HALÛK PERK MÜZES NDE BULUNAN NE MÜHÜRLER

Transkript

1 HALÛK PERK MÜZES NDE BULUNAN NE MÜHÜRLER THE PIN SEALS FROM THE MUSEUM OF HALÛK PERK Halûk Perk* The seals that have been seen since the Neolithic Age, started to become a need when people started to settle in permanently. Apart from their pecularity of presentation, they also function as a protector and a piece of jewellery. Basically, there are two types of seals. The first is a stamp, and the second is a cylinder seal. Of the seals that are presented in this paper, the first two are dated to the first quarter of 2000 BC, and the last are to the Byzantine Period. The main theme of this paper is to present the typology of these seals. I assume that pin seals that are different kind of stamp seals are published typologically for the first time. Due to their being unhandy, these pin seals were not in demand; however, it is interesting that after a long interval, there were tried again in Byzantine Period. Neolitik Ça dan itibaren görülmeye bafllanan mühür, insanlar n yerleflik topluma geçmeye bafllad klar nda do al bir ihtiyaç olarak ortaya ç km flt r. Mühür; her fleyden önce sahibini simgeleyen bir imzad r yani öncelikle mülkiyet ve temsil özellikleri tafl maktad rlar. mzan n yan s ra ticaretin ve haberleflmenin sa l kl ve eksiksiz yap lmas n sa lar. Mühürlenen paket mühür özellikleri de bozulmadan karfl tarafa ulaflt nda gönderilen paketin ç kt gibi ulaflt n gösterir. Ayn zamanda anlaflma metinlerinin tasdiki ile üretilen mal n kimin taraf ndan yap ld n n ve kalitesinin göstergesidir. Mühür sayesinde kurallar n ve kalitenin ba lay c l sa lan r. Mührün en belirleyici ifllevi üretimin ve ticaretin korunmas ve kurallar na göre yap lmas n temin etmesidir. Mührün toplumlar ve ülkeler aras ticaretin hukuk kurallar n n uygulanmas nda önemli katk lar vard r. * Halûk Perk. Gümüflpala Mah. Londra Asfalt, No: 186 K Avc lar- stanbul. Bahçeflehir Üniversitesi Ö retim Görevlisi, Arkeolojik Eser Koleksiyoncular Derne i Baflkan, Türk Nümismatik Derne i Yönetim Kurulu Üyesi. hperk@mynet.com

2 Mühürlerin yukar da aç klanan bu özelliklerine ilaveten; tafl yan insanlar kötü ruhlardan ve nazardan koruma özellikleri olan t ls ml simgeler kaz nd klar için muska/amulet ve ayr ca üslerinde tafl n rken baflkalar nca görüldükleri için süslü yap ld klar ndan tak görevleri de vard r. Mülkiyeti yans tan motifleri basmakta kullan lan mühürler, madenden, yar de erli tafllardan, piflmifl toprak, cam, seramik gibi maddelerden yap l r ve üzerinde çeflitli desenler ve yaz lar bulunur. Mühür çamur, mum gibi maddelere bas ld nda flekiller ç kart r. Bu ç kan esere mühür bask s denir. Mühür sahibinin ve bulundu u dönemin inanç tarz n ve mesle ini sosyal ve ekonomik durumunu toplumsal statüsünü belgeler. Üzerindeki yaz ve flekiller ise dönemin mimari özelliklerini ulafl m, müzik, spor kültürlerini, mitsel inançlar n aç klar. Mühürlerde geometrik flekiller ve hayvan figürleri mitolojik kahramanlar, kutsal hayvanlar, seramonik motifler, Tanr figürleri, zaferi simgeleyen yarat klar, dinsel ibare ve semboller, yaz lar, monogramlar çok s k ifllenen konulard r. Bilindi i gibi mühürler kiflilerin yan nda kolayl kla tafl malar için delikli yap lmaktad rlar. Silindir mühürlerin ortalar delik olup buradan ip geçirilerek boyunlara as lmaktad rlar. Damga mühürlerinde ayn flekilde bask yüzeyinin s rtlar nda bulunan saplar n n uçlar nda delik bulunmaktad r. Klasik dönemden sonra mühürler ekseriyetle yüzük fleklinde yap ld klar ndan bunlarda parma a geçirilerek tafl nmaktad r. Osmanl Dönemi nde damga mühürler delikli olmalar na ra men ayr ca mühür için yap lm fl keselerde tafl nmaktad r. Mühürler temel olarak iki ana tipe ayr lmaktad r. Birincisi DAMGA di eri S L ND R tipteki mühürlerdir. Tan nm fl mühür araflt rmac s Dominique Collon da (Collon 1997: 11-30) mühürleri damga ve silindir olarak iki ana s n fa ay rm flt r. Damga mühür olarak ta pek çok çeflidini de s ralam flt r. Bu çeflitler aras nda Ö tarihlenen Yeni Asur Dönemi fibula damga mühür en dikkati çekenidir (Collon 1997: 26, 30, Lev 1/37). Bu mührün de makalemizde tan tt m z i ne damga mühür de oldu u gibi birlefltirme, tafl ma ve tak özellikleri itibar yla fonksiyonlar ayn d r. James de (James 1997: 35) mühürleri üç ana s n fa ay rm fl silindir ve damga yan nda yüzük mühürleri ayr bir s n fta de erlendirmifltir. Anadolu da Ö 2. Biny la kadar yaln zca damga mühür kullan lm flt r. Muhtemelen de ilk mühür örnekleri Anadolu kaynakl d r. Damga mühürden daha sonra özellikle ticaretle ilgili bir geliflme olarak ortaya ç km fl olan silindir mühür ise Mezopotamya kökenlidir. Anadolu da Ö y llar aras nda Assur Ticaret Kolonileri Ça yaflanm flt r. Bu dönem ad n ilk çiviyaz l tabletleri Anadolu ya getiren Assurlular dan alm flt r. Assurlu tüccarlar özellikle Orta Anadolu da büyük alanlar kendi kent devletleri için ticarete açm fllar ve buralarda yerleflik koloniler 52

