Endodontik Tedavili Dişlerin Restorasyonu

Transkript

1 DERLEME (Review) Hacettepe Dişhekimliği Fakültesi Dergisi Cilt: 31, Sayı: 3, Sayfa: , 2007 Endodontik Tedavili Dişlerin Restorasyonu Restoration of Endodontically Treated Teeth *Stj.Dt. Pınar ALTINCI, **Doç.Dr. Arlin KİREMİTÇİ *Hacettepe Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Dönem 5 öğrencisi **Hacettepe Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Diş Hastalıkları ve Tedavisi Anabilim Dalı ÖZET Endodontik tedavi görmüş dişlerin restorasyonu kapsamlı bir şekilde üzerinde çalışılan fakat buna rağmen birçok açıdan tartışmalı olan bir konudur. Ne yazık ki yayınlanan makalelerde çelişkili sonuçlar bulunmakta ve hekimleri en uygun tedavi seçeneğinden uzaklaştırmaktadır. Endodontik tedavi görmüş dişlerin başarısı sadece iyi bir endodontik tedaviye değil sonrasında uygulanan iyi bir restoratif tedaviye de bağlıdır. Bu makale konuyu kendi bileşenleri içerisinde değerlendirmekte, tedavi planlaması ve endodontik tedavili dişlerin restorasyon seçenekleri konusunda kanıta dayalı prensipler ortaya koymaktadır. ABSTRACT The restoration of endodontically treated teeth is a topic that is extensively studied and yet remains controversial from many perspectives. Unfortunately, the diversity of published opinions is confusing and may lead to less than optimal treatment selections. The successfull treatment of endodontically treated tooth depends not only on good endodontic threapy, but also on good restorative treatment of the tooth after endodontic therapy is completed. This article reviews the topic into its component parts and provides evidence-based principles about treatment planning and options for restoration of endodontically treated teeth. ANAHTAR KELİMELER Endodontik tedavili dişler, Daimi dental restorasyon, Klinik başarı KEYWORDS Endodontically treated teeth, Permanent dental restoration, Clinical success

2 103 GİRİŞ Endodontik tedavili dişlerin restorasyonu konusunda çok sayıda in vitro ve in vivo araştırma yayınlanmasına karşın, günümüzde ideal tedavi yöntemi konusunda hala kesinleşmiş veriler bulunmamaktadır. Buna bağlı olarak yetersiz restoratif tedavi nedeniyle birçok endodontik tedavili diş kaybedilmektedir. Bu makalede endodontik tedavili dişlerin restorasyonu konusunda düşünülmesi gereken temel unsurların üzerinde durulmakta ve bu konuyla ilgili literatür incelenmektedir. ENDODONTİK TEDAVİNİN DİŞ DOKUSU ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Dişler travma, yaygın çürük ya da başarısız restorasyonların sonucunda endodontik tedavi gerektirebilir ve buna bağlı olarak dentinde görülen su ve kollajen dokusu kaybının dişlerin kırılganlığının artmasına neden olduğu bildirilmiştir 1. Randow ve Glantz 2 pulpanın koruyucu bir görevinin bulunduğunu ve uzaklaştırılmasıyla birlikte dişlerin kırılganlığının arttığını belirtmişlerdir. Ancak kanal tedavisinin dişlerin kırılganlığında artışa neden olmayacağını ve kanal tedavisi sonrası dehidratasyonun, dentinin sıkışma ya da gerilme dayanıklılığını zayıflatmayacağını bildiren farklı çalışmalar da bulunmaktadır 3,4. Bazı araştırmacılar dentindeki değişimlerden çok, endodontik giriş ve kök kanalının şekillendirilmesi sonucunda ortaya çıkan diş dokusu kaybının dişlerin kırılganlığını artırdığını bildirmişlerdir 5,6. Reeh 7 sağlam insan dişlerinde endodontik ve restoratif işlemlerin kaspların dayanıklılığı üzerindeki etkisini karşılaştırmıştır. Endodontik işlemlerin göreceli dayanıklılığı sadece %5 oranında azalttığını, okluzal kavite preparasyonunun kasp dayanıklılığında %20 azalmaya, MOD kavite preparasyonunun ise %63 azalmaya neden olduğunu bildirmiştir. Yine Reeh ve ark. 5 tarafından yapılan farklı bir çalışmada dayanıklılıktaki değişimden esas olarak marjinal sırt kaybının sorumlu olduğu gösterilmiştir. Oliveira ve ark. 6 özellikle endodontik tedavili küçük azıların dayanıklılığını etkileyen en önemli faktörün kalan diş dokusu miktarı olduğunu belirtmişlerdir. TEDAVİ PLANLAMASI Restorasyona başlamadan önce, iyi bir apikal tıkanmanın sağlandığı gözlenmelidir. Ayrıca basınçta hassasiyet olmamalı, eksuda, fistül, apikalde hassasiyet, aktif inflamasyon bulunmamalıdır 8. Dişin anatomik ve fizyolojik özellikleri, okluzyonu, tüm tedavi planlamasındaki rolü, diş dokusu kaybı miktarı, estetik ve fonksiyonel gereksinimler ile periodontal sağlık seçilecek restoratif teknik ve materyali etkileyen başlıca faktörlerdendir. Endodontik tedavili dişlerin restorasyonunda şu prensipler takip edilmelidir 9 : -Koronal ve kök diş dokusunun korunumu -Kök kanal sisteminin kontaminasyonundan kaçınma -Dişin kök kanal tedavisinden hemen sonra restorasyonu -Sadece kor retansiyonu gerektiğinde post kullanımı -Kök kanal sisteminin gerektiğinde yeniden tedavisine olanak sağlayacak şekilde dişin restorasyonu ANTERİOR DİŞLER Anterior dişler lateral ve kesme tipi kuvvetlere maruz kalırlar. Marjinal sırtlar, singulum ve insizal kenar sağlamsa ve küçük bir giriş kavitesi ile endodontik tedavi gerçekleştirilmişse, küçük proksimal lezyonlar bulunsa da giriş kavitesinin kompozit rezinle restorasyonu yeterli olmaktadır 10,11,12. Mine ve dentinin asitle pürüzlendirilmesi sonrasında kompozit rezinlerle restore edilen dişlerde, sağlam dişlere göre %88 in üzerinde dayanıklılık artışı sağlandığı bildirilmiştir 5. Anterior dişlerde yeterli tutuculuk ve direncin sağlanabildiği durumlarda dişin dayanıklılığını artırmak amacıyla post kullanımı gereksiz olduğu kadar 12,13,14 gereksiz yere koronal ve radiküler diş dokusunun uzaklaştırılmasına da neden olmaktadır. Anterior dişlerin pulpa odaları çok küçüktür ve kor retansiyonunda yeterli olmamaktadır. Marjinal sırtlarda ve insizal kenarda kayıp, koronalde frak-

