ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN İNCELENMESİ* İsmet EŞER**, Leyla KHORSHID***, Yurdanur DEMİR****

Transkript

1 C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2007, 11(3) YOĞUN BAKIM HEMŞİRELERİNDE ELEŞTİREL DÜŞÜNME EĞİLİMİ VE ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN İNCELENMESİ* İsmet EŞER**, Leyla KHORSHID***, Yurdanur DEMİR**** ÖZ Amaç: Bu çalışma, yoğun bakım ünitelerinde çalışan hemşirelerin eleştirel düşünme eğilimlerini ve bunları etkileyen etmenleri belirlemek amacı ile gerçekleştirilmiştir. Yöntem: Araştırmanın örneklemini, bir eğitim hastanesinin Dahili ve Cerrahi Yoğun Bakım Ünitelerinde çalışan 114 hemşire oluşturmuştur. Veriler, 2006 yılı Ekim- Aralık aylarında Tanıtıcı Bilgi Formu ve Kalifornia Eleştirel Düşünme Eğilimi Ölçeği (KEDEÖ) kullanılarak toplanmıştır. Veriler, Kruskal-Wallis Testi, Independent-Samples T Testi, Mann Whitney U Testi ve Pearson s Korelasyon Testi ile değerlendirilmiştir. Bulgular: Araştırmaya katılan hemşirelerin %71.9 unun cerrahi, %28.1 inin dahiliye yoğun bakım ünitelerinde görev yaptığı, %50.9 unun 2-5 yıl süresince yoğun bakım ünitesinde çalıştığı, %22.8 inin ise yoğun bakımla ilgili sertifika sahibi olduğu belirlenmiştir. Çalışmaya katılan hemşirelerin toplam eleştirel düşünme eğilim puanı ±30.14 olarak saptanmıştır. Hemşirelerin çalıştıkları birimlere ve yoğun bakım ünitesindeki deneyim süresine göre eleştirel düşünme eğilimi ve alt ölçek puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark saptanmamıştır (p>0.05). Hemşirelerin yoğun bakımla ilgili sertifika sahibi olma durumu ile toplam eleştirel düşünme eğilimi ve doğruyu arama, açık fikirlilik, kendine güven alt ölçek puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05). Hemşirelerin yoğun bakım kursuna katılma durumu ile toplam eleştirel düşünme eğilimi ve açık fikirlilik ile kendine güven alt ölçeklerinden anlamlı olarak daha yüksek puan aldığı saptanmıştır (p<0.05). Sonuç: Yoğun bakım hemşirelerinde eleştirel düşünme eğilim puanlarının düşük düzeyde olduğu ancak yoğun bakım alanına yönelik eğitim alma durumunun hemşirelerde eleştirel düşünme eğilimini olumlu yönde etkilediği saptanmıştır. Bu doğrultuda, yoğun bakım hemşirelerinin eleştirel düşünmelerine fırsat sağlayacak hem kurumsal hem de kurum dışı eğitim olanaklarının sağlanması, hemşirelerin katılımlarının desteklenmesi ve eleştirel bakış açısı kazanmalarının sağlanması önerilebilir. Anahtar Kelimeler: Eleştirel düşünme eğilimi, yoğun bakım hemşireleri. ABSTRACT A Survey of the Factors Effectıng The Critical Thinking Dispositions Of Intensive Care Nurses Purpose: This study is carried out in order to determine the critical thinking dısposıtıons of the nurses working for the intensive care units and to determine the factors effecting these levels. Method: The sample of this research is built up by the 114 nurses working for Internal and Surgical Intensive Care Units in a university hospital. Data were collected by using a description form including socio-demographic characteristics of the participants and by using California Critical Thinking Disposition İnventory (CCTDI) in October-December, Data were evaluated in a computer environment by Kruskal- Wallis Test, Independent-Samples T Test, Mann Whitney U Test and Pearson s Correlation Test. Findings: It is determined that 71.9% of the respondent nurses was from surgical intensive care unit, 28.1% was from internal intensive care unit, 50.9% was worked 2-5 years in intensive care unit, 22.8% had the certificate of intensive care. Total critical thinking disposition point of the respondents was ± There was no difference between the total scores critical thinking dispositions and sub-scale scores in terms of the units nurses working and in terms of their experience period (p>0.05). There was a statistically meaningful difference between the total scores critical thinking dispositions and sub-scale scores of truthseeking, open-mindedness, self-confidence in terms of the nurses having the certificate of intensive care unit (p<0.05). Conclusion: It was assigned that critical thinking disposition scores of the intensive care nurses are low and taking education about dimension of intensive care has been affected thwe cirtical thinking disposition positively. It can be recommended that both institutional and external activities which would give the nurses a chance of critical thinking should be developed and the nurses should be provided a critical way of thinking by encouraging them to participate. Key Words: Critical thinking dispositions, intensive care nurses. * New Focus to European Clinical Nursing konulu II.Uluslararası Hemşirelik Konferansında poster bildiri olarak sunulmuştur. ** Doç.Dr., Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu, İzmir *** Prof.Dr., Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu, İzmir **** Arş.Gör., Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu, İzmir 13