3 kurmufllard r. Bu dönemde silindir mühürün yan s ra Anadolu, Assurlu tüccarlar sayesinde ilk kez yaz ile tan flm fl ve kurflun figürinler üretmifltir. Bu dönemin merkezi olan Kültepe nin (Kanefl) lk Tunç Ça n n sonlar na ve Orta Tunç Ça geçifline tarihlenen IV. ve III. Tabakalar nda damga mühürler ele geçerken silindir mühüre rastlan lmam flt r. Buna karfl l k Kültepe nin Eski Asur Ticaret Kolonileri Ça n n erken ve geç evrelerini temsil eden II ve Ib tabakalar nda ise silindir ve damga mühürlerin yans ra bunlar n damgalar da bol say da görülmektedir. Bütün bu veriler silindir mühürlerin bir Mezopotamya gelene i olarak Ö 2. Biny l bafllar nda Anadolu ya tafl nd n belgelemektedir. Urartu da damga mühürler yan nda pek çok örne inde görüldü ü gibi hem damga hem de silindir tip özelliklerini bir arada tafl maktad r. Ayr ca Urartu mühürlerinin flekilleri de oldukça çeflitli ve kendine özgüdürler. Hitit te de ikili özellikli mühürler bilinmektedir. Ancak a rl kl olarak mühürleri damga fleklindedir. Damga, yüzük mühür 1, iki tarafl damga fleklinde kullan lan dü me mühür tiplerini Hititler kullanm fllard r. Ayr ca Hitit te yüzük fleklinde olup silindir gibi kullan lan mühür örne i de vard r. Burada yaz da tan taca m z ve taraf m zdan i ne mühür olarak isimlendirilen örnekler gerçekte damga mühürler grubunun içinde bir alt s n f olarak de erlendirilmelidir. Tafl nmas için ayr ca delikleri yoktur. ne özellikleri sayesinde elbiseye bir aksesuar olarak ilifltirilirler ve ayn zamanda i ne fonksiyonu da görürler. Di er mühürlerde ayr ayr gözüken tak, koruma (amulet) özelliklerine de sahip olan bu i ne damga mühürler, daha önce tipolojik olarak s n fland r lmam fllard r. Yay nlanm fl ciddi mühür kitaplar nda ve di er yay nlarda baflka örneklerine bugüne de in rastlan lmam flt r. Ancak bu tip mühürlerin pek çok fonksiyonu olmas na karfl n kullan m kolayl olmamas sebebiyle tarih içindeki süreçte yayg nlaflmad aç kt r. Bu yaz da tan tt m z ilk iki mühür ç Anadolu kökenli olup bugüne de in benzerleri ele geçmedi i için tarihlendirilmeleri oldukça sorunludur. Bu bak mdan, söz konusu i ne mühürlerin tarihlendirme önerilerinde temel al nacak nokta döküm tekni inde oluflturulmufl kare biçimli bask alanlar nda yer alan motiflerdir. lk örnekte köfleli hatlara sahip labirent benzeri motifler yer almaktad r (Res.1, Çiz.1). kinci örnekte ise bir gamal haç motifi görülmektedir (Res.2, Çiz.2). Bu tür köfleli ve haç biçimli motifler Asur Ticaret Kolonileri Ça na tarihlendirilen kurflun döküm kal plar üzerinde kurflun mühür dökümü için oluflturulmufl olan k s mlarda yer almaktad r. Özellikle zmir (Emre 1971: Lev.1/3), Abu-Habba (Emre 1971: Lev.II/1) ve Akhisar (Emre 1971: Lev.III/1) kal plar ndaki kare biçimli mühür yüzlü damgalar haç motifinin kollar aras nda yer alan flevron motifleri içermektedir ve bunlar i ne mühürlerimizin bask yüzeylerini 1 Yüzük Mühürler Klasik Dönem de çok yayg n olarak kullan lm flt r. Yüzük Mühürler in ilk örnekleri Hititlerlerde ve M s rl larda görülmüfl olmal d r. 53

4 hem kare biçimleriyle ve hem de motifleriyle and rmaktad r. Svastika fleklinde bronz mühür örneklerinden iki tanesi de Hindistan da görülmüfltür. Bunlardan Mature Harappan da bulunan (Parpola 1997: 51-52, Lev. 3/12) Ö ve Bactria veya Margiana da bulunan ise (Parpola 1997: 51, 53, Lev. 3/15) Ö dönemlerine tarihlendirilmifllerdir. Yaz m z konusu ilk iki mühür büyük olas l kla Asur Ticaret Kolonileri Ça na ( Ö ) yani Ö 2. Biny l n ilk çeyre ine tarihlendirebilece imiz örneklerimiz tunç döküm kal plar nda üretilmifl olmal d rlar. Son i ne mührümüz ise Manisa/Akhisar dan gelmifl yine döküm tekni i ile haç fleklinde Bizans Dönemi nde yap lm flt r (Res.3, Çiz.3). Bu dönemde sadece haç motifi basan pek çok mühür örne i vard r ve hepside damga fleklindedir. Bilindi i gibi haç, koruyucu özelli i ve tak özelli ini bir arada bulundurur. Bu mühür örne inde oldu u gibi temsil fonksiyonu da tafl maktad r. Semavi inançlar na gelindi inde slam ve Bizans ta kullan lan mühürlerde dini ibare ve semboller çokça kullan lm flt r. Zira, mührün kullan ld anlaflmalar, yollanan emtia veya mektuplar n ak betlerinin hay rl olmalar amaçlanm flt r. Bizans döneminde görülen bir baflka ilginç damga mühre örnek ise katlanan anahtarlar n tutma yerinin s rt nda kaz nm fl anahtar mühürlerdir (Vikan 1980: 5, Fig.9). Yaz m zda tan t lan i ne gibi kullan lm fl ve dolay s yla tafl nmalar da bu flekilde sa lanan i ne mühürler tipolojik olarak çok nadir görülmüfl olup belkide tek örneklerdir. Bu i ne mühür örneklerin bulunmamas kullan m pratikli inin olmamas na ba lanmal d r. Zira, i ne mühürlerimizde görülen motiflerin dönemlerindeki damga mühürlerde pek yayg n kullan lmaktad r. Kullan fls zl bak m ndan itibar görmeyen i ne mühürlerin Ö 2. Biny l n ilk çeyre inden çok uzun zaman sonra Bizans ta yeniden denenmifl olmas da ilgi çekicidir. KATALOG ne-mühür 1 (Res.1, Çiz.1) Env. no. M 674 Y 10.4 Bafl Boyutu 1.6 x 1.6 Bafl K 0.2 Ç 0.4 Bafll i ne. Tunç. Bafl k sm kare bir levhan n yatay olarak i neye tutturulmas ile oluflturulmufl. Levha üzerinde kabartma olarak oluflturulmufl köfleli hatlara sahip labirent benzeri motifler yer almaktad r. Bafl n alt ndaki k s mda yatay ve yuvarlak bir kabart vard r. Yuvarlak gövdeli ve sivri uçlu. ç Anadolu. ne-mühür 2 (Res.2, Çiz.2) Env. no. M 673 Y 12.1 Bafl Boyutu 1.3 x 1.3 Bafl K 0.2 Ç 0.4 Bafll i ne. Tunç. Bafl k sm kare bir levhan n yatay olarak i neye tutturulmas ile oluflturulmufl. Levha üzerinde kabartma olarak oluflturulmufl bir gamal haç motifi yer almaktad r. Bafl n alt ndaki k s mda yatay ve yuvarlak bir kabart vard r. Yuvarlak gövdeli ve sivri uçlu. ç Anadolu. 54

5 ne-mühür 3 (Res.3, Çiz.3) Env. no. M 675 Y 7.9 Bafl Boyutu 1.5 x 1.5 Bafl K 0.2 Ç 0.4 Bafll i ne. Tunç. Bafl k sm kollar yuvarlak uçlu haç fleklinde. Haç n kollar n n alt ndan inen uzant lar ile haç n merkezinden afla uzanan k s m i nenin üst bölümünde birleflmektedir. Bu bölümün alt nda bombeli bir k s m bulunmaktad r. Yuvarlak gövdeli ve sivri uçlu. Manisa/Akhisar. KAYNAKÇA Arseven 1983 : C.E. Arseven. "Haç", Sanat Ansiklopedisi, Cilt II. stanbul: Collon 1997 : D.Collon. "Ancient Near Eastern Seals", 7000 Years of Seals (Ed. D. Collon). London: James 1997 : T.G.H. James. "Ancient Egyptian Seals", 7000 Years of Seals (Ed. D. Collon). London: Parpola 1997 : A. Parpola. "Seals of Greater Indus Valley", 7000 Years of Seals (Ed. D. Collon). London: Vikan/Nesbitt 1980: G. Vikan ve J. Nesbitt. Security in Byzantium. Locking, Sealing and Weighing. Washington DC 55

6 Resim 1 Resim 2 Resim 3 56

7 Çizim 1 Çizim 2 Çizim 3 57