3 104 tür gibi ciddi diş dokusu kayıplarında ise tutuculuk ve direncin sağlanması için post yerleştirilmesi gereklidir 15. Ayrıca diş dokusu kaybının fazlalığından dolayı kron uygulanması gereken dişlerde kron preparasyonu sırasında da doğal diş dokusu azaltılacağı için post uygulaması gerekebilir. POSTERİOR DİŞLER Molarlar başlıca vertikal kuvvetlere maruz kalırlar ve birçok olguda post gerektirmezler. Çünkü daha fazla diş dokusuna ve kor retansiyonu için daha geniş pulpa odasına sahiptirler 16. Koronal diş dokusunun büyük bir bölümü kaybedilmedikçe pulpa odası ve kanallar kor retansiyonunu yeterince sağlamaktadır 17. Özellikle kalan diş dokusundan en üst düzeyde faydalanılmışsa, geniş bir yüzey boyunca adezyon sağlayan kompozit rezin restorasyonlar kullanıldığında retansiyon için post kullanılması gereksizdir. Fraktür riski fazla olan dişlerde kaspların kaplanması önerilir. Bu durum özellikle maksiller premolarlar için geçerlidir. Retrospektif klinik raporlarda 18,19 premolarlar en sık fraktüre uğrayan dişler olarak bulunmuştur. Nayyar ve Walton yılında amalkor (amalcore) restorasyon ya da koronal-radiküler olarak adlandırılan restorasyonu tanımlamışlardır. Post yerleştirmek yerine, pulpa odası ve her kanalın 2-3 mm lik koronal kısmı restorasyon materyalinin retansiyonunda kullanılmaktadır. Plasmans ve ark. 21 yaptıkları bir çalışmada 45 derece açı ile kuvvet uyguladıklarında, sadece amalkor ve postla birlikte amalkor arasında istatistiksel olarak önemli bir fark bulamamışlardır. Kane ve Burgess 16 bukkal ve lingual duvarlara yerleştirilen 2 tane horizontal vidalı pinle amalkor restorasyonunun fraktür direncinde büyük bir artış sağlandığını bildirmişlerdir. Koronal-radiküler restorasyonların güvenilir ve endodontik tedavili posterior dişler için uygun fiyatlı restorasyonlar olduğu kanıtlanmıştır. Posterior dişlerde post kullanma kararı vermeden önce diş detaylı bir şekilde değerlendirilmelidir. Koronal bölümde horizontal çatlaklar gözlenmemeli ve restorasyon ağır insizal rehberlik ya da bruksizm kaynaklı ağır lateral kuvvetler gibi aşırı okluzal kuvvetlere maruz kalmamalıdır 22. Fasiyal ve lingual kaspları sağlam posterior dişlerde okluzal kuvvetler az ve fraktür riski düşükse post uygulanmamalıdır 15. Ancak kalan diş dokusu miktarı çok az, fraktür riski yüksek ve dişin hareketli ya da bölümlü protez için dayanak olması gerekiyorsa post uygulanmalı ve çiğneme kuvvetlerinden korumak için kasplar kaplanmalıdır 15,23. RESTORASYON SEÇENEKLERİ Kompozit Rezin Restorasyonlar Kompozitlerin sıkışma dayanıklılığına ve fraktüre karşı yeterli dirence sahip olduğu gösterilmiştir 24,25,26. Ancak polimerizasyon büzülmesi, polimerizasyon sonrası su absorbsiyonu 27, hidroskopik ekspansiyon, tekrarlayan yükler altında plastik deformasyon 28,29 gibi bazı olumsuz özellikleri de vardır. Sıcaklık değişimlerine ve suya dayanıksız oldukları için mekaniksel özellikleri zamanla azalmaktadır 30. Pulpal tabandaki dentine adezyon genellikle koronal dentine olduğu kadar güçlü ve güvenilir değildir 31. Tüm bu özelliklerine karşın kompozitler ve adeziv sistemleri estetik özellikleri, mine ve dentine bağlanabilmeleri, teorik olarak diş-restorasyon kompleksinin bütünlüğünü artırması nedenleriyle geniş bir alanda kullanılmaktadır Günümüzde okluzal kaplama olmaksızın dişlerin internal güçlendirilmesinin sağlanmasında adeziv seramik inleyler ve kompozit rezin restorasyonlar savunulmaktadır Küçük bir endodontik giriş kavitesi ile endodontik tedavi yapılmış ise, marjinal sırtlar, fasiyal ve lingual duvarlar sağlam, kalan diş dokusu miktarı çok ve fraktür riski düşükse direkt kompozit rezin restorasyonlar uygulanabilir. Posterior dişlerde indirekt kompozit rezin restorasyonların kullanılması ile marjinler ve kontaklar doğru oluşturulur, maksimum aşınma dayanıklılığı elde edilebilir, kompozitin polimerizasyon büzülmesinin olumsuz etkileri azaltılabilir ve restorasyonun fiziksel ve mekaniksel özelliklerinin daha iyi kontrol edilmesi sağlanır 38,39. Özel-

4 105 likle kanal tedavili dişlerde madde kaybı fazla ise polimerize edilecek kompozit kütlesini azaltmak amacıyla cam seramik ya da kompozit insertler kullanılabilir 40. Bununla birlikte endodontik tedavinin yenilenmesini kolaylaştırmak için kanal ağızları ve pulpa odası ışıkla polimerize rezin modifiye cam iyonomer simanla doldurulabilir. Kompozit restorasyon tarafından aktarılan okluzal kuvvetleri dağıtmak ve polimerizasyon büzülmesinin sonuçlarını azaltmak için akışkan kompozit kullanılabilir. Ancak farklı kompozisyonda materyallerin kullanımı restorasyon içindeki internal kohezyonu azaltabilir ve bunun da restore edilen dişin mekanik direncini azaltabileceğine dikkat edilmelidir 41. Retrospektif bir çalışmada Kanca 42 kompozit rezinle restore edilen dişlerde klinik başarının yüksek olduğunu bildirmiştir. Ancak laboratuvar çalışmalarında maksiller premolarlara uygulanan MOD kompozit rezin restorasyonların, benzer şekilde adeziv uygulanmadan yapılan MOD amalgam restorasyonlara göre daha fazla güçlendirme etkisinin olmadığı belirtilmiştir Diğer bir retrospektif çalışmada Hansen 46, endodontik tedavili premolarların restorasyonunda kompozit rezin ve amalgamın uzun dönemdeki etkisini karşılaştırmıştır. İlk 3 yıllık sürede, amalgamla restore edilen dişlerde daha yüksek oranda kasp fraktürüyle karşılaşılmıştır. Ancak 3. ve 10. yıllar arasında her iki grup arasında yaklaşık aynı oranda fraktür gözlenmiştir. Mannocci ve ark. 47 nın yaptığı bir çalışmada 3 yıl sonunda, endodontik tedavi uygulanmış ve direkt kompozit rezinle restore edilmiş dişlerle kıyaslandığında metal-seramik kron ile kaplamanın klinik başarıyı artırmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Kompozit rezin restorasyonlar fazla miktarda preparasyon yapılmış dişleri güçlendirebilir. Ancak sıcaklık değişimleri 48 ve restorasyon üzerine gelen fonksiyonel kuvvetler 49 nedeniyle güçlendirme etkisinin azaldığı gösterilmiştir. Her iki faktör de oral ortamda bulunduğundan adeziv sistemlerle uygulanan restorasyonların uzun dönem dayanıklılığı sorgulanmalıdır. Seramik Restorasyonlar Seramik restorasyonlar laboratuvarda ya da CEREC sistem (Sirona Dental Systems GmbH, Bensheim, Germany) gibi CAD/CAM sistemler (computer assisted design/computer assisted machining) ile feldspatik seramik blokların işlenmesiyle yapılabilir 50. CAD/CAM sistemlerde endüstriyel olarak optimize edilmiş feldspatik seramik kullanılır ve laboratuvarda işlenmiş dental seramik materyaller ile karşılaştırıldığında daha iyi yapısal homojeniteye ve fraktür dayanıklılığına sahiptir 51. Preparasyonu konservatif ve çağdaş preparasyon tasarımlarına uygundur. Ayrıca restorasyon tek seansta bitirilebilir, iyi marjinal uyum elde edilir ve estetiktir 50,52. MOD kompozit rezin restorasyonlar ve seramik inleylerle restore edilen molarların incelendiği bir in vitro çalışmada, CAD/CAM seramik restorasyonlarla restore edilen dişlerin, restore edilmemiş sağlam dişlerle kıyaslanabilir düzeyde fraktür direnci gösterdiği bildirilmiştir 53. Vital dişlere yerleştirilmiş seramik inleyler uzun dönem klinik çalışmalarda başarısını kanıtlamıştır 50,54,55. Ancak literatürde bildirilen cesaretlendirici sonuçlara rağmen, CEREC inley sistemin devital dişleri güçlendirme etkisi tam olarak ortaya konulamamıştır. Örneğin; doğal sağlam dişlerin ve CAD/CAM seramik inleylerle (CEREC) restore edilen maksiller premolarların fraktür dirençlerinin karşılaştırıldığı bir çalışmada; kanal tedavili premolarların güçlendirilmesi gerektiğinde MOD CAD/CAM seramik inleylerin klinik olarak uygun olmadığı, kaspları kısmen kaplayan ve adeziv ajanlarla uygulanan metal restorasyonların daha güvenilir olduğu sonucuna ulaşılmıştır 56. Amalgam Restorasyonlar Amalgam dayanıklı, fiziksel ve mekaniksel nitelikleri iyi bir materyaldir 28,29. Yüksek basınç bölgelerinde kullanılabilir. Isısal genleşme katsayısı dentinin yaklaşık iki katıdır ve su varlığında oldukça stabildir. Korozyon ürünlerinin kenarları tıkayı-

5 106 cı etkisi açığa çıktıktan sonra mikrosızıntıya karşı oldukça dirençlidir. Amalgamın doğal adezyon özelliği yoktur ancak dayanıklılık sağlamak ve sızıntıyı azaltmak için dişe bağlayıcı ajanlarla birlikte uygulanabilir. Amalgam ve metal inleylerde bağlayıcı ajanların kullanılması, preparasyon yapılmış dişlerin güçlendirilmesinde savunulmaktadır 57,58. Christensen, amalgam restorasyonların adeziv sistemlerle uygulanmasının rutin bir çalışma yöntemi olmasını ve kompozit rezin ya da amalgam gibi intrakoronal restorasyon uygulandığında, fasiyal ve lingual duvarları birbirine bağlayarak diş/restorasyon kompleksinin dayanıklılığını artırmak için restorasyonun adeziv sistemlerle kaviteye bağlanmasını önermektedir 22,59. Üç ya da daha fazla kasp kaybına uğramış molarların çeşitli postlar ve amalgamla restorasyonu mümkün olmasına rağmen, diş detaylı bir şekilde değerlendirilmelidir. Nayyar ve ark.ları pin ya da post gerektirmeyen bir amalgam restorasyon için 2-4 mm pulpa odası derinliğinin yeterli retansiyonu sağladığını göstermişlerdir 60. Bazı araştırmacılar sadece tam döküm kaplamanın gereken korumayı sağlayacağını ve restorasyonun başarısını garantileyeceğini iddia etmektedir 51,62. Diğer bazı araştırmacılar ise uygun seçilen olgularda pulpasız posterior dişlerin restorasyonunda, uzun yıllar kullanılabilen kompleks amalgam restorasyonları önermektedir Kompleks amalgam restorasyonlar oldukça ucuzdur ve yapılmaları için gereken klinik süre azdır. Hansen ve ark. 63, Linn ve Messer 66 tamamen amalgamla kaplanan kaspların kalan diş dokusunu en iyi şekilde desteklediğini bildirmişlerdir. Üstelik gingival retraksiyon tekniklerine genellikle ihtiyaç duyulmamaktadır 67. Yüksek bakırlı amalgamların okluzal kuvvetlere karşı koymak için yeterli dayanıklılığa sahip olduğu ve uzun yıllar kullanıldığı gösterilmiştir 64,65. Plasmans ve ark. 64, Smales ve Hawthorne 65 büyük amalgam restorasyonların fonksiyonel kullanım sürelerini 8.5 yıl sonra %92 ya da ortalama kullanım süresini 14.6 yıl olarak bildirmişlerdir. POSTLAR Postlar büyük miktarda koronal diş dokusu kaybına uğramış dişlerde kor un dişe retansiyonunu sağlar 68,69. Maksiller molarda palatal kanala, mandibuler molarda distal kanala post yerleştirilmelidir. Ancak post-kor ve kron uygulaması dişte zayıflamaya ve perforasyona neden olabilir, fraktür riskiyle birlikte endodontik tedavinin yenilenmesini daha komplike hale getirir 10, 23. Mentink ve ark. 70 postlarla restore edilen dişlerde 10 yıl sonra %82 başarı yüzdesi bildirmişlerdir. Torbjorner ve ark. 71 yıllık %2.1 başarısızlık yüzdesi saptamışlardır. Nanayakkara ve ark. 72 ise postlarla restore edilen dişlin ortalama klinik ömürlerini 17.4 yıl olarak bildirmişlerdir. Postlarda Uygulanması Gereken Prensipler Post uygulamasında şu prensiplere dikkat edilmelidir 9 : * Post yerleştirimi için gereğinden fazla diş dokusu uzaklaştırılmamalıdır. * Apikalde en az 4mm guta perka bırakılmalıdır. * Rotasyonel kuvvetlere dirençli olarak tasarlanmış post kullanılmalıdır. * Kuvvetler fonksiyon sırasında kemik kretinde yoğunlaştığından, kemik kretinin apikaline uzanan post yerleştirilmelidir. FERRULE ETKİSİ Ferrule, kron preparasyonunun gingivalinde yer alan vertikal diş dokusu bandı olarak tanımlanmaktadır. Kalan diş dokusunu bir arada tutacağı ve bu sayede fonksiyon sırasında kök fraktürünün önlenebileceği düşünülmektedir. 73,74 Dayanıklılık ile birlikte bir miktar tutuculuk sağlar 73,75 ve klinik kullanım süresini artırır 76. Sorensen ve Engelman 73 vertikal yüksekliği 1 mm olan ferrule ile prepare edilen dişlerin ferrulesiz dişlere göre 2 kat daha fazla fraktür direnci gösterdiğini saptamışlardır. Diğer çalışmalar ise vertikal diş dokusu 1,5-2 mm olan ferrule ile maksimum başarılı sonuçların alındığını göstermiştir 75,77,78. al-hazaimeh ve Gutteridge nin bir çalışması 79,

6 107 prefabrik postlar ve rezin siman kullanarak 2 mm ferrule ile hazırlanan ve hazırlanmayan dişler arasında fraktür direnci bakımından fark olmadığını ancak ferrule varlığında fraktür şekillerinin daha uygun ve ferrulesiz dişlerin restore edilemez durumda olduğunu göstermiştir. Post Retansiyonu Vertikal yönde postu yerinden çıkartıcı kuvvetlere karşı direnç gücü olarak tanımlanmaktadır. Post uzunluğuna, çapına, eğimine, aktif ya da pasif tip post olmasına ve kullanılan simana bağlıdır Post Rezistansı Postun ve dişin lateral ve rotasyonel kuvvetlere karşı koyma gücü olarak tanımlanır. Kalan diş dokusu miktarından, post uzunluğu ve rijiditesinden, antirotasyonel yapılardan ve ferruleden etkilenir. Sökülebilirlik Kullanılacak post tipinin seçiminde dikkate alınması gereken bir kriterdir. Fiber postların genellikle kolay sökülebildiği bildirilmiştir 83. Ancak seramik ve zirkonyum postların sökülmesi çok zordur, hatta bazen imkansız olarak düşünülmelidir. Post Tipleri Geleneksel döküm postlar ve prefabrik postlar olmak üzere 2 ye ayrılır. Prefabrik postlar ise retansiyon tipi, şekilleri, ve materyallerine göre sınıflandırılır. RETANSİYON TİPİNE GÖRE POSTLAR Aktif Postlar Pasif Postlar; Pasif postların retansiyonu kullanılan siman ile sağlanırken, aktif postlar yivler ile kanal duvarına sıkıca tutunur. Aktif postların uygulanması kolaydır, ancak sağlam dentin miktarı fazla olmalı ve sağlam kökler bulunmalıdır 82. Pasif postlardan daha retantiftir, fakat kanal içinde pasif postlardan daha fazla stress oluştururlar 81. Kullanımı maksimum retansiyon gerektiren kısa köklerle sınırlı tutulmalıdır. ŞEKİLLERİNE GÖRE POSTLAR Paralel Postlar Eğimli Postlar Paralel metal postlar eğimli postlardan daha retantiftir 81,84. Kanal içinde daha az strese neden olurlar. Çünkü daha az sıkıştırma etkisi vardır ve eğimli postlara göre fraktür oluşturma riski daha azdır 73,85. Diş dokusunun korunumu bakımından eğimli postların kullanımı daha az dentin uzaklaştırılmasını gerektirir, çünkü kök kanal aralığı eğimli bir biçimde şekillendirilir. Paralel postların post yuvası preparasyonunda ise, kök kanal duvarlarının daha ince olan apikal ve orta üçlülerinden daha fazla dentin uzaklaştırılır. Böylece bu bölgede fraktür oluşturma riskini artırır. MATERYALLERİNE GÖRE POSTLAR Seramik ve Zirkonyum Postlar Estetik amaçla kullanılırlar. Ancak bazı dezavantajları vardır: Metal postlardan daha zayıftırlar. Bu nedenle daha kalın post kullanımı gerektirirler. Asitle pürüzlendirilemedikleri için kompozite bağlanması mümkün değildir ve kor retansiyonu sorun olmaktadır 86. Titanyum Postlar En az korozyona uğrayan ve biyolojik uyumluluğu çok iyi olan bir materyaldir 87. Fraktür direnci düşük olduğu için ince kanallarda kullanılamazlar. Sökülmeleri gerektiğinde çelik postlara göre daha kolay kırılırlar. Radyografta densitesi guta perkanın densitesine yakındır. Paslanmaz Çelik ve Nikel-Krom Postlar Çok rijit ve rezistansı düşük postlardır. Korozyona uğrayabilirler. Ayrıca nikel içeriği nikel allerjisine yol açabilir. Fiber Postlar Epoksi rezin polimer matriksi tarafından sarılan karbon, silika, kuartz ya da cam fiberlerden yapılmışlardır. Fiberler 7 10 mm çaptadır ve şeritlenmiş, örgülü ya da longitudinal şekillerde bulunurlar. Metal içermedikleri için metal alerjisine ya da oksitlenmeye neden olmazlar. Estetiktirler. Radyografta genellikle radyolusent görüntü verirler.

7 108 Fiziksel dayanıklılığı döküm metal post-kor larınkinden çok daha düşüktür 88,89. Düşük esneme dayanımı ile kök fraktürü riskini azaltabilirler 88. Fiberle güçlendirilmiş postlarla yapılan restorasyonlarda başarısızlık oluşduğunda, fraktür tiplerinin daha uygun ve dişlerin daha kolay restore edilebilir olduğu çeşitli çalışmalarda gösterilmiştir 85,89, 90. Farklı çalışmalarda fiber postların kompozit rezin kor a retansiyonu incelenmiştir. Purton ve Payne 91 kompozit rezinin karbon fiber postlara retansiyonunun paslanmaz çelik postlardan daha az olduğunu bildirmişlerdir. Ancak bu araştırmacılar düzgün yüzeyli ve yivli paslanmaz çelik postları incelemişlerdir. Diğer bir çalışmada ise yivli karbon fiber post kullanıldığında kor retansiyonunun birbirine yakın olduğunu göstermişlerdir 92. Bu bulgular kor un mekanik retansiyonunun kimyasal bağlanmadan daha etkin olduğuna işaret etmektedir. Karbon fiber postların aluminyum oksitle kumlanmasıyla yivli postlarla kıyaslanabilir düzeyde kor retansiyonu sağlandığı gösterilmiştir 93. Günümüzde FRC Postec (Ivoclar, Vivadent Inc.), RelyX Fiber Post (3M ESPE), Light-Post (Bisco), SnowPost (Danville Materials) ve Fiber White (Colténe/Whaledent) gibi çeşitli prefabrik fiber postlar piyasada bulunmaktadır. Stewardson mevcut fiber post sistemleri ve özellikleri konusunda kapsamlı bir derleme sunmuştur 94. Bazı klinik çalışmalarda kısa dönemde fiber post sistemleriyle başarılı sonuçlar alındığı belirtilmektedir 95,96. Ferrari ve ark tip fiber post kullandıkları çalışmada, 1306 fiber postta 1-6 yıllık takip süresinde %3.2 başarısızlık oranı bulmuşlardır. Karbon fiber postlarla restore edilen dişlere sahip 236 hastanın retrospektif çalışması, bu sistemin geleneksel post-kor sistemlerine bir alternatif oluşturabileceğini ortaya koymuştur 93. Ancak araştırmacılar bu postların klinik kullanım için tamamen kabul edilmeden önce fiber post restorasyonların başarısının ve kuartz fiber postlar gibi yeni materyallerin incelendiği yüksek kalitede, randomize kontrollü klinik çalışmaların yapılması gerektiğini belirtmektedirler. Geleneksel Döküm Post ve Kor lar Genelde in vitro testler 27 ve klinik çalışmalarda 71 diğer post tipleri kadar başarı gösterememektedirler. Ancak başarılı bulunan çalışmalar da vardır 98,99. Takip süresi 25 yıl olan bir çalışmada, endodontik tedavi sonrası döküm post-kor ve kronla restore edilen dişlerin klinik kullanım süreleri vital pulpa ve kronları olan dişlerle aynı bulunmuştur 100. Döküm post-kor, antirotasyonel yapılar ve adezyon için faydalanılacak diş dokusu miktarı çok az olan alt kesiciler gibi küçük dişlerde ve tek dişin diziliminde problem bulunduğunda kor un bitişik dişle uygun dizilimi sağlamak için postla bağlantısının açılı olması gerekiyorsa endike olabilir. Ayrıca birden fazla dişte post gerektiğinde ölçü alıp laboratuvarda döküm postkor hazırlamak daha uygun olabilir. POST SİSTEMLERİNİ KARŞILAŞTI- RAN in vitro ÇALIŞMALAR Reid ve ark. 101 titanyum postlar ile 3 tip karbon fiber ve bir kuartz fiber postu karşılaştırmış ve fraktür dirençleri arasında fark bulunmadığını bildirmişlerdir. Cormier ve ark. 102 paslanmaz çelik, döküm altın ve 4 tip ticari fiber post markasını karşılaştırmış ve kuartz fiber postların en düşük, paslanmaz çelik postlu dişlerin ise en yüksek fraktür direncine sahip olduğunu göstermişlerdir. Akkayan ve Gülmez 90 titanyum postları, cam fiber, quartz fiber ve zirkonyum postlarla karşılaştırmış ve kuartz fiber postlu dişlerin en yüksek fraktür direncini gösterdiğini bildirmişlerdir. Raygot ve ark. 103 döküm altın, paslanmaz çelik ve karbon fiber postlar arasında fark olmadığını bildirmişlerdir. Newman ve ark. 89 paslanmaz çelik postlarla 3 farklı tip fiber postu karşılaştırmış ve paslanmaz çelik postlu dişlerin fraktür direncinin daha yüksek olduğunu bulmuşlardır. POST SİMANTASYONU En yaygın kullanılan simanlar; çinkofosfat, rezin, camiyonomer ve rezin modifiye camiyonomer simanlardır. Çinkofosfat ve rezin modifiye cam iyonomer simanlar ile yeterli retansiyon ve sızıntıya karşı