2 Eşer, Khorshid, Demir GİRİŞ Günümüzde gelişen teknoloji ve artan bilgi üretimi, hemşirenin güvenli bakım verebilmesi için gerekli beceriler ile donanımlı olmasını zorunlu hale getirmiştir. Hemşirenin toplumun sağlık gereksinimlerine yanıt verebilmesi için; gelişmelere ve yeniliklere kolaylıkla uyum sağlayabilmesi, bilgiyi araması, sorgulaması, eleştirel düşünebilmesi, sorunlara çözüm getirebilmesi dolayısıyla yaratıcı düşünceler üretebilmesi bunun yanında dünyadaki diğer meslektaşları ile her türlü iletişimi kurabilmesi ve entellektüel gelişimlerini sürdürerek toplumsal duyarlılığa sahip olması için gerekmektedir. Dolayısıyla hemşireler, özelde çağdaş insan ve genelde hemşireliğin evrensel niteliklerini kazanmış olmalıdır (Dirimeşe ve Dicle 2006; Kaya 2007; Özer 2002; Kaya 1998). Bu niteliklerin yanı sıra, özellikle uygulama alanlarında hızlı ve doğru kararların alınmasıyla karşı karşıya olan hemşirelik mesleğinde, eleştirel düşünme gücüne sahip olarak akılcı kararların alınması da bir zorunluluktur (Kaya 1998). Bilindiği gibi; akılcı kararların alınması, mesleki gelişimin devam ettirilmesi ve alternatif yaklaşımların belirlenmesi eleştirel düşünmeyle gerçekleştirilir (Özer 2002). Nitekim, bu yaklaşımla ulusal ve uluslararası hemşirelik kuruluşları hemşirelikte eleştirel düşünmeyi anahtar bir beceri olarak ele almakta, akreditasyon kurumları eğitim programlarında eleştirel düşünmenin yer alması gerektiğini ifade ederek mesleki değerlendirme kriterleri arasına yerleştirmektedir (Kaya 2007; Kaya 1997). Eleştirel düşünme; karar verme sürecini etkileyen önemli bir özellik olarak düşünüldüğünde, profesyonel sağlık ekibi üyelerinden, farklı bilgileri yorumlama ve kullanma becerisi yaratmaları, rasyonel karar verme yöntemlerini seçmeleri beklenmektedir. Hemşirelikte karar verme sürecinde; mesleki temel bilgi, hemşirelik deneyimi, eleştirel düşünme yeterliği, eleştirel düşünme için gerekli olan tutumlar ve eleştirel düşünme standartlarının önemli olduğu bilinmektedir. Çünkü bakımın yönetiminde hemşireler, bireyin problemini değerlendirip elde ettiği kanıtlara dayalı karar vermede ve uygulamaları değerlendirmede eleştirel düşünme eğilim ve becerilerini kullanmak zorundadır (Dirimeşe ve Dicle 2006). Bu nedenle çoğu zaman birden çok seçeneği birlikte düşünmek ve hızlı kararlar vermek zorunda olan hemşireler için eleştirel düşünme büyük önem taşımaktadır (Özer 2002). Bilindiği gibi yoğun bakım üniteleri, fiziki durumu ağır olan hastaların izlenerek, yaşam fonksiyonlarının desteklendiği, bakım ekibi tarafından özel tedavi yöntemlerinin uygulandığı en karmaşık biyomedikal cihazların bulunduğu çok dikkat gerektiren bölümlerdir (Akansel 2004; Khorshid ve Demir 2006). Bu nedenle, yoğun bakım üniteleri; hasta yaşamının tehdit altında olduğu durumlarda, hızlı ve doğru kararların alınmasını gerektiren bir ortamdır. Dolayısıyla bu ortamda çalışan ekip üyeleri ve özellikle de hemşireler hızlı ve doğru karar verme sorumluluğu üstlenmişlerdir (Kaya 1998). Yoğun bakım hemşirelerinin mesleki donanımına ilişkin kabul edilen Madrid Deklerasyon unda (1993); kritik durumdaki hastaların bakımını sağlayan ekibin içinde hemşirenin özel bir rolü olduğu belirtilmiştir (Badır 2004). Nitekim, yoğun bakım ünitelerinde çalışan hemşireler, hastanın durumunda ortaya çıkan değişiklikleri ilk saptayan, acil durumlarda ekip içinde hızlı ve ani karar alması gereken profesyonel meslek üyesi olarak karmaşık ve beklenmedik bir anda ortaya çıkan sorunlar ile karşı karşıyadır. Yoğun bakım ünitelerinde çalışan hemşirelerin, hemşirelikle ilgili diğer bilgilerin yanı sıra, bilime özgü bilgiye temellenen eleştirel düşünme gücünü kullanarak doğru kararlar vermeleri hastanın yaşamının sürdürülmesinde kritik bir öğedir (Enç 1993; Enç 1991; Kaya 1998, Kataoka-Yahiro ve Saylor 1994). Bu nedenle eleştirel düşünme, özellikle kompleks hasta bakımının uygulandığı yoğun bakım ortamlarında, hemşirelerin hasta bakımında yeterli bir şekilde fonksiyon gösterebilmelerinde önemli rol oynamaktadır (Hicks ve ark. 2003; Howenstein ve ark. 1996). İlgili literatür incelendiğinde, dünyada hemşirelerin eleştirel düşünme eğilim ve becerilerini inceleyen birçok çalışmanın bulunduğu (Girot 2000; Hawley 1998; Martin 1998; Rodriquez 2000; Shin 1998; Walsh ve Hardy 1999) fakat özel bir alan olan yoğun bakım ünitesinde çalışan hemşirelerin eleştirel düşünme eğilim ve becerilerini inceleyen çalışmaların sınırlı olduğu görülmektedir (Hicks ve ark. 2003). Ülkemizde de hemşirelerin eleştirel düşünme eğilim ve becerilerini inceleyen çalışmalar oldukça sınırlıdır (Arslan ve ark. 2007; Dirimeşe ve Dicle 2006; Kıranşal ve ark. 2006) Yapılan bu çalışmalarda hemşirelerin eleştirel düşünme eğilim ve becerilerinin düşük ve orta düzeyde olduğu bildirilmiştir. Ancak ülkemizde özellikle yoğun bakım hemşirelerinin eleştirel düşünme eğilimini inceleyen herhangi bir çalışmaya rastlanılmamıştır. Bu nedenle bu konuda çalışma 14

3 C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2007, 11(3) yapılmasına gereksinim duyulmuştur. Araştırmanın bu gereksinime yanıt vereceği ve ilgili literatüre katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Bu bilgiler doğrultusunda, planlanan ve yürütülen araştırma; yoğun bakım ünitelerinde çalışan hemşirelerin eleştirel düşünme eğilimlerini ve bu eğilimi etkileyen etmenlerin incelenmesi amacı ile yapılmıştır. GEREÇ ve YÖNTEM Evren ve Örneklem Tanımlayıcı olarak planlanan araştırmanın evrenini, bir eğitim hastanesinde; Anestezi ve Reanimasyon, Dahiliye, Cerrahi, Nöroloji, Nöroşirürji, Göğüs Kalp Damar ve Kardiyoloji Yoğun Bakım Ünitelerinde çalışan toplam 163 yoğun bakım hemşiresi oluşturmuştur. Araştırmada örneklem seçimine gidilmemiş, tüm evrene ulaşılması hedeflenmiştir. Ancak, 49 hemşireye izin ile rapor durumu ve çalışmaya katılmada isteksizlik gibi nedenlerle ulaşılamadığından toplam 114 hemşirenin verileri değerlendirmeye alınmıştır. Yanıtlama oranı % 68 dir. Veri Toplama Araçları Araştırmanın verileri, Ekim-Aralık 2006 tarihleri arasında hemşirelerin sosyo-demografik özelliklerine ilişkin toplam 13 sorudan oluşan tanıtıcı bilgi formu ve Kalifornia Eleştirel Düşünme Eğilimi Ölçeği (KEDEÖ) kullanılarak toplanmıştır. Bu ölçek; 1990 yılında Amerikan Felsefe Derneği nin yürüttüğü Delphi projesinde, eleştirel düşünme düzeyini değerlendirmek amacıyla geliştirilmiştir. Ölçeğin Türkçe geçerlik ve güvenirlik çalışması Kökdemir (2003) tarafından yapılmış olup, 51 madde ve doğruyu arama, açık fikirlilik, analitik, sistematiklik, kendine güven, meraklılık olmak üzere toplam altı alt ölçekten oluşmaktadır. Ölçeğin toplam Cronbach alfa kat sayısı 0.88, ve alt ölçekler için sırası ile doğruyu arama: 0.61, açık fikirlilik: 0.75, analitiklik: 0.75, sistematiklik: 0.63, kendine güven: 0.77 ve meraklılık: 0.78 olarak bulunmuştur. Çalışmamızda da örneklem grubu için KEDEÖ nün toplam Cronbach alfa kat sayısı 0.92 olup, alt ölçeklerinin arasında değiştiği saptanmıştır. Ölçek, 6 lı Likert tipinde olup hiç katılmıyorum ifadesine:1, katılmıyorum ifadesine:2, kısmen katılmıyorum ifadesine:3, kısmen katılıyorum ifadesine:4, katılıyorum ifadesine:5, tamamen katılıyorum ifadesine:6 puan verilerek değerlendirilmektedir. Ölçekten alınan toplam 239 ve altı puan düşük, arası puan orta, 300 ve üstü puan yüksek eleştirel düşünme eğilimini göstermektedir (Kökdemir 2003). Araştırmanın Değişkenleri Bağımlı Değişkeni: Hemşirelerin eleştirel düşünme eğilim puanları ve alt ölçek puanları. Bağımsız Değişkenleri: Hemşirelerin yaşı, medeni durumu, kardeş sayısı, anne-baba öğrenim durumu, yaşanılan yer, gelir durumu, hemşirelerin yoğun bakım ünitesinde çalışma süresi, çalıştıkları birim, yoğun bakım hemşireliğine yönelik hizmet içi eğitim alma durumu ve yoğun bakım hemşireliğine yönelik sertifika sahibi olma durumu, Verilerin Değerlendirilmesi Araştırmanın verilerinin değerlendirilmesi, SPSS 11.0 programında, yüzdelik hesaplaması, Kruskal-Wallis Testi, Independent-Samples T Testi, Mann Whitney U Testi ve Pearson s Korelasyon Testi kullanılarak yapılmıştır. Araştırmanın Etik İlkeleri Araştırmanın yapılması için Hemşirelik Yüksekokulu Etik Kurul undan onay alındıktan sonra ilgili kurumdan yazılı onay, çalışmanın uygulanması sırasında da araştırmaya katılan hemşirelere amacı ve içeriği hakkında bilgi verilerek, katılımları için sözel onay alınmıştır. BULGULAR Araştırmaya katılan hemşirelerin yaş ortalamasının 26.12±3.01, %65.8 inin bekar, %64.9 unun gelirinin giderine eşit olduğu, %60.5 inin en uzun süre bir il merkezinde yaşadığı, %8.8 inin sağlık meslek lisesi, %91.2 sinin lisans mezunu olduğu belirlenmiştir. Hemşirelerin %60.5 inin annesi ilköğretim, %27.2 sinin babası lise mezunu, %37.7 sinin iki kardeşe sahip olduğu saptanmıştır. Hemşirelerin mesleki özelliklere göre dağılımı incelendiğinde; %28.1 i dahili yoğun bakım biriminde, %71.9 u ise cerrahi yoğun bakım biriminde çalışmaktadır. Hemşirelerin, %32.5 inin bir yıldan az, %50.9 unun 2-5yıldır yoğun bakım ünitesinde çalıştığı, %29.8 inin yoğun bakım hemşireliğine yönelik hizmet içi eğitime katıldığı, %22.4 ünün ise yoğun bakım hemşireliği sertifikası sahibi olduğu belirlenmiştir. 15

4 Eşer, Khorshid, Demir Grafik 1: Yoğun Bakım Hemşirelerinin Eleştirel Düşünme Eğilimi Alt Ölçek Puan Ortalamalarının Dağılımı açık fikirlilik analitiklik sistematiklik doğruyu arama kendine güven meraklılık analitiklik açık fikirlilik meraklılık kendine güven doğruyu arama sistematiklik Grafik 1 de, hemşirelerin eleştirel düşünme eğilimi ve alt ölçek puan ortalamaları verilmiştir. Hemşirelerin eleştirel düşünme eğilimi toplam puanı ± olarak saptanmıştır. Hemşirelerin eleştirel düşünme eğilimi alt ölçek puan ortalamaları incelendiğinde; alt ölçekler için sırası ile analitik: 45.54±7.46, açık fikirlilik: 34.22±7.21, meraklılık: 29.63±6.27, kendine güven: 22.46±5.20, doğruyu arama: 21.07±4.63, sistematiklik: 17.79±3.59 olarak bulunmuştur. Çalışmamızda, hemşirelerin yaş ortalaması ile toplam eleştirel düşünme eğilimi ve alt ölçek puan ortalamaları arasında anlamlı bir ilişki olmadığı belirlenmiştir (r:0.056 p>0.05). Yoğun bakım hemşirelerinin çalıştıkları birimlere göre eleştirel düşünme eğilimi puanları incelendiğinde; dahili birimlerde çalışanların eleştirel düşünme eğilim puanı ± 30.33, cerrahi birimlerde çalışanların ise ± olarak bulunmuştur. Dahili ve cerrahi yoğun bakım birimlerinde çalışan hemşirelerin toplam eleştirel düşünme eğilim puanları ve tüm alt ölçeklerden aldıkları puan ortalamaları arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olmadığı belirlenmiştir (p>0.05). Tablo 1. Hemşirelerin Yoğun Bakım Ünitesinde Çalışma Süresine Göre Eleştirel Düşünme Eğilimi ve Alt Ölçek Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması KEDEÖ ve Alt 0-1 yıl n: yıl n: 58 6 yıl ve üzeri n:19 *KW p Ölçekler X Sd X Sd X Sd Açık Fikirlilik ± ± ± Analitiklik ± ± ± Meraklılık ± ± ± Kendine Güven ± ± ± Doğruyu Arama ± ± ± Sistematiklik ± ± ± Toplam Puan ± ± ± *Kruskal-Wallis Testi. 16

5 C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2007, 11(3) Hemşirelerin, yoğun bakım ünitesinde çalışma süresine göre eleştirel düşünme eğilim puan ortalamaları Tablo 1 de verilmiştir. Tablo incelendiğinde; 0-1 yıl çalışma süresine sahip olan hemşirelerin eleştirel düşünme eğilim puan ortalaması ±39.35, 2-5 yıl çalışma süresine sahip hemşirelerin puan ortalaması ±21.64, 6 yıl ve üzeri çalışma süresine sahip hemşirelerin eleştirel düşünme eğilim puan ortalaması ise ±30.14 olarak saptanmıştır. Hemşirelerin, yoğun bakım ünitesinde çalışma süresine göre eleştirel düşünme eğilim puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı belirlenmiştir (p>0.05). Yoğun bakım ünitesinde, çalışma süresine göre alt ölçeklerden alınan puan ortalamalarının dağılımı incelendiğinde; 2-5 yıl yoğun bakım hemşireliği deneyimi olanların 0-1 yıl ve 6 yıl ve üzeri deneyim süresi olanlara göre tüm alt ölçeklerden yüksek puan almış olmalarına karşın, bu farkın istatistiksel olarak anlamlı olmadığı belirlenmiştir (p>0.05, Tablo 1). Tablo 2. Hemşirelerin Yoğun Bakımla İlgili Sertifika Sahibi Olma Durumuna Göre Eleştirel Düşünme Eğilimi ve Alt Ölçek Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması KEDEÖ ve Alt Ölçekler Sertifika Sahibi Olan (n:26) X SD Sertifika Sahibi Olmayan (n: 88) X SD *U p Açık Fikirlilik ± ± **0.00 Analitiklik ± ± Meraklılık ± ± Kendine Güven ± ± **0.02 Doğruyu Arama ± ± **0.03 Sistematiklik ± ± Toplam Puan ± ± **0.03 *Mann Whitney U Testi, **p<0.05 Tablo 2 de yoğun bakımla ilgili sertifika sahibi olma durumuna göre eleştirel düşünme eğilimi puan ortalamaları gösterilmiştir. Yoğun bakımla ilgili sertifika sahibi olan hemşirelerin toplam eleştirel düşünme eğilim puan ortalaması ±17.43, sertifika sahibi olmayan hemşirelerin toplam eleştirel düşünme eğilim puan ortalaması ise ± olarak saptanmıştır. Yoğun bakımla ilgili sertifika sahibi olan hemşirelerin, sertifika sahibi olmayan hemşirelere göre toplam eleştirel düşünme eğilimi puanının anlamlı olarak daha yüksek olduğu belirlenmiştir (p<0.05). Hemşirelerin, yoğun bakımla ilgili sertifika sahibi olma durumuna göre alt ölçeklerden alınan puanlar incelendiğinde; sertifika sahibi olan hemşirelerin, sertifika sahibi olmayan hemşirelere göre açık fikirlilik, kendine güven ve doğruyu arama alt ölçeklerinden anlamlı olarak daha yüksek puan aldığı saptanmıştır (p<0.05 Tablo 2). Tablo 3. Hemşirelerin Yoğun Bakım Hemşireliğine Yönelik Hizmet İçi Eğitime Katılma Durumuna Göre Eleştirel Düşünme Eğilimi ve Alt Ölçek Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması KEDEÖ ve Alt Ölçekler Hizmet İçi Eğitime Katılan (n:34) X SD Hizmet İçi Eğitime Katılmayan (n: 80) X SD *t p Açık Fikirlilik ± ± **0.03 Analitiklik ± ± Meraklılık ± ± Kendine Güven ± ± 5, **0.04 Doğruyu Arama ± ± Sistematiklik ± ± Toplam Puan ± ± **0.01 *İndependent Samples t Testi, **p<

6 Eşer, Khorshid, Demir Hemşirelerin sertifika programları dışında yoğun bakım hemşireliğine yönelik hizmet içi eğitime katılma durumuna göre toplam eleştirel düşünme eğilimi puanları ve alt ölçek puan ortalamalarının dağılımı Tablo 3 de gösterilmiştir. Yoğun bakım hemşireliğine yönelik hizmet içi eğitime katılan hemşirelerin toplam eleştirel düşünme eğilim puan ortalaması ±18.47, hizmet içi eğitime katılan hemşirelerin toplam eleştirel düşünme eğilim puan ortalaması ise ±32.98 olarak saptanmış olup; guruplar arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu belirlenmiştir (p<0.05 Tablo 3). Hemşirelerin yoğun bakım hemşireliğine yönelik hizmet içi eğitime katılma durumuna göre alt ölçeklerden aldıkları puan ortalamaları incelendiğinde; hizmet içi eğitime katılan hemşirelerin, hizmet içi eğitime katılmayan hemşirelere göre açık fikirlilik ve kendine güven alt ölçeklerinden anlamlı olarak daha yüksek puan aldığı saptanmıştır (p<0.05 Tablo 3). Araştırma kapsamına alınan hemşirelerin medeni durum, anne-baba öğrenim durumu, kardeş sayısı, gelir düzeyi ve yaşanılan yer gibi bazı değişkenlere göre eleştirel düşünme eğilimi puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı saptanmıştır (p>0.05). TARTIŞMA Ülkemizde hemşirelik hizmetleri çeşitli eğitim düzeylerine sahip hemşireler tarafından ve çoğunlukla geleneksel olarak hekime bağımlı bir sağlık sistemi içinde yürütülmektedir. Ancak hemşirelik bakımının güçlenmesi için; hemşirelerin bağımlı fonksiyonlarından çok bağımsız fonksiyonlarını ön plana çıkarmaları, eleştirel düşünerek karar verme ve sorun çözme gibi becerilerini geliştirmeleri gerekmektedir (Kelleci ve Gölbaşı 2006, Birol 2004). Bu bağlamda, özellikle yoğun bakım ünitelerinde çalışan hemşirelerin mesleki bilgilerinin yanı sıra, bilime özgü bilgiye temellenen eleştirel düşünme gücünü kullanarak hasta için en doğru kararı vermesi önemlidir. Bu bilgiler doğrultusunda planlanan çalışmamızda, yoğun bakım hemşirelerinin eleştirel düşünme eğilimi puan ortalamalarının düşük düzeyde olduğu görülmektedir. Ülkemizde yoğun bakım hemşirelerinin eleştirel düşünme eğilimini inceleyen çalışma bulunmamakla birlikte, genel hemşire gruplarında yapılan çalışmaların sonuçları incelendiğinde; farklı bulguların elde edildiği görülmektedir. Çalışmamızla benzer şekilde, Kıranşal ve arkadaşları (2006) (198.57±15.61) ile Arslan ve arkadaşları (2007) (200.08±21.95) genel hemşire gruplarında yaptıkları çalışmalarda, hemşirelerin eleştirel düşünme eğilim puanlarının düşük düzeyde olduğunu bildirmişlerdir. Yine Enç (1991), koroner yoğun bakım ünitelerinde çalışmakta olan hemşirelerin kritik durumlarda öncelikleri belirleyerek hemen karar veremediklerini ve verdikleri kararlarında da gerekçelerini açıklayamadıklarını belirtmektedir. Bunun yanı sıra, Dirimeşe ve Dicle (2006) Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi nde 143 lisans mezunu hemşire ile yaptıkları çalışmada, hemşirelerin eleştirel düşünme eğilim puanlarının (261.1±23.4) orta düzeyde olduğunu bildirmiştir. Bu çalışmaların sonuçları arasındaki farklılığın kurumlardaki hemşirelik hizmetlerinin işleyişinden ve yönetiminden kaynaklanmış olabileceği düşünülmektedir. Hicks ve arkadaşları (2003) yoğun bakım hemşirelerinin eleştirel düşünme eğilim puanlarının (295.4±19.9) orta düzeyde olduğunu belirtmişlerdir. Yine Kalifornia Eleştirel Düşünme Eğilimi Ölçeği (KEDEÖ) kullanılarak yurtdışında yapılan bazı çalışmalar incelendiğinde, hemşirelerin eleştirel düşünme eğilim puanlarının orta düzeyde olduğu bildirilmektedir (Rodriquez 2000, Walsh ve Hardy 1999). Gerek dünyada ve ülkemizde, gerekse bizim çalışmamızın da sonuçlarında görüldüğü gibi, hemşirelerin eleştirel düşünme eğilim puanlarının istenilen düzeyde olmamasının; eğitim sistemindeki farklılıklar, iş yoğunluğu, kurumun işleyişi, rutini yerine getirme beklentisi, iş doyumsuzluğu, eleştirel düşünmeyi destekleyici ve uyarıcı yönetimsel yaklaşımların sınırlı olması ile ilgili olabileceği düşünülmektedir. Diğer taraftan hemşirelerin bireysel farklılıkları, hemşirelik sürecini etkin kullanamama/kullanmamaları, eleştirel düşünme gibi entelektüel becerileri kullanmak yerine daha çok bağımlı hemşirelik işlevlerini yerine getirmelerinin beklenmesi, düşünsel gelişim gösterememe ve farklı bakış açıları geliştirememe gibi faktörler de sayılabilir (Dirimeşe ve Dicle 2006, Kelleci ve Gölbaşı 2004). Dünyada ve ülkemizde hemşirelik literatüründe özellikle de yoğun bakım, acil servis gibi farklı uygulama alanlarında çalışan hemşirelere özgü eleştirel düşünme becerisi ve eğilimlerini belirlemeye yönelik çalışma sayısı sınırlıdır (Dirimeşe ve Dicle 2006, Hicks ve ark. 2003). Oysa, özellikle yoğun bakım ünitelerinde çalışan hemşirelerin eleştirel düşünme gücünü kullanarak doğru kararlar vermeleri, hastanın yaşamının sürdürülmesinde hayati bir öneme sahiptir. Dolayısıyla çalışma sonuçlarına bakıldığında; hemşirelik bakım uygulamalarında, 21. yüzyılda profesyonel özelliklerden 18

7 C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2007, 11(3) olan eleştirel düşünme ve karar verme becerilerinin geliştirilmesine gereksinim olduğu açıktır. Dahili (187.21±30.33) ve cerrahi (192.50±30.12) yoğun bakım birimlerinde çalışan hemşirelerin toplam eleştirel eleştirel düşünme eğilim puanları ve tüm ölçeklerden aldıkları puan ortalamaları arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olmadığı saptanmıştır (p>0.05). Arslan ve arkadaşları (2007), Dirimeşe ve Dicle (2006), Howenstein (1996) ve Hawley (1998) bu çalışma sonuçlarına benzer şekilde; hemşirelerin çalıştıkları uzmanlık alanlarına göre, eleştirel düşünme eğilimlerinde anlamlı bir fark olmadığını bildirmişlerdir. Bu bulgular, uzmanlık alanları farklı da olsa yoğun bakım ünitelerinin benzer ortamlar olduklarını düşündürmektedir. Çalışmamızda, hemşirelerin yaşlarına göre toplam eleştirel düşünme eğilimi ve alt ölçek puan ortalamaları arasında anlamlı bir ilişki olmadığı belirlenmiştir (r:0.056 p>0.05). Çalışmamızla benzer şekilde, Howenstein ve arkadaşları (1996), Dirimeşe ve Dicle (2006), Arslan ve arkadaşları (2007) tarafından yapılan çalışmalarda, hemşirelerin eleştirel düşünme eğilim puanları ile yaşları arasında anlamlı bir ilişki olmadığı bildirilmiştir. Oysa, Rodriguez (2000) çalışmasında, hemşirelerin yaşlarına göre eleştirel düşünme eğilimi toplam puanları ve alt ölçeklerden açık fikirlilik ile analitiklik arasında anlamlı bir ilişki olduğunu saptamıştır. Martin (1998) DE çalışmasında, hemşirelerde yaşın artması ile birlikte, eleştirel düşünmenin ve karar vermenin de arttığını belirtmiştir. Eleştirel düşünme; analiz etme, sonuç çıkarma ve değerlendirme gibi kognitif yetenekler yoluyla karar verme süreçlerini geliştiren bir beceridir. Dolayısı ile, eleştirel düşünme eğilimi ve becerisi daha yüksek olan deneyimli hemşirelerin, daha iyi klinik kararlar alması beklenmektedir (Facione ve ark. 1994, Brooks ve Shepherd 1992). Kataoka-Yahiro ve Saylor (1994) hemşirelik kararları için geliştirdikleri eleştirel düşünme modelinde; hemşirelerin klinik deneyimlerinin eleştirel düşünme becerilerini geliştirebilmeleri için gerekli olduğunu vurgulamaktadır. Nitekim, hemşirelerin deneyim yılının artması ile birlikte; olası sorunları mantıklı tanımlamaya başlaması, olası sonuçları beklemesi, nedenleri değerlendirmesi ve kanıtları kullanması, analitik düşünme becerilerinin artması, çalışma ve genel meraklılık düzeyinde farklı şeyler öğrenmeyi istemesi gibi özellikler artış göstermektedir. Deneyimli hemşire, daha farklı bilgiler edinmek ve standart olmayan durumlarda birçok alternatifi öğrenmek isteyebilir (Kataoka-Yahiro ve Saylor 1994). Benner geliştirdiği teoride; bilgi ve deneyimini kullanan hemşirenin eleştirel düşünmesinin gelişeceğini, böylece doğru ve objektif kararlar alabileceğini belirtmektedir (Erdem 2001, Benner 1983). Ancak bizim çalışmamızda hemşirelerin, yoğun bakım ünitesinde çalışma süresine göre eleştirel düşünme eğilim puan ortalamaları ve alt ölçek puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı görülmektedir (p>0.05 Tablo 1). Bu durumun, çalışmanın örneklem gurubunu oluşturan hemşirelerin genç (yaş ortalaması: 26.12±3.01) ve deneyimsiz (çalışma yılı ortalaması: 3.7±2.08) olmaları ile ilgili olduğu düşünülebilir. Araştırmamızda, 6 yıl ve üzeri deneyimi olan hemşirelerin oranı (%16.7) oldukça düşüktür. Yapılan çalışmalarda; uzman hemşirelerin klinik deneyimi olmayan hemşirelere göre daha iyi düzeyde eleştirel düşünebildikleri ve daha doğru kararlar verebildikleri (Girot 2000, Shin 1998, Martin 1998), mesleki deneyim yılı arttıkça daha fazla analitik düşünmeye eğilimli oldukları belirtilmiştir (Hawley 1998). Ancak, bazı araştırma bulguları bu iddiayı desteklememekte ve klinik deneyimin hemşirelerin eleştirel düşünme düzeyini etkilemediğini göstermektedir (Dirimeşe ve Dicle 2006, Hicks ve ark.2003, Hicks 2001, Rodriguez, 2000, Adams 1999). Yine Enç (1991), hemşirelerin deneyim yılının, kritik durumlarda karar verme becerilerini etkilemediğini bildirmiştir. Bu sonuçlar, çalışmamızın sonuçları ile paralellik göstermektedir. Çalışmamızda, yoğun bakımla ilgili sertifika sahibi olan hemşirelerin, sertifika sahibi olmayan hemşirelere göre toplam eleştirel düşünme eğilimi puanının daha yüksek olduğu belirlenmiştir (p<0.05 Tablo 2). Hemşirelerin, yoğun bakımla ilgili sertifika sahibi olma durumuna göre alt ölçeklerden aldıkları puanlar incelendiğinde; sertifika sahibi olan hemşirelerin, sertifika sahibi olmayan hemşirelere göre açık fikirlilik, kendine güven ve doğruyu arama alt ölçeklerinden anlamlı olarak daha yüksek puan aldığı saptanmıştır (p<0.05 Tablo 2). Bilindiği gibi, yoğun bakım üniteleri yüksek teknolojinin kullanıldığı oldukça karmaşık ünitelerdir. Bu karmaşık yapılanmanın yanı sıra bilgi ve becerilerin sürekli yenilenmesini gerektiren çalışma alanlarıdır. Dolayısıyla, bu ortamda 24 saat boyunca sürekli hasta ile birlikte olan yoğun bakım hemşireleri, kritik hastaların bakım gereksinimlerini karşılayabilmek, sürekli değişen, gelişen teknoloji ve tedavi yöntemlerine 19

8 Eşer, Khorshid, Demir uyum sağlayabilmek için özel bir eğitim almaları ve bu eğitimin standardize edilmesi, yetkili kurumlardan onay almış sertifika programlarından geçmesi önemlidir (Badır, 2004). Çünkü, yoğun bakım hemşireliği çok özel eğitimleri, uygulamaları, araştırmaları ve araştırma sonuçlarından yararlanmayı gerekli kılan bir hemşirelik alanıdır (Hatipoğlu, 2002). Nitekim, Madrid Deklerasyon unda (1993), yoğun bakım hemşirelerinin hastalar ve toplumun gereksinimlerine etkin bir şekilde yanıt verebilmeleri için yeterli bilgi ve beceriye sahip olmaları, bilgi ve becerilerini yenilemeleri, bu ünitelerde her zaman en son bilgi ve becerilerle donatılmış olmaları gerektiği bildirilmiştir. Yine sözü geçen bu raporda; yoğun bakım ünitelerinde mutlaka özel sertifikasyon eğitiminden geçmiş hemşirelerin çalışması gerektiği vurgulanmaktadır (Badır 2004, Declaration of Madrid 1993). Çalışmamızdan elde edilen sonuçlar, bu bilgileri destekler nitelikte olup; sertifika sahibi olma durumunun yoğun bakım hemşirelerinin eleştirel düşünme eğilimi üzerine olumlu etkisi olduğunu göstermektedir. Nitekim, Kataoka-Yahiro ve Saylor un (1994) hemşirelik kararları için geliştirdikleri eleştirel düşünme modelinin birinci boyutunda; bilginin eleştirel düşünmenin bir bileşeni olduğu ve hemşirelik mesleğine yönelik bilgi ile donanma durumunun ise hemşirelerin değişik durumlarda kullanabilmesi için eleştirel düşünme sürecini geliştirdiği belirtilmektedir. Bunun yanı sıra çalışmamızda, sertifika sahibi olan hemşirelerin açık fikirlilik, kendine güven ve doğruyu arama alt ölçek puanları sertifika sahibi olmayanlara göre anlamlı olarak yüksektir; bu sonuç da yoğun bakım hemşirelerinin, eleştirel düşünme eğiliminin gelişiminde sertifika programlarının olumlu etkisini göstermektedir. Araştırmamızda, sertifika programları dışında yoğun bakım hemşireliğine yönelik hizmet içi eğitim alan hemşirelerin toplam eleştirel düşünme eğilimi puanlarının anlamlı olarak daha yüksek olduğu görülmektedir. Hizmet içi eğitime katılan hemşirelerin, katılmayan hemşirelere göre açık fikirlilik ve kendine güven alt ölçeklerinden anlamlı olarak daha yüksek puan aldığı saptanmıştır (p<0.05 Tablo 3). Çalışmamızda, örneklem grubu içinde hemşirelerin yoğun bakım hemşireliği ile ilgili hizmet içi eğitime düşük oranda (%29.8) katılımı söz konusu olmasına rağmen, bu eğitimlere katılanların eleştirel düşünme eğilim puanları yüksektir. Eleştirel düşünme modellerinden düşünme süreçlerine dayalı modelde; bilişsel farkındalıkla bireyin kendi düşünce sürecini bilmesi, kontrol etmesi ve sorumluluk almasının önemli olduğu açıklanmaktadır. Bilişsel farkındalık aynı zamanda bireyin kendi düşünme sürecini değerlendirmesini, planlamasını ve düzenlemesini içermektedir (Kaya 1997). Eğitim programlarında, bir çok uyaranın olması, bilgilerin güncelliği ve bireyin akranları içinde kendini değerlendirme fırsatı bulması, katılımcıların eleştirel düşünmesine katkı sağlamaktadır (Dirimeşe ve Dicle 2006). Lemmer ve O Riordan (1997), hemşirelerin ve öğrenci hemşirelerin eleştirel düşünme becerilerinin artmasında eğitim, kurs ve seminer gibi programların göz önünde bulundurulması gerektiğini belirtmektedir. Bununla birlikte çalışmada, yoğun bakım kursuna katılan hemşirelerin açık fikirlilik ve kendine güven alt ölçek puanları, hiç kursa katılmayan hemşirelere göre anlamlı olarak yüksektir. Açık fikirlilik, kişinin farklı yaklaşımlara karşı hoşgörüsünü ve kendi hatalarına karşı duyarlı olmasını ifade etmektedir. Doğruyu arama ise alternatifleri ya da birbirinden farklı düşünceleri değerlendirme eğilimini ölçmektedir (Dirimeşe ve Dicle 2006, Kökdemir 2003). Çalışmamızdan elde edilen bu sonuçlara göre; mesleki alana yönelik eğitimlere katılma durumunun eleştirel düşünmenin bu boyutlarına olumlu katkı sağladığı söylenebilir. Bununla birlikte, genel olarak incelendiğinde; yoğun bakım hemşireliğine yönelik sertifika ve hizmet içi eğitimlere katılan hemşirelerin eleştirel düşünme eğilimi puanlarının halen istenilen düzeyin altında olduğu (240 ve altı puan düzeyinde/düşük) görülmektedir. Literatürde, eleştirel düşünmenin bireysel ve çevresel etmenlerden de etkilenebileceği belirtilmektedir. Dolayısıyla, bireylerin ailesel ve çevresel özellikleri eleştirel düşünme düzeyini etkileyebilmektedir (Dirimeşe ve Dicle 2006, Akınoğlu 2003). Bu çalışmada ise hemşirelerin medeni durum, anne-baba öğrenim durumu, kardeş sayısı, gelir düzeyi ve yaşanılan yer gibi bazı tanıtıcı özelliklerine göre eleştirel düşünme eğilimi puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı saptanmış (p>0.05) olup, örneklemi oluşturan hemşirelerin bu özelliklerinin eleştirel düşünme eğilimini etkilemediğini göstermektedir. SONUÇLAR ve ÖNERİLER Sonuç olarak; yoğun bakım hemşirelerinin eleştirel düşünme eğilim puanlarının düşük düzeyde olduğu, yoğun bakım alanına yönelik eğitim alma durumunun hemşirelerin eleştirel düşünme eğilimini 20

9 C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2007, 11(3) olumlu yönde etkilemesine rağmen, istenilen düzeyde olmadığı saptanmıştır. Dolayısıyla, hızlı ve doğru kararlar verme durumunda olan yoğun bakım hemşirelerinin, eleştirel düşünme eğiliminin geliştirilmesine gereksinim vardır. Yoğun bakım hemşirelerinin yaş ortalaması, çalıştıkları yoğun bakım birimi ve yoğun bakımda hemşire olarak çalışma süresinin eleştirel düşünme eğilimini etkilemediği, buna karşın; yoğun bakım ile ilgili sertifika sahibi olma, sertifika programları dışında yoğun bakım ile ilgili hizmet içi eğitim alma durumunun ise eleştirel düşünme eğilimini etkilediği saptanmıştır. Bunun yanında, hemşirelerin medeni durum, anne-baba öğrenim durumu, kardeş sayısı, gelir düzeyi ve yaşanılan yer gibi bazı tanıtıcı özelliklerinin eleştirel düşünme eğilimini etkilemediği belirlenmiştir. Bu sonuçlar doğrultusunda; eleştirel düşünüp, doğru karar alması hayati önem taşıyan yoğun bakım hemşirelerinin; Eleştirel düşünmelerine fırsat sağlayacak kurumsal politikaların geliştirilmesi, Gerek kurum içi ve gerek kurum dışı eğitim etkinliklerine katılımları desteklenerek eleştirel bakış açısı kazanmalarının sağlanması, Yoğun bakım sertifika programlarının düzenlenmesi, Öğrencilik yıllarından başlayarak hemşirelerin eleştirel düşünmesini etkileyen etmenleri inceleyen kalitatif çalışmaların yapılması ve çözümlerin geliştirilmesi, Eleştirel düşünme eğilimlerinin hasta bakımına etkisini inceleyen ileri çalışmaların yapılması, Eleştirel düşünme eğilimini etkileyen etmenleri inceleyen daha geniş örneklemleri ve farklı sağlık kurumlarını kapsayan araştırmaların yapılması önerilebilir. KAYNAKLAR Adams BL (1999) Nursing education for clinical thinking:an integrative review, J Nurs Educ, 38: Akansel N (2004) Gürültünün yoğun bakımdaki hastalar üzerine etkilerinin incelenmesi, Ege Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir. Akınoğlu (2003) Bir eğitim değeri olarak eleştirel düşünme, Değerler Eğitimi Dergisi,1(3):7-26. Arslan GG, Demir Y, Eşer İ ve ark. (2007) Hemşirelerde Eleştirel Düşünme Eğilimini Etkileyen Etmenlerin İncelenmesi. 4.Uluslararası & 11. Ulusal Hemşirelik Kongresi Kongre Kitabı, Ankara. Badır A (2004) Uluslar arası Öneriler Işığında Yoğun Bakım Hemşireliği Eğitiminin Türkiye deki Durumu. Yoğun Bakım Hemşireleri Dergisi;8(2): Benner P (1983) From Beninner to Expert, Adv Nurs Sci;14:13. Birol L (2004) Hemşirelik Süreci. Etki Matbaacılık Yayıncılık. 6. Baskı, Istanbul. Brooks KL, Shepherd JM (1992) Professionalism versus general thinking abilities of senior nursing students in four types of nursing curricula. J Prof Nurs, 8: Decloration of Madrid on the preparation of critical care nurses (1993) Aust Crit Care;6:24. Dirimeşe E, Dicle A (2006) Hemşirelerin ve Öğrenci Hemşirelerin Eleştirel Düşünme Eğilimlerinin İncelenmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış Yükseklisans Tezi. İzmir. Enç N (1991) Koroner Yoğun Bakım Ünitelerinde Çalışan Hemşirelerin Kritik Durumlarda Hemen Karar Verme İşlevinin Analizi, Hemşirelik Bülteni, 5(21): Enç N (1993) Kritik Durumlarda Hemen Karar Verme, Hemşirelik Bülteni, 7(29): Erdem Y (2001) Yüksekokul ve Sağlık Meslek Lisesi Mezunu Hemşirelerin Problem Çözme Becerileri. Yeni Tıp Dergisi;Ocak,1: Facione NC, Facione PA, Sanchez CA (1994) Critical thinking dispositions as a measure of competent clinical judgement:the development of the California Critical Thinking Inventory. J. Nurs Educ, 33: Girot EA (2000) Graduate nurses: critical thinkers or better decision makers?. Journal of Advanced Nursing, 31(2): Hawley DP (1998) The measurement of a critical thinking disposition among practicing registered nurses, In partial Fulfillment of the Requirements fort he Degree of Doctor of Philosophy School of Nursing; New Mexico State Universty. Hicks FD (2001) Critical thinking: toward a nursing science perspektive, Nurs Sci Q, 14: Hicks FD, Merritt SL, Elstein AS (2003) Critical thinking and clinical decision making in critical care nursing: a pilot study, Heart and Lung,32: Howenstein MA, Bilodeau K, Brogna MJ et al. (1996) Factors associated with critical thinking among nurses, J Contin Educ Nurs, 27(3): Katoaka-Yahiro M, Saylor CA (1994) Critical thinking model for nursing judgment. J Nurs Educ, 33(8): Kaya H (2007) Eleştirel Düşünmeye Eleştirel Bir Bakış, 4.Uluslararası & 11. Ulusal Hemşirelik Kongresi Kongre Kitabı, Ankara,

10 Eşer, Khorshid, Demir Kaya H (1998) Eleştirel düşünme gücü ve yoğun bakım hemşireliği, Yoğun Bakım Hemşireleri Dergisi, 2 (2): Kelleci M, Gölbaşı Z (2004) Bir üniversite hastanesinde çalışan hemşirelerin problem çözme becerilerinin bazı değişkenler açısından incelenmesi. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 8 (2):1-8. Khorshid L, Demir Y (2006) Yoğun Bakım Ünitesinde Mekanik Ventilasyon Tedavisi Süresince Hastalarla Yaşanan İletişim Sorunları, İzmir Tepecik Eğitim Hastanesi Dergisi, 16(2): Kıranşal N, Adana F, Erdağı S ve ark. (2006) Kars ta Çalışan Hemşirelerin Eleştirel Düşünme Düzeylerinin İncelenmesi, 42. Ulusal Psikiyatri Kongresi, Kasım, İstanbul. Kökdemir D (2003) Belirsizlik Durumlarında Karar Verme ve Problem Çözme.Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyal Psikoloji Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara. Lemmer B, O'Riordan B (1997) Using research to find the effects of process-oriented educational assessment in critical care nursing practice, Intensive Crit Care Nurs, 13: Martın C (1998) The Theory of Critical Thinking of Nursing, Nursing Education Perspectives, 23(5): Özer N (2002) Kritik Düşünme, Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 5(2):63-67 Rodriguez G (2000) Demographics and Disposition as Predictors of the Application of Critical Thinking Skills in Nursing Practice. Dissertation Abstracts International, 62 (1). Shin KR (1998) Critical thinking ability and clinical decisionmaking skills among senior nursing students in associate and baccalaureate programmes in Korea. J Adv Nurs, 27: Walsh CM, Hardy RC (1999) Dispositional differences in critical thinking related to gender and academic major. J Nuts Educ, 38: