tabak ve testi parçalar fleklindeki buluntular az önce de inilen foto raf tamamlamaktad r. Beyaz hamurlular da iki tondad r. Griye çalan beyaz ve griye çalan pembe. Bu grupta fleffaf s r yan s ra sar ve yeflil s rda kullan lm flt r. Krem rengi astar üzerine kahverengiyle ya serbest f rça hareketleriyle ya serpme ya da ak tma yoluyla süslemeler yap lm flt r. Bu grupta en ilginç örnekler üzeri kahverengiyle ak tma ve serpme yoluyla elde edilen harelerden oluflan renk lekeleriyle süslenmifl s rlanmam fl tabak parçalar d r. Benzer durum beyaz astar üzerine kiremit rengi ile bezenmifl, s rlanmam fl bir grup seramik parças için söz konusudur. Bir baflka örnekse sar s r alt nda kiremit rengi ebru desenlidir. Daha da baflka bir örnekse fleffaf s r 159 Foto raf 9: Balç k Tekkesi önündeki yap kal nt s. Foto raf 10: 1996 yaz nda bulunan seramik parçalar. Türk slâm Eserleri Müzesi etüdlük malzeme.

5 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Foto raf 11-14: Siyavufl Pafla Türbesini bezeyen Çini Panolar. alt nda krem astar üzerine siyaha çalan koyu yeflil ve kirli sar f rça darbeleriyle süslüdür. Bu örneklerde uygulanm fl s r alt tekni iyle non-figüratif bir yaklafl mla bezenmifl ilginç iki panonun bulundu u bir eser Siyavufl Pafla Türbesidir. Sinan' n eseri olan ve tarihleri aras nda büyük onar m gördü ü bilinen (5) türbenin içindeki iki pano yan s ra türbenin önündeki çeflmenin konumu ve cephe düzeni yap n n 18. yüzy lda bir onar m gördü ünü düflündürmektedir. Özellikle onun gibi 16. yüzy l eseri olan Sokullu Mehmed Pafla Türbesinin önündeki çeflmenin bir metre kadar yol alt nda gömülü kalmas na ra men ayn yol üzerinde baflka deyiflle Cami Kebir Caddesinde hemen onun karfl s ndaki Siyavufl Pafla Çeflmesinin bugünkü yolun üstüne orturmas, kurnas n n yerleflimi böyle bir düflünceyi desteklemektedir. Di er taraftan Türbenin içinde bulunan "Posta ve telgraf nezareti celilesi muhabet-i umumiye müdürü Sadettin Hayrettin Bey halilesi Emine Seniye Han m 25 Zilkade 1325 (30 Aral k 1907 M.) Mehmed Bey ruhu çün el Fatiha 1151 (1738 M.)"(6) kitabesi Türbede o y llarda yap lm fl bir onar m daha da güçlendirmektedir. Söz konusu iki pano türbenin içinde kap n n iki yan ndad r. S r alt tekni i ile yap lm fl panolar n üst k sm nda kaideli iki aflamal yüksek gövdeli, uzun boylu kenarlar nda saplar bulunan k vr k dal, palmetlerle bezenmifl bir vazoya oturtulmufl, asma çelenk biçiminde bir çiçek demeti vard r. ki yönde k vr k dal ve rumilerle dolgulanm fl vazo; gül, y ld z çiçe i, karanfil, flakay k, enginar yapra, rozet çiçe i motifleriyle taçland r lm flt r. Vazo lacivert zemin üzerine k rm z yla, köflebentler yaprak yeflili üzerine beyaz ve k rm z yla çiçekler ise yaprak yeflili ile çerçevelenmifl lacivert zemin üzerine k rm z, yeflil ve beyazla renklendirilmifltir. Bu panoyu lacivert zemin üzerine s ralanan lâle ve karanfillerden oluflan bir bordür çerçevelemektedir. Beyaz ve yeflille renklendirilmifl k vr k dallar aras na serpifltirilmifl lâleler k rm z bir kök üzerine beyazla; karanfiller beyaz üzerine yeflil ve k rm z yla renklendirilmifltir. Ortada iki parçan n ulamas yla oluflturulmufl bu bordürün alt nda ebru desenli çiniler bulunmaktad r. Orjinal panodan sa tarafta üç çini sol tarafta ise iki çini parças günümüze ulaflabilmifltir. Sa taraftakinin boyutlar 24X25.5 cm., 25X25.5 cm. ve 25X20.5 cm.dir. Sol 160

6 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I taraftakiler ise 21X25.5 cm.23.5x25 cm.dir. Sa taraftaki üç çini tablet koyu yakut rengi zemin üzerine serbest f rça hareketleriyle oluflturulmufl içleri k rm - z çizgilerle bezenmifl beyaz lekelerle süslenmifltir. Bu dilimli kemerin çevresi aç k turkuaz zemin üzerine gelifligüzel da t lm fl benzer lekelerle bezenmifltir. Sol taraftaki iki çini tablet benzer panonun iki bafltaki örnekleridir. Siyavufl Pafla Türbesi'ni bezeyen bu iki pano gerek motiflerin seçimi, renklendirilmesi ve biçimlendirilmesi gerekse hamuru ve yaprak yeflili rengiyle Cezeri Kas m Caminin 22 Recep 1138(1725 M.) tarih kitabeli mihrab n ve hemen yan ndaki Kâbe tasvirli çininin panonun bordürünü akla getirmektedir. Öte yandan bu türbede kar fl m za, ç kan ebru desenli çinilerin aç k turkuaz ve koyu yakut rengi zeminleri, beyaz lekeleri benzer renklerle tasarlanm fl çinilerle bezenmifl Topkap H rka- Saadet Odas n düflündürmektedir. Bilindi i gibi kap daki 1138(1725 M.) tarihli kitabeden anlafl ld na göre H rka- Saadet Odas III.Ahmed Döneminde onar m görmüfltür. Büyük bir olas l kla içerde hemen kap n n üstünde ve tam karfl - s nda ki ayaklarda bir sa da bir solda bulunan s r alt ebru desenli panolar bu onar mda yerlefltirilmifltir. Bu panolardan kap n n üstündeki aç k turkuaz bir bordürle s n rlanm fl, üst üste oturtulmufl yakut renkli bir zemin üzerine beyaz lekelerle süslüdür. Aç k turkuaz bordürler de benzer lekelerle süslemeler yap m flt r. Benzer renklere lacivert eklenmesiyle yap lan di er panolardan sa daki 31X30 cm. boyutlar nda çini tabletlerle oluflturulmufltur. Burada kompozisyon bir dikdörtgen, bir daire, bir dikdörtgen, bir daire ve bir dikdörtgeni üst üste oturtarak tasarlanm flt r. Dikdörtgenler beyaz lekelerle bezenmifl aç k turkuaz bordür içine oturtulmufl beyaz lekelerle bezenmifl yakut rengi zeminle renklendirilmifl. Daireler ise beyaz lekelerle bezenmifl yakut rengi bordürle çerçevelenmifl beyaz lekelerle bezenmifl mavi zeminle renklendirilmifltir. Köflebentler aç k turkuaz zemin üzerine beyaz lekelerle renklendirilmifltir. Bu non-figüratif nitelikli panoyu içi çiçeklerle dolgulanm fl palmet ve nar çiçeklerinden oluflan bir bordür çerçevelemektedir. Benzer renklendirilmifl benzer geometrik elemanlarla oluflturulmufl di er pano üst üste oturtulmufl iki dikdörtgenin üzerine bir daire ve üç dikdörtgenden meydana gelmektedir. 161

7 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Foto raf 15-16: Topkap H rka- Saadet Odas n Bezeyen Ebru Desenli Çini Panolar. 162 Kap n n karfl s ndaki kemeri tafl yan iki aya bezeyen bu panolar n sol taraf ndakinin kemer kan nda Çin bulutlar ve çintemani motifleri yan s ra güllü ejderlerle tasarlanm fl s r alt çini panolarla kaplanm fl bir duvar ünitesi gözlenmektedir. Buradaki 25X25 cm. boyutlar ndaki çini tabletler beyaz hamurludur. Beyaz astar üzerine s r alt tekni i ile lacivert, yeflil, kiremit rengi ve bir tablette yeflil yerine aç k turkuazla renklendirilmifl güllü ejderlerle bezenmifltir. Bu tablette görülen aç k turkuaz Siyavufl Pafla Türbesindeki ebru desenli çinilerdeki aç k turkuaza benzemektedir. Üstündeki ebru desenli çini panodan farkl bordürle kopan bu ünite farkl bordürüyle ilgi çekmekte ve özellikle III. Ahmed'in 1141 ( M.) y llar nda infla ettirdi i Sultanahmed'teki III. Ahmed Çeflmesinin saça n n alt n kuflatan Tekfur çinileriyle benzerlik arzetmektedir. Çeflmenin Marmara Denizine bakan cephesindeki aç klamadan Damat brahim Pafla'n n önerisiyle yap lm fl bu çeflmede Damat brahim Pafla'n n znik'ten ustalar getirerek Tekfur'da kurdu u atölyelerde üretilen çinilerden kulland bilinmektedir. H rka- Saadet Odas n bezeyen III. Ahmed Çeflmesinin benzeri çiniler büyük bir olas l kla III. Ahmed döneminde yap lan onar mda buraya yerlefltirilmifltir. Benzer bir durum kap n n üstünü bezeyen s r alt, ebru desenli panonun alt nda yer alan lacivert üzerine beyaz lekelerle oluflturulmufl ebru desenli bir bordürle kuflat lm fl çini pano için söz konusudur. Beyaz hamurlu 31 cm.x30 cm. boyutlar ndaki çini tabletlerden meydana gelen bu pano beyaz zemin üzerine lacivert k rm z enginar yaprak-

8 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I Foto raf 17-18: H rka- Saadet Odas ndan kemer karn n bezeyen çini panolar ve bir tabletten detay. lar aras na oturtulmufl, k rm z ile s n rlanm fl, yaprak yeflili zemin üzerine k rm z ve beyaz rumi k vr k dallarla bezenmifltir. Gerek Siyavufl Pafla gerek Topkap Saray H rka- Saadet Dairesi, III. Ahmed Çeflmesi, gerekse Cezeri Kas m Cami minberini bezeyen söz konusu çinilerde klâsik dönem teknik, motif ve kompozisyonlar ndan yararlan ld gözlenmektedir. Bu durum Damat brahim Pafla'n n geleneksel sanatlardan yararlanma projesine dayanarak bafllatt çal flmalar ve Küçük Çelebizade As m' n nakletti ine göre 1131(1718 M.)'de aç lan atölye üretime bafllayan ve 1750'li y llara kadar üretimi sürdürüldü ü düflünülen Tekfur (7) örnekleri olmas aç s ndan de er tafl maktad r. 1- Gönül ÖNEY., Türk Çini Sanat, Yap ve Kredi Bankas, stanbul, 1976, s H.Örcün BARIfiTA., Türk Elsanatlar, Kültür Bakanl Yay nlar 2168, Sanat Eserleri Dizisi192, 1998, ( kinci Bask ) s Mübahat KÜTÜKO LU., Osmanl larda Narh Müessesesi ve 1940 Tarihli Narh Defteri, Enderun Kitabevi, stanbul, 1983, s Renata Schiele WOLFGANG-Müller WI- ENER, 19. Yüzy lda stanbul'da Hayat, Roche, stanbul, 1988, s notlar Sonuç olarak Eyüp Sultan'da yazlar nda sürdürülen kaz ve yüzey araflt rmalar nda bulunan s r alt tekni i ile yap lm fl non-figüratif bir yaklafl mla bezenmifl, ebru desenli seramikler Türk seramik sanat n n önemli örnekleridir. Benzer bir durum Siyavufl Pafla Türbesi ve Topkap Saray H rka- Saadet Odas n bezeyen panolar için söz konusudur. Büyük bir olas l kla Tekfur ürünü olan bu çiniler ve Eyüp Sultan üretimi olan seramikler Türk çini sanat nda 18. yüzy l 19. yüzy la ve onu da 20. yüzy l bafllar na ba layan bir ekoldür. Bu ekolün 16. yüzy la indirilebilecek örnekleri Topkap Saray 'nda H rka- Saadet Odas nda baflka iki pano'da ve Hürrem Sultan Türbesinde (8) karfl m za ç kmaktad r. 5- Y ld z DEM R Z., Eyüp te Türbeler, Kültür Bakanl, Mehmet Nermi HASKAN., Eyüp Sultan Tarihi, Eyüp Sultan Belediyesi stanbul, s Cihat SOYAN., Tekfur Saray Çevresi Çinicili i ve Eyüp Çömlekçili i, Eyüp Sultan Sempozyumu, Eyüp Sultan Belediyesi, s Öney., A.g.e., s