8 109 direnç sağlanabilmektedir. Bu simanlarla yapıştırılan postlar kolay sökülebilmektedir. Geleneksel cam iyonomer siman da aynı şekilde görev yapabilmektedir ancak neme karşı hassastır 104. Rezin Simanlar Bis-GMA ya da üretandimetakrilat rezin matriks ve inorganik doldurucu partiküllerden oluşan resin simanlar günümüzde en popüler siman tipidir. Geleneksel simanlara kıyasla daha üstün mekanik ve estetik nitelikleriyle seramik, metal ve kompozit indirekt restorasyonların simantasyonunda kullanımları gittikçe artmaktadır 105. Kompozit rezinlerden daha düşük doldurucu içerikleri ve visköziteleriyle ayrılan rezin simanlar, polimerizasyon türüne göre kimyasal olarak polimerize olanlar, ışıkla polimerize olanlar ve dual-cure simanlar olmak üzere 3 e ayrılırlar. Işık uygulanmadığı sürece sertleşmeyecekleri için ışıkla polimerize rezin simanlarda çalışma zamanı kısıtlı değildir, ancak restorasyon nedeniyle ışık yoğunluğu büyük ölçüde azalacağı için ışıkla polimerize simanların kullanımı sınırlıdır 106. Metal, metal-seramik restorasyonlar, maryland köprüler ve prefabrik ya da döküm postlarda kimyasal olarak polimerize olan simanlar kullanılabilir. Dual-cure simanlar, kimyasal ve ışıkla polimerize simanların olumlu özelliklerinden faydalanmak için geliştirilmiştir. Bir çalışmada dual-cure polimerizasyonun kimyasal polimerizasyona göre daha etkin olduğu bildirilmiştir 107. Dual-cure simanlarla ışığın ulaşamadığı derin bölgelerde yeterince polimerizasyon sağlanabilir Ancak farklı çalışmalarda bazı dual-cure simanların kimyasal polimerizasyonunun yetersiz olduğu belirtilmiştir 107,111,112. Genellikle ojenol içeren kök kanal dolgu patlarının rezin simanların polimerizasyonunu engellediğine inanılmaktadır. Bu sorun kök kanal duvarlarının temizlenmesi ve asitle pürüzlendirilmesiyle aşılabilir 113,114. Diş dokusu uzaklaştırmadan kanaldaki tüm guta perka ve ojenol içeren kanal dolgu patının temizlenmesi güçtür. Kök kanalının pürüzlü yüzeylerinde kalan artıklar dentinin yeterince pürüzlendirilmesini 115 ve rezin simanın polimerizasyonunu önler 116,117,118,119,120. Ancak bir in vitro çalışmada ojenol içeren patların, rezinin bağlantı dayanıklılığı üzerinde olumsuz bir etkisinin olmadığı bildirilmiştir 121. Rezin simanlar postların retansiyonunu artırır 122,123, mikrosızıntısı diğer simanlardan daha azdır 113, daha yüksek fraktür direnci gösterir 122 ve kökü destekler 122,124. Bazı laboratuvar çalışmalarında 114,125 rezin simanlar ile post retansiyonunda büyük bir artış sağlandığı bildirilmiş ancak diğer çalışmalarda 126,127 bu bulgu doğrulanmamıştır. Bachicha ve ark. 128 yaptıkları bir çalışmada, paslanmaz çelik ve karbon fiber postların simantasyonunda rezin siman kullanıldığı zaman çinkofosfat ve cam iyonomer simanla karşılaştırıldığında daha az sızıntı bildirmişlerdir. Junge ve ark. 129 rezin simanlarla simante edilen postların, çinkofosfat ya da rezin modifiye camiyonomer simanlarla simante edilenlere göre çiğneme kuvvetlerine karşı daha dirençli olduğunu göstermişlerdir. Diğer bazı araştırmacılar rezin simanların mikrosızıntı ve sıcaklık değişimlerinin yarattığı etkiler nedeniyle sorunlar oluşturabileceğini bildirmişlerdir 130,131. KOR MATERYALLERİ Kor materyali olarak amalgam kullanıldığında materyal preparasyon için hazır olana kadar beklenmelidir. Kron preparasyonu sırasında amalgam partiküllerinin amalgam tatu oluşturma riski vardır. Seramik restorasyonlarda estetik problem oluşturabilir ve gingivanın koyu görünmesine neden olabilir. Tjan ve ark. 132 in vitro şartlarda kor retansiyonu dikkate alındığında, vidalanan pinlerin amalgamla kullanımının daha iyi olduğunu, buna karşın kompozit rezin için dentin adezivlerle sağlanan mekanik retansiyondan daha iyi sonuçlar elde edildiğini bildirmişlerdir. Kompozit rezinlerin polimerizasyonu sonrası kron preparasyonu hemen yapılabilir. Anterior tam seramik restorasyonların altında kor materyali olarak kullanılabilirler. Geleneksel camiyonomer simanların gerilme ve sıkışma dayanıklılığı zayıftır. Ayrıca bu simanlar düşük elastisite modülü, dentine ve mineye zayıf bağlanma, yetersiz kondanse edile-

9 110 bilme ve yüksek çözünürlük gösterirler. Post kullanımı gerektirmeyen vakalarda, MOD restorasyonun uzaklaştırılmasından sonra ortaya çıkan retantif bölgelerin blokajında kullanılabilirler. SONUÇ Endodontik tedavili dişlerin klinik başarısını etkileyen en önemli faktör olarak kalan koronal diş dokusu miktarı gösterilmektedir. Bu nedenle koronal diş dokusu, restorasyon için tutuculuk ve dayanıklılık formu sağlanırken korunmalı, fonksiyonel ve estetik gereksinimleri karşılayacak şekilde desteklenmelidir. Günümüzde ideal restorasyon materyalleri mevcut değildir. Yapılan araştırmalarda her materyalin avantajlarının yanı sıra dezavantajlarının da bulunduğunu gösterilmiştir. Her dişin özel durumlar içerebileceği unutulmamalı ve hastanın maksimum fayda göreceği şekilde tüm faktörler değerlendirildikten sonra tedavi gerçekleştirilmelidir. KAYNAKLAR 1. Helfer AR, Melnick S, Schilder H. Determination of the moisture content of vital and pulpless teeth. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1972; 34: Randow K, Glanz P. On Cantilever loading of vital and nonvital teeth. Acta Odontol Scand 1986; 44: Huang TJ, Schilder H, Nathanson D. Effects of moisture content and endodontic treatment on some mechanical properties of human dentin. J Endodon 1992; 18: Papa J, Cain C, Messer HH. Moisture content of vital vs endodontically treated teeth. Endod Dent Traumatol 1994; 10, Reeh ES, Douglas WH, Messer HH. Stiffness of endodontically treated teeth related to restoration technique. J Dent Res 1989; 68: Oliveira FdC, Denehy GE, Boyer DB. Fracture resistance of endodontically prepared teeth using various restorative materials. J Am Dent Assoc 1987; 115: Reeh ES. Reduction in tooth stiffness as a result of endodontic restorative procedures. J Endodon 1989; 15: Johnson JK, Schwartz NL, Blackwell RT Evaluation and restoration of endodontically treated posterior teeth. J Am Dent Assoc 1976; 93: Restoration of Endodontically Treated Teeth, The Endodontist s Perspective Part 1. Spring/Summer 2004, Heydecke G, Butz F, Strub JR. Fracture strength and survival rate of endodontically treated maxillary incisors with approximal cavities after restoration with different post and core systems:an in vitro study. J Dent 2001; 29: Sorensen JA, Martinoff JT. Intracoronal reinforcement and coronal coverage:a study of endodontically treated teeth. J Prosthet Dent 1984; 51: Trope M, Maltz DO, Tronstad L. Resistans to fracture of restored endodontically treated teeth. Endod Dent Traumatol 1985; 1: Guzy GE, Nicholls JI. In vitro comparison of intact endodontically treated teeth with and without endo-post reinforcement. J Prosthet Dent 1979; 42: Morgano SM. Restoration of pulpless teeth: Application of traditional principles in present and future contexts. J Prosthet Dent 1996; 75: Smith CT, Schuman N. Restoration of endodontically treated teeth: A guide for the restorative dentist. Quintessence Int 1997; 28: Kane JJ, Burgess JO. Modification of the resistance form of amalgam coronal-radiculer restorations. J Prosthet Dent 1991; 65: Leary JM, Aquilino SA, Svare CW. An evaluation of post length within the elastic limits of dentin. J Prosthet Dent 1987; 57: Rud J, Omnell KA. Root fractures due to corrosion: Diagnostic aspects. Scand J Dent 1970; 78: Tamse A, Fuss Z, Lustig J, Kaplavi J. An evaluation of endodontically trated teeth vertically fractured teeth. J Endodon 1999; 25: Nayyar A, Walton RE. An amalgam coronal radicular dowel and core technique for endodontically treated posterior teeth. J Prosthet Dent 1980; 44: Plasmans PJ, Visseren LG, Vrijhoef MM, Kayser FA. In vitro comparison of dowel and core tecniques for endodontically treated molars. J Endodon 1986; 12: Christensen GJ, Post concepts are changing. J Am Dent Assoc 2004;135: Sorensen JA,Martinoff JT. Endodontically treated teeth as abutments. J Prosthet Dent 1985; 53: Assif D, Bitenski A, Pilo R, Oren E. Effect of post design on resistance to fracture of endodontically treated teeth with complete crowns. J Prosthet Dent 1993; 69(1): Baraban DJ. Immediate restoration of pulpless teeth. J Prosthet Dent 1972; 28(6): Cho GC, Kanebo LM, Donovan TE, White SN. Diametral and compressive strength of dental core materials. J Prosthet Dent. 1999; 82(3): Oliva RA, Lowe JA, Dimensional stability of silver amalgam and composite used as core materials. J Prosthet Dent 1987; 57: Gateau P, Sabek M, Dailey B. Fatigue testing & microscopic evaluation of post&core restoration under artificial crowns. J Prosthet Dent 1999; 82: Kovarik RE, Breeding LC, Caughman WF. Fatigue life of three core materials under simulated chewing conditions. J Prosthet Dent 1992; 68:

10 Arikawa H, Kuwahata H, Seki H, Kanie T, Fujii K, Inoue K. Deterioration of mechanical properties of composite resins. Dent Mater J 1995; 14: Kijsamanmith K, Timpawat S, Harnirattisal C, Messer HH. Microtensile bond strengths of bonding agents to pulpal floor dentine. Int Endod J 2002; 35: Wendt SL Jr. Microleakage and cusp fracture resistance of heat-treated composite resin systems. Am J Dent 1991; 4: Mccullock AJ, Smith BGN. In vitro studies of cuspal movement produced by adhesive restorative materials. Br Dent J 1986; 61: Donovan JE, Kahn RL. Restorative options for posterior teeth. J Can Dent Assoc 1990; 18: Ausiello P, DeGee AJ, Rengo S, Davidson CL. Fracture resistance of endodontically-treated premolars adhesively restored. Am J Dent 1997; 10: St-Georges AJ, Sturdevant JR, Swift EJ Jr, Thomson JY. Fracture resistance of prepared teeth restored with bonded inlay restorations. J Prosthet D 2003; 89: Hurmuzlu F, Kiremitci A, Serper A, Altundasar E, Siso SH. Fracture resistance of endodontically treated premolars restored with ormocer and packable composite. J Endodon. 2003; 29(12): White SN. Posterior restorations: change, challange and controversy. J Calif Dent Assoc 1996; 24: Razak AA, Harrison A. The effect of filler content and processing variables on dimensional accuracy of experimental composite inley material. J Prosthet Dent 1997; 77: Kiremitci A, Bolay S, Gurgan S. Two-year performance of glass-ceramic insert-resin composite restorations: clinical and scanning electron microscopic evaluation. Quintessence Int. 1998; 29(7): Rashid R, Ricks J, Monaghan P. Strengths of condansable composite resins with flowable liners [abstract 403]. J Dent Res 1999; 78: Kanca J. Conservative resin restoration of endodontically treated teeth. Quintessence Int 1988; 19: Joynt RB, Davis EL, Wieczkowski GJ, Williams DA. Fracture resistance of posterior teeth restored with glass ionomer-composite resin systems. J Prosthet Dent 1989; 62: Joynt RB, Wieczkowski GJ, Klockowoski R, Davis EL. Effects of composite restorations on resistance to cuspal fracture in posterior teeth. J Prosthet Dent 1987; 57: Stampalia LL, Nicholls JI, Brudvik JS. Fracture resistance of teeth with resin-bonded restorations. J Prosthet Dent 1986; 55: Hansen EK. In vivo cusp fracture of endodontically treated premolars restored with MOD amalgam or MOD resin fillings. Dent Mater 1988; 4: Mannocci F, Berteli E, Sherriff M, Watson T, Ford T.R.P. Three-year clinical comparison of survival of endodontically treated teeth restored with either full cast coverage or with direct composite restoration. J Prosthet Dent 2002; 88: Eakle WS. Effect of thermal cycling on fracture strength and microleakage in teeth restored with a bonded composite resin. Dent Mater 1986; 2: Fissore B. Nicholls JI, Youdelis RA. Load fatigue of teeth restored by a dentin bonding agent and a posterior composite resin. J Prosthet Dent 1991; 65: Jedynakiewicz NM, Martin N. CEREC: science, research and clinical application. Compend Contin Educ Dent 2001; 22: Tinschert J, Zwez D, Marx R, Anusavice KJ. Structural reliability of alumina-, feldspar-, leusite-,mica- and zirconia-based ceramics. J Dent 2000; 28: Roulet JF. Benefits and disadvantages of tooth-coloured alternatives to amalgam. J Dent 1997; 25: Bremer BD, Geurtsen W. Molar fracture resistance after adhesive restoration with ceramic inlays or resin-based composites. Am J Dent 2001; 14: Molin MK, Karlsson SL. A randomized 5-year clinical evaluation of 3 ceramic inlay systems. Int J Prosthodont 2000; 13: Reiss B, Walther W. Clinical long-term results and 10- year-kaplan-meier analysis of Cerec restorations. Int J Comput Dent 2000; 3: Hanning C, Westphal C, Becker K, Attin T. Fracture resistance of endodontically treated maxillary premolars restored with CAD\CAM caremic inlays. J Prosthet Dent 2005; 94: Gorucu J, Ozgunaltay G. Fracture resistance of teeth with Class II bonded amalgam and new tooth colored restorations. Oper Dent 2003; 28: Zidan O, Abdel-Keriem U. The effect of amalgam bonding on the stiffness of teeth weakened by cavity preparation. Dent Mater 2003; 19: Christensen GJ. Should you and can you afford to bond amalgams? J Am Dent Assoc 1994; 125: Nayyar A, Walton RE, Leonard LA. An amalgam coronalradicular dowel and core technique for endodontically treated posterior teeth. J Prosthet Dent 1980; 43: Goerig AC, Mueninghoff LA. Management of the endodontically treated tooth. Part II: Technique. J Prosthet Dent 1983; 49: Hudis SI, Goldstein GR. Restoration of endodontically treated teeth: a review of the literature. J Prosthet Dent 1986; 55: Hansen EK, Asmussen E, Christiansen NC. In vivo fractures of endodontically treated posterior teeth restored with amalgam. Endod Dent Traumatol 1990; 6: Plasmans PJ, Creugers NH, Mulder J. Long-term survival of extensive amalgam restorations. J Dent Res 1998; 77: Smales RJ, Hawthorne WS. Long-term survival of extensive amalgams and posterior crowns. J Dent 1997; 25: Linn J, Messer HH. Effect of restorative procedures on the strength of endodontically treated molars. J Endodon 1994; 20:

11 Starr CB. Amalgam crown restorations for posterior pulpless teeth. J Prosthet Dent 1990; 63: Robbins JW. Guidelines for the restoration of endodontically treated teeth. J Am Dent Assoc 1990; 120: Goodacre CJ, Spolnik KJ. The prosthodontic management of endodontically treated teeth: a literature review. Part I. Success and failure data, treatment concepts. J Prosthodont 1994; 3: Mentink AGB, Meeuwissen R, Kayser AF, Mulder J. Survival rate and failure characteristics of the all metal post and core restoration. J Oral Rehabil 1993; 20: Torbjorner A, Karlsson S, Omdan P. Survival rate and failure characteristics of two post designs. J Prosthet Dent 1995; 73: Nanayakkara L, McDonald A, Setchell DJ. Retrospective analysis of factors affecting the longevity of post crowns [abstract932]. J Dent Rest 1999; 78: Sorensen JA, Engelman MJ. Ferrule design and fracture resistence of endodontically treated teeth. J Prosthet Dent 1990; 63: Isidor F, Brondum K, Ravnholt G: The influence of post length and crown ferrule length on the resistance to cyclic loading of bovine teeth with prefabricated titanium posts. Int J Prosthodont 1999; 12: Stankiewicz NR, Wilson PR. The ferrule effect: a literature review. Int Endod J 2002; 35: Cheung GS, Chan TK. Long-term survival of primary root canal treatment carried out in a dental teaching hospital. Int Endod J 2003; 36; Zhi-Yue L, Yu-Xing Z. Effects of post-core design and ferrule on fracture resistance of endodontically treated maxillary central incisors. J Prosthet Dent 2003; 89: Freeman MA, Nicholls JI, Kydd WL, Harrington GW. Leakage associated with load fatigue-induced preliminary failure of full crowns placed over three different post and core systems. J Endodon 1998; 24: al-hazaimeh N, Gutteridge DL. An in vitro study into the effect of the ferrule preparation on the fracture resistance of crowned teeth incorporating prefabricated post and composite core restorations. Int Endod J 2001; 34: Standlee JP, Caputo AA, Collard EW, Pollack MH. Analysis of stress distribution by endodontic posts. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1972; 33: Standlee JP, Caputo AA, Hanson EC. Retention of endodontic dowels:effects of cement, dowel length, diameter, and design. J Prosthet Dent1978; 39: Felton DA, Webb EL, Kanoy BE, Dugoni J. Threaded endodontic dowels: effect of post design on incidence of root fracture. J Prosthet Dent 1991; 65: de Rijk WG. Removal of fiber posts from endodontically treated teeth. Am J Dent 2000; 13(Spec No):19B 21B. 84. Johnson JK, Sakamura JS. Dowel form and tensile force. J Prosthet Dent 1978; 40: Martinez-Insua A, da Silva L, Rilo B, Santana U. Comparison of the fracture resistances of pulpless teeth restored with a cast post and core or carbon-fiber post with a composite core. J Prosthet Dent 1998; 80: Butz F, Lennon AM, Heydecke G, Strub JR. Survival rate and fracture strength of endodontically treated maxillary incisors with moderate defects restored with different postand-core systems: an in vitro study. Int J Prosthodont 2001; 14: Monaghan P, Roh L, Kim J. Corrosion behaviour of selected implant alloys (abstract1177). J Dent Res 1992; 71: Sirimai S, Riis DN, Morgano SM. An in vitro study of the fracture resistance and the incidence of vertical root fracture of pulpless teeth restored with six post-and-core systems. J Prosthet Dent 1999; 81: Newman MP, Yaman P, Dennison J, Rafter M, Billy E. Fracture resistance of endodontically treated teeth retored with composite posts. J Prosthet Dent 2003; 89: Akkayan B, Gulmez T. Resistance to fracture of endodontically treated teeth restored with different post systems. J Prosthet Dent 2002; 87: Purton DG, Payne JA. Comparison of carbon fiber and stainless steel root canal posts. Quintessence Int 1996; 27: Love RM, Purton DG. The effect of serrations on carbon fibre posts- retention within the root canal, core retention and post rigidity. Int J Prosthodont 1996; 9: Quintas AF. Effect of the surface treatment of plain carbon fiber postson the retention of the composite core: an in vitro evaluation. Pesqui Odontol Bras 2001; 15: Stewardson DA. Non-metal post systems. Dent Update 2001; 28: , 334, Ferrari M, Vichi A, Mannocci F, Mason PN. Retrospective study of the clinical performance of fiber posts. Am J Dent 2000; 13(Spec No):9B 13B. 96. Sharaf AA. The application of fiber core posts in restoring badly destroyed primary incisors. J Clin Pediatr Dent 2002; 26: Fredriksson M, Astbäck J, Pamenius M, Arvidson K. A retrospective study of 236 patients with teeth restored by carbon fiberreinforced epoxy resin posts. J Prosthet Dent 1998; 80: Weine FS, Wax AH, Wenckus CS. Retrospective study of tapered, smooth post systems in place for 10 years or more. J Endodon 1991; 17: Walton TR. An up to 15-year longitudinal study of 515 metal-ceramic FPDs: part 2. Modes of failure and influence of various clinical characteristics. Int J Prosthodont 2003; 16: Valderhaug J, Jokstad A, Ambjornsen E, Norheim PW. Assessment of the periapical and clinical status of crowned teeth over 25 years. J Dent 1997; 25: Reid LC, Kazemi RB, Meiers JC. Effect of fatigue testing on core integrity and post microleakage of teeth restored with different post systems. J Endodon 2003; 29: Cormier CJ, Burns DR, Moon P. In vitro comparison of the fracture resistance and failure mode of fiber, ceramic, and conventional post systems at various stages of restoration. J Prosthodont 2001; 10: Raygot CG, Chai J, Jameson DL. Fracture resistance and primary failure mode of endodontically treated teeth

12 113 restored with a carbon fiberreinforced resin post system in vitro. Int J Prosthodont 2001; 14: McLean A. Predictably restoring endodontically treated teeth. J Can Dent Assoc. 1998; 64: McCabe JF, Walls AWG. Application of dental materials. 8th ed. Malden: Blackwell Science; p Soderhölm KJ, Reetz EA. Factors affecting reliability of a resin-based cement joint. Gen Dent. 1996; 44:296-8, 300, Darr AH, Jacobsen PH. Conversion of dual cure luting cements. J Oral Rehabil 1995;22: Peutzfield A. Dual cure resin cements: In vitro wear and effect of quantity of remaining double bonds, filler volume and light curing. Acta Odontol Scand 1995; 53: Caughman WF, Rueggeberg FA. Shedding new light on composite polymerization. Oper Dent 2002; 27: El-Mowafy OM, Rubo MH, Influence of composite İnlay/ onlay thickness on hardening of dual-cured resin cements. J Can Dent Assoc 2000; 66: El-Badrawy WA, El-Mowafy OM. Chemical versus dual curing of resin inlay cements. J Prosthet Dent 1995; 73(6): El-Mowafy OM, Rubo MH, El-Badrawy WA. Hardening of new resin cements cured through a ceramic inlay. Oper Dent 1999; 24(1): Mannocci F, Ferrari M, Watson TF. Microleakage of endodontically treated teeth restored with fiber posts and composite cores after cyclic loading: a confocal microscopic study. J Prosthet Dent 2001; 85: Kois JC. Altering gingival levels: The restorative connection. Part 1 : Biologic variables. J Esthet Dent 1994; 6: Serafino C, Gallina G, Cumbo E, Ferrari M. Surface Debris of canal walls after post space preparation in endodontically treated teeth: A scanning electron microscope study. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Radiol Endod 2004; 97: Burgess JO, Summitt JB, Robbins JW. The resistance to tensile, compression and torsional forces provided by four post systems. J Prosthet Dent 1992; 68: Nourian L, Burgess JO. Tensile load to remove cemented posts cemented with different surface treatments [ abstract 1788] J Dent Res 1994; 73: Paschal JE, Burgess JO. Tensile load to remove posts cemented with different cements [abstract1362] J Dent Res 1995; 74: Burgess JO, Re GJ, Nunez A. Effect of sealer type on post retention. [abstract 1356] J Dent Res 1997;76: Millstein P, Robison B, Rankin C. Effects of EDTA/NaOCl and resin cement on post tooth retention. [abstract 1527] J Dent Res 1999; Vichi A, Grandini S, Davidson C, Ferrari M. An SEM evaluation of several adhesive systems used for bonding fiber posts under clinical conditions. Dent Mater 2002; 18: Mezzomo E, Massa F, Libera SD. Fracture resistance of teeth restored with two different post-and-core designs cemented with two different cements: an in vitro study. Part I. Quintessence Int 2003; 34: Nissan J, Dmitry Y, Assif D. The use of reinforced composite resin cement as compensation for reduced post length. J Prosthet Dent 2001; 86: Mannocci F, Ferrari M, Watson TF. Intermittent loading of teeth restored using quartz fiber, carbon-quartz fiber, and zirconium dioxide ceramic root canal posts. J Adhes Dent 1999; 1: Gunay H, Seeger A, Tschernitschek H, Geurtsen W. Placement of preparation line and periodontal health- A prospective 2-year clinical study. Int J Periodontics Restorative Dent 2000; 20: Ruben MP, Smukler H, Schulman S, Kon S, Bloom AA. Healing of periodontal surgical wounds. In :Goldman HM, Cohen DW(eds) Periodontal therapy, ed 6. St. Louis: Mosby,1980: Koke U, Sander C, Heinecke A, Muller HP. A possible influence of gingival dimensions on attachment loss and gingival recession following placement of artificial crowns. Int J Periodontics Restorative Dent 2003; 23: Bachicha WS, DiFiore PM, Miller DA, Lautenschlager EP, Pashley DH. Microleakage of endodontically treated teeth restored with posts. J Endodon 1998; 24: Junge T, Nicholls JI, Phillips KM, Libman WJ. Load fatigue of compromised teeth: a comparison of 3 luting cements. Int J Prosthodont 1998; 11: Scianamblo M. Restorations and endodontic success: The correlationship of post-endodontic restorations and endodontic success:rationale and materials. Endod Pract 2002; September: Tjan AH, Grant BE, Dunn JR. Microleakage of composite resin cores treated with various dentin bonding systems. J Prosthet Dent 1991; 66: Tjan AHL, Munoz-Viveros CA, Valencia-Rave GM. Tensile dislodgment of composite/amalgam cores:dentin adhesives versus mechanical retention (abstract 1355). J Dent Res 1997; İLETİŞİM ADRESİ Doç.Dr. Arlin KİREMİTÇİ Hacettepe Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Diş Hastalıkları ve Tedavisi Anabilim Dalı Sıhhiye / ANKARA Tel: Fax: