PETROL VE DOĞAL GAZ ÇALIŞMA GRUBU PETROL ALT ÇALIŞMA GRUBU RAPORU

Transkript

1 World Energy Council CONSEIL MONDIAL DE L ENERGIE Turkish National Committee COMITE NATIONAL TURC Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi PETROL VE DOĞAL GAZ ÇALIŞMA GRUBU PETROL ALT ÇALIŞMA GRUBU RAPORU Aralık 2007 Ankara

2

3 PETROL VE DOĞAL GAZ ÇALIŞMA GRUBU PETROL ALT ÇALIŞMA GRUBU Başkan Raportör Üye Üye Üye Üye Üye Üye Üye Üye : Hülya PEKER (DEK-TMK) : İsmail BAHTİYAR (TPAO Gn. Md.lüğü) : Uğur GÖNÜLALAN (TMMOB Jeofizik Müh. Odası) : Ceren KARTARİ (Çakmak Ortak Avukatlık Bürosu) : Ahmet DOĞAN (Çakmak Ortak Avukatlık Bürosu) : Doç. Dr. Serhat AKIN (ODTÜ) : Prof. Dr. Mustafa PARLAKTUNA (ODTÜ) : Feridun ULUGANER (Petrol İşleri Gn. Müdürlüğü) : Muzaffer DALAY (BOTAŞ) : Zuhal ARGUN (DEK-TMK)

4

5 İÇİNDEKİLER Yönetici Özeti Giriş Mevcut Durum ve Sorunlar Dünyada Petrol ve Doğal Gaz Rezervleri Dünyada Petrol ve Doğal Gaz Üretimleri Türkiye nin Hidrokarbon Potansiyeli Petrol ve Doğal Gaz Arama ve Üretim Faaliyetleri Arama Kara Arama Deniz Arama Üretim Üretim Yöntemleri ve Teknoloji Kuruluş Sayısı Yurtdışı arama-üretim faaliyetleri Petrolün Standartları ve Sınıflandırılması Üretim Miktarı ve Değeri Taşıma Mevcut Ham Petrol Boru Hatları Yurt Dışı Irak Türkiye Ham Petrol Boru Hattı Bakü Tiflis Ceyhan ( BTC ) Hampetrol Boru Hattı Yurt İçi Batman Dörtyol Hampetrol Boru Hattı Ceyhan Kırıkkale Hampetrol Boru Hattı Maliyetler Fiyatlara etki eden nedenler İstihdam Mevcut Teşvik Tedbirlerinin Değerlendirilmesi Petrol Kanunlarının Tarihsel Gelişimi Neden Yeni Bir Kanuna İhtiyaç Var? Yeni Petrol Kanunu Hazırlanırken Dikkate Alınması Gereken Hususlar: Sektörün Rekabet Gücü Diğer Sektörler ve Yan Sanayi ile İlişkiler Üniversite Petrol Sektörü İlişkileri Mevcut Durumun Değerlendirilmesi Sektörün Dünyada (OECD, DTÖ, Ülkeler) ve AB Ülkelerindeki Durumu Dünya Petrol ve Doğal Gaz Arz Talep Projeksiyonları Petrol Doğal Gaz

6

7 Yönetici Özeti Tarih boyunca kullanılan enerji kaynakları düşünüldüğünde petrol ve doğal gazın tüketiminin artık bağımlılığa dönüştüğü ortaya çıkmaktadır. Fiyatları konusunda belirsizlikler olmasına rağmen, bugün yaşanan bu bağımlılık beraberinde birçok siyasi, ekonomik ve hatta yaşamsal riski de beraberinde getirmektedir. Arzda yaşanan sıkıntılar, tüketimin frenlenememesi, çoğu zaman ikamenin mümkün olmayışı; üretimin tüketimi karşılama oranını gün geçtikçe düşürmektedir. Dünya piyasalarındaki çalkantılar da düşünüldüğünde, Türkiye gibi yoğun ithalat yapan bir ülkenin de konumu gün geçtikçe kritikleşmektedir. Arama ve üretim çalışmalarında geri kalınmış olması, ithalatın artmasına neden olurken bunların sonucunda kuşkusuz ki ekonomi olumsuz bir biçimde etkilenmektedir. Bu durumun giderilmesi için arama ve üretim çalışmalarına acil olarak hız kazandırması gereken Türkiye, yoğun tartışmalara neden olan Petrol Kanunu ile yeni bir dönemin başına gelmiştir. Kanunda tartışmalara neden olan hususlar ortadadır, en kısa sürede bu tartışmalara neden olan sorunların giderilmesi, arama ve üretim çalışmalarına süratle devam edilmesi gerekmektedir. TPAO, hem yurtiçi hem de yurt dışında arama ve üretim çalışmalarını arttırmalıdır. TPAO nun yurt dışında gerçekleştireceği başarılı arama ve üretim çalışmaları kuşkusuz ki Türkiye nin ilgili bölgedeki stratejik üstünlüğünü arttıracaktır. Bunun yanısıra ekonomik anlamda da birçok avantaj sağlayacaktır. Türkiye, petrol ve doğal gazın yoğun bir biçimde üreticisi olan ülkelere komşuluğuyla zaten stratejik bir önem kazanmıştır. Boru hatlarının yapımında, mevcut üretimlerin iletiminde yer aldıkça bu önemini de arttırarak korumaya devam edecektir. Zira petrol ya da doğal gaz rezervine sahip olmak kadar, bunlar için güvenli bir iletim hattı oluşturmak da önemlidir. Hele ki arama- üretim tesislerine, boru hatlarına yapılan saldırılar da düşünüldüğünde bunun Türkiye ye nasıl bir önem kazandıracağı da ortadadır. Hiç kuşkusuz ki stratejik bir öneme sahip olmak kadar bunun nasıl kullanılacağı da çok önemlidir. Türkiye, zaman kaybetmeden, konumunu ve konjonktürü değerlendirmeli, harekete geçmelidir. Arama ve üretim sırasında aslında pek de kalifiye eleman problemiyle karşılaşılmasa da ilgili sektörler içerisinde yoğun bir beyin göçü olduğu ortadadır. Aslında çok iyi petrol ve doğal gaz mühendisleri yetiştiren üniversitelerimizden mezun olan mühendisler, piyasadaki ücretlerle ilgili yoğun sorunlar yaşamakta ve bunun sonucunda da yurt dışı seçeneğini kullanmaktadır. Bu problemi ortadan kaldırabilecek çalışma şartları ve ücret düzeyleri oluşturulmalıdır. Beyin göçünün artması durumunda, sektör kalifiye eleman bulmakta problem yaşayacaktır. Petrol ve doğal gaz piyasaları aslında hem Dünya da hem de Türkiye de yoğun sorunların yaşandığı birer piyasadır. Fiyatlardaki belirsizlik, arz güvenliğindeki problemler, OPEC in tutumu, ABD Dolarındaki değişimler, yeni rezerv bulmada yaşanan güçlükler her iki piyasaya da gün geçtikçe daha zor günler yaşatacaktır. Petrol ve doğal gazın birçok sektörün üretiminde hammadde olarak kullanıldığı da düşünülürse; ilerideki günlerin, sadece petrol ve doğal gaz piyasaları için değil, birçok sektör için sıkıntı getireceği ortadadır. Üstelik bundan en fazla zarar görecek ülkeler arasında gelişmekte olan ülkeler gelmektedir. Türkiye, üretiminde girdi olarak kullandığı petrol ve doğal gazı daha verimli bir biçimde kullanmayı öğrenmeli ve ikame etmeye de gitmelidir. Türkiye PETROL VE DOĞAL GAZ ÇALIŞMA GRUBU PETROL ALT ÇALIŞMA GRUBU RAPORU 2-1-1

8 için petrol ve doğal gaz gibi tamamına yakını ithal edilen kaynaklara olan bağımlılık, hem ekonomik hem politik hem de hayati bir bağımlılıktır. Türkiye, dinamik yapısıyla ve gün geçtikçe artan üretimiyle büyümeye devam edecektir. Ancak bu büyümenin sorunsuz ve devamlı olarak yaşanabilmesi için petrol ve doğal gazda arz güvenliğinin sağlanması şarttır. Petrol ve doğal gaz üreticisi olan ülkelere komşu durumda olan Türkiye sahip olduğu bu stratejik konumu çok iyi değerlendirmelidir. Boru hatlarının yapımıyla artan bu stratejik önem, diplomatik ilişkilerle sürdürülmeye devam edilmelidir. Arzda yaşanacak problemin ekonomide bırakacağı etki ortadadır. Arz güvenliğinin sağlanması kesinlikle şarttır. Mevcut ve yeni yapılacak anlaşmalar da sağlam, güvenilir projeksiyonlarla yapılmalıdır. Re-export hakkı olmayan ve doğru planlanmamış bir anlaşmanın Türkiye nin lehine olmayacağı ortadadır. Türkiye, petrolü ve doğal gazı kullanmaya devam edecektir. Bu kaynakların kullanımında verimliliğin, arz güvenliğinin, sağlanması; güçlü ve dinamik bir Türkiye nin de önünü açacaktır PETROL VE DOĞAL GAZ ÇALIŞMA GRUBU PETROL ALT ÇALIŞMA GRUBU RAPORU

9 1. Giriş Dünyanın en önemli enerji ve sanayi ham maddelerinden biri olan petrolün oluşumu konusunda çeşitli varsayımlar ileri sürülmüş ve değişik tarifleri yapılmıştır. Genel olarak petrol, milyonlarca yıl önce yaşamış bitki ve hayvan kalıntılarının denizlerde biriken çökel katmanlar içerisinde, oksijensiz bir ortamda çürüyerek, belirli bir basınç ve sıcaklık altında ayrışmasından oluşmuştur. Doğal olarak oluşan hidrokarbonlar (hidrojen ve karbondan oluşan bileşikler) karışımı olarak tanımlanan petrol çoğu zaman nitrojen, oksijen ve sülfür bileşenlerini de içerir. Rafine edilmiş petrolden ayırt etmek için ham petrol olarak adlandırılmıştır. Ham petrol başlıca sıvı hidrokarbonlarla, değişen oranlarda çözünmüş gazlardan ve katranlardan oluşur. Büyük oranda metan gazı içeren hafif hidrokarbonlardan oluşan petrol gazını imal edilmiş gazdan ayırt edebilmek için genelde doğal gaz olarak adlandırılır. Yarı katı ve katı haldeki petrol ise ağır hidrokarbon ve katrandan oluşur. Bu türden petrole, özel karakterlerine ve yöresel kullanımlarına bağlı olarak asfalt, zift, katran gibi isimler verilmiştir. Ham petrolün fiziksel özellikleri büyük farklılıklar göstermektedir. Çoğunlukla hafif (yüksek graviteli) petroller açık kahverengi, sarı veya yeşil renkli, ağır (düşük graviteli) petroller ise koyu kahverengi veya siyah renklidirler. Yüksek graviteli petrolün rafine edilmesinden (damıtılmasından) çoğunlukla benzin, gazyağı ve motorin gibi hafif beyaz ürünler, düşük graviteli petrolün rafine edilmesinden ise daha ziyade fueloil ve asfalt gibi ağır siyah ürünler elde edilir. İçerisinde petrol oluşan çökel kayalar ana kaya olarak adlandırılır. Ana kaya içerisinde oluşan petrolün, basınç ve sıcaklık altında kalmasıyla sıkışan çökellerden küçücük damlacıklar halinde sızarak, içerisine yerleştiği gözenekli ve geçirgen çökellere hazne kaya denir. Petrolün kaynak kayayı terk edip hazne kayada birikirken geçirdiği sürece ise petrolün göçü denmektedir. Hazne kayanın üzerinde yer alan ve petrolün kaçmasını engelleyen geçirimsiz kaya ise örtü kaya olarak isimlendirilir. Petrolün kaçmasını engelleyip, birikimini sağlayan şartların bulunduğu yerlere kapan denir. Kapanın petrol ve gaz içeren kısmına rezervuar denir. Eğer birçok petrol ve/veya gaz rezervuarı bir tek jeolojik yapı içerisinde bulunuyor veya yakın ilişkili durumda bulunuyor ise, bu rezervuarlar gurubuna saha denir. Petrol ve gaz sahalarının bulunması için öncelikle uzun jeolojik etütler, bunların olumlu çıkması sonucunda da jeofizik etütler yapılır. Ancak yeraltındaki bir petrol veya gaz rezervuarının varlığı ve büyüklüğü yalnızca kuyular açılarak ve üretim yapılarak belirlenebilir. Yeni bir rezervuar bulmak amacıyla açılan kuyulara arama kuyusu denir. Açılan bu kuyuda petrol ve/veya gaz rezervuarı bulunursa kuyuya keşif kuyusu adı verilir. Açılan kuyudan petrol ve/veya gaz ekonomik olarak üretilemez ise, durumlarına göre bu kuyulara petrol emareli, gaz emareli, petrol ve gaz emareli, sulu veya kuru kuyu gibi isimler verilir. Keşif kuyusundan sonra, aynı rezervuar üzerinde keşfi bir kere daha doğrulamak ve sahanın büyüklüğünü belirlemek amacıyla açılan kuyu veya kuyulara tespit kuyusu ve geliştirme kuyusu adı verilir. Tespit ve geliştirme kuyularından sonra artık tamamen belirlenmiş saha üzerinde üretim yapmak amacıyla açılan bütün kuyulara üretim kuyusu adı verilir. Açılan tespit, geliştirme ve üretim kuyuları ile tamamen belirlenen rezervuardaki petrol ve gaz miktarına yerinde rezerv denir. Ancak keşfedilen rezervuardaki miktarın büyük çoğunluğunu yeraltı koşulları ve bugünün teknolojik koşulları nedeniyle üretmek mümkün değildir. Rezervuardan sağılabilecek petrol ve doğalgaz miktarına ise üretilebilir rezerv adı verilir. Dünyada olduğu kadar ülkemizde de kalkınmanın temelini oluşturan enerjiye, teknolojinin gelişmesi ve nüfusun artması nedeniyle giderek daha fazla ihtiyaç duyulmaktadır. Bu nedenle ülkeler gelecekle ilgili planlarını yaparken enerji tasarrufunu PETROL VE DOĞAL GAZ ÇALIŞMA GRUBU PETROL ALT ÇALIŞMA GRUBU RAPORU 2-1-3

10 ve enerji üretimini birincil öncelik olarak görmektedirler. BP istatistiklerine (BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2007) göre, 2006 yılında dünyada üç fosil yakıtı oluşturan, petrol, doğal gaz ve kömür enerji tüketiminde % 87,84 lük bir paya sahip olup, sadece petrolün enerji tüketimindeki payı ise % 35,76 dir. Tüketim sıralamasında petrolden sonra, % 28,41 lik oranla kömür, % 23,67 lik oranla doğal gaz, % 6,33 lik oranla hidroelektrik ve % 5,84 lük oranla nükleer enerji gelmektedir (Şekil 1). Şekil 1. Dünya Enerji Tüketimi % 6.33% 27.83% 5.90% 36.34% Petrol Doğal Gaz Kömür Nükleer Hidroelektrik 28.41% 5.84% 35.76% 23.65% 23.67% Kaynak: BP Statistical Review of World Energy Haziran 2007 Önümüzdeki yıllarda da ülkelerin kalkınmasında ekonomik ve siyasal politikaları yönlendirmesi açısından, petrol ve doğal gazın önemini sürdürmesi beklenmektedir. Her ne kadar hidrokarbon olarak adlandırılan petrol ve doğal gazın tüketiminin gittikçe artacağı varsayımı ile dünya rezervlerinin kısa sürede tükeneceği düşünülmekte ise de, arama teknolojilerindeki yeni gelişmelerle bu rezervlere yenilerinin katılacağı kuşkusuzdur. Bu nedenle petrol ve doğal gazın daha uzun yıllar başlıca birincil enerji kaynakları olarak dünya ülkelerinin gündeminde kalacağı yadsınamaz bir gerçektir. Petrol ve doğal gaz, kullanım alanının yaygın olması nedeniyle, dünya ekonomi politikalarında her zaman stratejik önemini korumuştur. Bu stratejik önemi kavrayabilen ülkeler, 20 inci yüzyılın başlarından itibaren petrole dayalı politikalar geliştirmiştir. Son yıllarda yaşanan petrol fiyatındaki artışlar, özellikle petrol ithal eden ve ekonomileri büyük oranda petrol ve doğal gaza bağlı olan ülkeler ve tüketiciler açısından haklı kaygılara neden olmaktadır. Bu nedenle, petrol fiyatlarının bundan sonraki seyri ile ilgili çok çeşitli analizler yapılmakta ve senaryolar üretilmektedir. Enerji güvenliğinin, ekonomik güvenliğin ve giderek ulusal güvenliğin ayrılmaz bir unsuru haline gelmesinden dolayı, petrol fiyatlarının geleceğe yönelik seyri herkesi çok yakından ilgilendirmektedir sonu itibariyle tükettiği enerjinin yaklaşık % 35,62 sini petrol ile karşılayan ve tükettiği petrolünde yaklaşık % 93 ünü ithal eden ülkemiz için ise bu durum, daha da ciddi boyuttadır (Şekil 2) PETROL VE DOĞAL GAZ ÇALIŞMA GRUBU PETROL ALT ÇALIŞMA GRUBU RAPORU

11 Şekil 2. Türkiye Enerji Tüketimi ,69 3,76 7,44 34,44 Petrol Doğal Gaz Kömür Hidroelektrik 25,62 4,05 7,15 35,62 Yenilenebilir ve Diğer 27,67 27,55 Kaynak: ETKB/EIGM 2006 değerleri geçici/ tahminidir. Ülkemizi petrol ve doğal gaz arama ve üretimi açısından değerlendirdiğimizde, Arap plakasının Anadolu plakasının altına doğru dalması, ülkemizde var olan petrol kapanlarının kırılarak dağılmasına veya son derece küçük hale gelmesine neden olmaktadır. Ülkemiz petrol aramacılığı açısından jeolojik olarak riski yüksek bir bölge de yer almaktadır (Güney Doğu Anadolu ve Trakya basenleri hariç). Ayrıca, aramacılık açısından son derece uygun şatlara sahip Orta Doğu ve Orta Asya ülkelerini de eklediğimizde ülkemiz, petrol ve doğal gaz aramacılığı açısından yatırımcıların daha az ilgisini çekmektedir. Ancak, Ülkemiz, dünya hidrokarbon rezervlerinin %70 inden fazlasını elinde bulunduran Orta Doğu ile eski Sovyetler Birliği ülkelerinin komşusu konumundadır. Doğal gaz kaynağı olarak büyük oranda Rusya ya bağlı olan Avrupa Birliği ülkelerinin, Rusya- Ukrayna çekişmesi ve/veya doğrudan kendilerinin Rusya ile olan ilişkilerinde yaşadıkları sorunlar nedeniyle yeni bir alternatif transit kaynağı aradıkları açıktır. Ülkemizin, bu durumu bir fırsat olarak değerlendirmesi ve uzun vadeli petrol ve doğal gaz politikalarının oluşturulması çalışmalarını arttırması gerekmektedir. 2. Mevcut Durum ve Sorunlar 2.1 Dünyada Petrol ve Doğal Gaz Rezervleri 2005 yılında 1200,7 milyar varil olan ham petrol rezervi çok az bir artış göstererek 2006 yılı sonu itibariyle 1208,2 milyar varil olmuştur. OPEC, 914,6 milyar varillik rezervle dünya petrol rezervlerinin %75,7 sine sahiptir. Çoğunluğunun OPEC bünyesinde toplandığı Orta Doğu Ülkeleri dünyanın toplam rezervinin % 61,5 ine sahiptir (Şekil 3). Eski SSCB % 10,6, OPEC e ve eski Sovyetlere dâhil olmayan ülkeler ise % 14,4 lük paylara sahiptir. OECD ülkelerinin toplam içindeki payı 79,8 milyar varil petrolle % 6,6 dır. Avrupa Birliğinde çok küçük petrol rezervine sahip diğer ülkeler sayılmazsa İngiltere, Danimarka, İtalya ve Romanya nın toplam 6,2 milyar varil rezervi olup, bunların toplamdaki payı % 0,51 dir. (Kaynak: BP Statictical Review of World Energy, Haziran 2007) PETROL VE DOĞAL GAZ ÇALIŞMA GRUBU PETROL ALT ÇALIŞMA GRUBU RAPORU 2-1-5

12 Şekil Yılı Ispatlanmış Dünya Petrol Rezervleri milyar varil Orta Doğu; 742,7 Asya - Pasifik; 40,5 Kuzey Amerika; 59,9 Orta ve Güney Amerika; 103,5 Afrika; 117,2 Avrupa - Asya; 144,4 Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2007 Coğrafik bölgelere göre ispatlanmış petrol rezervlerinin miktarı (milyar varil) ve yüzdesel dağılımı aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo-1 İspatlanmış Petrol Rezervleri (Milyar Varil) 1985 % 1995 % 2005 % 2006 % Kuzey Amerika ,17 89,0 8,66 59,5 4,95 59,9 4,93 Orta ve Güney Amerika ,16 83,8 8,16 103,5 8,62 103,5 8,56 Avrupa Asya ,20 81,5 7,94 140,5 11,70 144,4 11,95 Orta Doğu ,98 661,5 64,41 742,7 61,86 742,7 61,84 Afrika ,40 72,0 7,01 114,3 9,52 117,2 9,70 Asya Pasifik ,09 39,2 3,82 40,2 3,35 40,5 3,02 Dünya Toplamı , ,0 100, ,7 100, ,2 100,00 Kaynak: BP Statistical Review of World Energy Haziran 2007 Dünya petrol rezervleri 2006 yılı üretimleri ile 40,5 yıllık ihtiyacı karşılayacak düzeydedir yılı üretim düzeyi ile Orta Doğu daki rezervler 79,5 yıl, Kuzey Amerikadaki rezervler 11,9 yıl, Orta ve Güney Amerikadakiler 40,7 yıl, ve OECD ülkelerindekiler 12 yıl ömre sahiptir yılında 179,83 trilyon m 3 olan doğal gaz rezervi bir miktar artarak, 2006 yılında 181,46 trilyon m 3 e yükselmiştir. Rusya dünya doğal gaz rezervinin 47,65 Trilyon m 3 ile %26,3 üne, İran 28,13 trilyon m 3 ile % 15,5 na, Katar 25,36 trilyon m 3 ile % 14,0 üne, ABD ise 5,93 trilyon m 3 ile %3,3 üne sahiptir. Eski Sovyetler Birliği Ülkeleri nin toplam rezervi 58,11 trilyon m 3 ile % 32,0, OECD ülkeleri 15,90 trilyon m 3 ile %8,8, Avrupa Birliği ne bağlı ülkeler 2,43 trilyon m 3 ile % 1,3 lük oranlara sahiptir PETROL VE DOĞAL GAZ ÇALIŞMA GRUBU PETROL ALT ÇALIŞMA GRUBU RAPORU

13 2.2 Dünyada Petrol ve Doğal Gaz Üretimleri Dünyada 2006 yılı petrol üretimi bin varil/gün olarak gerçekleşmiştir yılı ile karşılaştırıldığında üretim %0,4 artmıştır (Tablo 2) yılında Orta Doğu ülkeleri %0,7 lik bir artışla dünya üretimindeki paylarını %31,2 ye çıkartmıştır. Ülke bazında en yüksek üretim miktarına sahip 5 ülke Suudi Arabistan (%13,1), Rusya (%12,3), Amerika Birleşik Devletleri (%8,0), İran (%5,4) ve Meksika (%4,7) olarak sıralanmaktadır. OPEC e bağlı ülkeler üretimlerini %0,2 arttırarak üretimlerini toplamın %41,7 sine, OECD ülkeleri ise %2,2 düşüş göstererek %23,3 e indirmiştir. Son 5 yıllık dönem incelendiğinde Orta Doğu ve eski Sovyetler Birliği ülkeleri ve en büyük üreticilerden olan Kanada ve Meksika nın petrol üretimlerini arttırdıkları, Amerika nın ise azaltmakta olduğu görülmektedir yılında 2763,0 milyar m 3 olan doğal gaz üretimi %2,5 artarak, 2006 yılında 2865,3 milyar m 3 e yükselmiştir (Tablo-3). Rusya dünya doğal gaz üretiminin %21,6 sını, ABD %18,5 ini, Kanada %6,5 ini, İran %3,7 sini ve Norveç ise %3,0 ını karşılamaktadır. OECD ülkeleri toplam doğal gaz üretiminin %37,8 ini, eski Sovyetler Birliği Ülkeleri ise %27,1 ini karşılamaktadır. Avrupa Birliği ne bağlı ülkeler ise % 7,1 lik üretim payına sahiptir. Tablo-2. Dünya Petrol Üretimi Petrol Üretimi Değişim 2006 Bin varil gün e Oranla Toplama Oran Amerika Birleşik Devletleri % 8.0% Kanada % 3.9% Meksika % 4.7% Kuzey Amerika Toplam % 16.5% Arjantin % 0.9% Brezilya % 2.3% Kolombiya % 0.7% Ekvator % 0.7% Peru % 0.1% Trinidad ve Tobago % 0.2% Venezuella % 3.7% Diğer Güney ve Orta Amerika % 0.2% Güney ve Orta Amerika Toplam % 8.8% Azerbaycan % 0.8% Danimarka % 0.4% İtalya % 0.1% Kazakistan % 1.7% Norveç % 3.3% Romanya % 0.1% Rusya % 12.3% Türkmenistan % 0.2% İngiltere (Birleşik Krallık) % 2.0% Özbekistan % 0.1% Diğer Avrupa ve Euroasya % 0.5% Toplam Avrupa ve Euroasya % 21.6% PETROL VE DOĞAL GAZ ÇALIŞMA GRUBU PETROL ALT ÇALIŞMA GRUBU RAPORU 2-1-7

14 İran % 5.4% Irak % 2.5% Kuveyt % 3.4% Oman % 0.9% Katar % 1.3% Suudi Arabistan % 13.1% Suriye % 0.5% Birleşik Arap Emirlikleri % 3.5% Yemen % 0.5% Diğer Orta Doğu % Toplam Orta Doğu % 31.2% Cezayir % 2.2% Angola % 1.8% Kamerun % 0.1% Çad % 0.2% Kongo (Brazzaville) % 0.3% Mısır % 0.8% Guinea % 0.5% Gabon % 0.3% Libya % 2.2% Nijerya % 3.0% Sudan % 0.5% Tunus % 0.1% Diğer Afrika % 0.1% Toplam Afrika % 12.1% Avustralya % 0.6% Brunei % 0.3% Çin % 4.7% Hindistan % 1.0% Endonezya % 1.3% Malezya % 0.9% Tayland % 0.3% Vietnam % 0.5% Diğer Asya Pasifik % 0.3% Toplam Asya Pasifik % 9.7% TOPLAM DÜNYA % 100.0% OECD % 23.3% OPEC % 41.7% OPEC harici % 43.0% Eski Sovyetler Birliği % 15.3% Kaynak: BP Statistical Review of World Energy Haziran PETROL VE DOĞAL GAZ ÇALIŞMA GRUBU PETROL ALT ÇALIŞMA GRUBU RAPORU

15 Tablo-3. Dünya Doğal Gaz Üretimi Doğal Gaz Üretimi Değişim 2006 Milyar metreküp e oranla Toplama Oran Amerika Birleşik Devletleri % 18.5% Kanada % 6.5% Meksika % 1.5% Kuzey Amerika Toplam % 26.5% Arjantin % 1.6% Bolivya % 0.4% Brezilya % 0.4% Kolombiya % 0.3% Trinidad ve Tobago % 1.2% Venezuella % 1.0% Diğer Güney ve Orta Amerika % 0.2% Güney ve Orta Amerika Toplam % 5.0% Azerbaycan % 0.2% Danimarka % 0.4% Almanya % 0.5% İtalya % 0.4% Kazakistan % 0.8% Hollanda % 2.2% Norveç % 3.0% Polonya % 0.1% Romanya % 0.4% Rusya % 21.3% Türkmenistan % 2.2% Ukrayna % 0.7% Birleşik Krallık % 2.8% Özbekistan % 1.9% Diğer Avrupa ve Euroasya % 0.4% Toplam Avrupa ve Euroasya % 37.3% Bahreyn % 0.4% İran % 3.7% Kuveyt % 0.4% Umman % 0.9% Katar % 1.7% Suudi Arabistan % 2.6% Suriye % 0.2% Birleşik Arap Emirlikleri % 1.6% Diğer Orta Doğu % 0.2% Toplam Orta Doğu % 11.7% Cezayir % 2.9% Mısır % 1.6% Libya % 0.5% Nijerya % 1.0% Diğer Afrika % Toplam Afrika % 6.3% PETROL VE DOĞAL GAZ ÇALIŞMA GRUBU PETROL ALT ÇALIŞMA GRUBU RAPORU 2-1-9

16 Tablo-3. Dünya Doğal Gaz Üretimi (devam) Avustralya % 1.4% Bangladeş % 0.5% Brunei % 0.4% Çin % 2.0% Hindistan % 1.1% Endonezya % 2.6% Malezya % 2.1% Myanmar % 0.5% Yeni Zelanda % 0.1% Pakistan % 1.1% Tayland % 0.8% Vietnam % 0.2% Diğer Asya Pasifik % 0.2% Toplam Asya Pasifik % 13.1% TOPLAM DÜNYA % 100.0% Avrupa Birliği % 7.1% OECD % 37.8% Eski Sovyetler Birliği % 27.1% Diğer % 35.1% Kaynak: BP Statistical Review of World Energy Haziran Türkiye nin Hidrokarbon Potansiyeli Türkiye jeolojik olarak oldukça yoğun tektonik yapıya sahiptir. Jeolojik devirler içerisinde sürekli devam eden ve halen devam etmekte olan bu tektonik hareketler, mevcut petrol sahalarını oldukça parçalı hale getirmiş, kısıtlı alanlarda depolanmış petrolün kırıklar boyunca kaçmasına sebebiyet vermiştir. Petrol havzaları dünya genelinde coğrafi sınırlarla birebir örtüşmemektedir. Bir bölgede petrolün oluşabilmesi ve korunabilmesi için bir çok parametrenin bir araya gelmesi gerekmektedir. Bunların en önemlileri; petrol türetecek yeterli miktarda ve kalitede organik maddeye sahip kaynak kaya, bu kaynak kayanın gömülmesini sağlayacak jeolojik koşullar, türeyen petrolü bünyesinde barındıracak hazne kayalar, petrolün dört yönlü olarak kapanlanmasını sağlayacak örtü kayanın varlığı gereklidir. Ancak bunların mevcudiyeti yeterli değildir, bunların yanı sıra biriken petrolün üretilebilirliliğini etkileyen petrolün kalitesi, kayacın gözenekliliği, geçirgenliği ve ekonomik miktarın varlığıdır. Maalesef, kara alanlarında Türkiye nin mevcut tektonik yapısı (Şekil-4) bu parametrelerin belirlenmesine imkan vermediği gibi karmaşık jeolojik yapısı nedeniyle yer altı yapılarının belirlenmesinde kullanılan sismik veriyi de olumsuz etkilemektedir. Doğal olarak bunca güçlük, Türkiye de petrol aramacılığını riskli veya pahalı hale getirmektedir. Bu nedenledir ki, ülkemize gelen yabancı sermaye kısa sürede çoğunlukla olumlu sonuca ulaşamamakta, yerli sermaye ise riski yüksek olan bu sektöre yeterince ilgi duymamaktadır PETROL VE DOĞAL GAZ ÇALIŞMA GRUBU PETROL ALT ÇALIŞMA GRUBU RAPORU

17 Şekil 4. Türkiye nin mevcut tektonik yapısı (Okan ve Tüysüz, 1999) Çoğu zaman bulunan petrol ekonomik olamayabilir, yani yapılacak masraflar üretilecek petrole göre çok yüklü meblağlar tutabilir. Bu gibi durumlarda petrol emaresine rastlanan fakat ekonomik miktara sahip olmayan kuyular geçici olarak terk edilmektedir. Bu terk esnasında mevcut petrol kanununa göre açılan kuyuya ait tüm dökümanlar Petrol İşleri Genel Müdürlüğü ne (PİGM) teslim edilmektedir. Kuyunun açılışı esnasında da bu kurum sürekli denetim yapmaktadır. Üretime konulmayan bütün kuyuların nasıl terk edilmesi gerektiği PİGM tarafından hazırlanan yönetmelikle belirlenmiş olup hem kuyuya hemde çevreye kuyudan doğabilecek zararların önlenmesi için kuyu emniyetli bir şekilde kapatılır. Dünyanın her yerindeki uygulama bu şekilde yapılmaktadır. Bu durumu gözlemleyen halk kuyuda petrol çıktı fakat kapattılar yorumunu yapmaktadır. Arap plakasının Anadolu plakasının altına dalması nedeniyle, jeolojik olarak son derece karmaşık, kıvrımlı ve kırıklı bir yapıya sahip olan ülkemizin bu durumu petrol potansiyelimizi olumsuz yönde etkilemekte, Azerbaycan, İran ve Irak gibi komşu ülkelere göre büyük rezervlere sahip olamamamıza neden olmaktadır. Sonuç olarak, ülkemizin karmaşık jeolojik durumu, aramacılığın riskli ve maaliyetli olmasına rağmen petrol ihtiva edebilecek sedimanter basenlerin çokluğu göz önüne alındığında, bugüne kadar yapılmış arama faaliyetlerinin çok düşük düzeyde kaldığı görülmektedir. Bugüne kadar yapılan faaliyetlerin çok büyük bir kısmı Güneydoğu Anadolu ve Trakya bölgesinde yoğunlaşmıştır (Şekil 5). Özellikle derin deniz bölgesi olması ve arama çalışmalarının son derece pahalı olması nedeniyle denizlerimiz ile iç bölgelerde yapılan çalışmaların da yetersizliği bu bölgelerin hidrokarbon potansiyellerinin kesin olarak ortaya çıkarılmasına yetmemiştir. PETROL VE DOĞAL GAZ ÇALIŞMA GRUBU PETROL ALT ÇALIŞMA GRUBU RAPORU

18 Şekil 5. Türkiye de bulunan basenler ve bugüne değin açılan arama kuyu lokasyonları. 2.4 Petrol ve Doğal Gaz Arama ve Üretim Faaliyetleri Arama Ülkemizde 1934 yılından 2006 yılı sonuna kadar 1290 adet arama kuyusu, 533 adet tespit kuyusu, 1392 adet üretim kuyusu 30 adet enjeksiyon kuyusu ve 81 adet istikşaf kuyusu olmak üzere toplam 3326 adet kuyu açılmış olup metre sondaj yapılmıştır. Açılan 1187 adet arama kuyusu sonucunda ise, ancak 103 petrol sahası ile 4 adedi karbondioksit olmak üzere 35 doğal gaz sahası keşfi yapılmıştır Kara Arama Ülkemiz kara alanlarındaki aramacılığın büyük çoğunluğu Güneydoğu Anadolu ve Trakya bölgelerinde yapılmaktadır yılları arasında açılan 1290 adet arama kuyusunun % 26.9 si (347 adet) Marmara Bölgesinde, % 56.9 ü (734 adeti) Güneydoğu Anadolu Bölgesinde, % 9.3 ü (120 adet) Akdeniz bölgesinde açılmışken diğer kara alanlarında açılan kuyu sayısı sadece 89 adettir(% 6.9). (Şekil 5) Bu durum, özellikle sondaj öncesi arama yatırımları olarak nitelendirilen jeolojik ve jeofizik çalışmalarda da kendini göstermektedir. Bu istatistiki bilgi şu gerçeği ortaya koymaktadır ki, ülkemizin özellikle jeolojik olarak riskinin fazla olduğu alanlarda aramacılık faaliyetleri maalesef geçtiğimiz 72 yılda yeterince yapılamamıştır. Yapılan faaliyetlerin büyük çoğunluğu TPAO tarafından gerçekleştirilmiştir PETROL VE DOĞAL GAZ ÇALIŞMA GRUBU PETROL ALT ÇALIŞMA GRUBU RAPORU

19 Son yıllarda arama öncesi çalışmalarda teknolojik gelişmelere bağlı olarak, ülkemizin daha az aranmış olan jeolojik riski yüksek kara alanlarında şirketlere sağlanabilecek ek teşviklerle faaliyetlerin artması beklenilmelidir Deniz Arama Deniz aramacılığının son derece pahalı olmasına rağmen son yıllarda Doğu ve Batı Karadeniz de aramalara ivme kazandırılmış, bunun sonucunda ülkemizde ilk defa Doğu Karadeniz in açıklarında 1500 m. su derinliğindeki yapılar Hopa-1 kuyusu ile test edilmiştir. Hopa 1 kuyusu ekonomik olarak petrol ve doğal gaz üretemese de, petrol ve gaz emareli kuyu olarak bitirilmiştir. Hopa 1 kuyusunun petrol ve gaz emareli kuyu olarak tamamlanması nedeniyle, ileride burada yapılacak arama çalışmaları açısından, bölgenin halen potansiyelini koruduğu için umut vaat etmektedir. İkinci ve son derece önemli olan bir diğer gelişme ise, doğal gaz tüketimimizle kıyasladığımızda çok büyük olmamasına rağmen, Batı Karadeniz projesinin olumlu sonuç vermesidir yılında Türkiye Petrolleri A.O., eski adı Madison Oil Turkey Inc. olan Toreador Resources. ve Stratic Energy. şirketlerinin Ayazlı 1 arama kuyusunu delmesi ile ilk defa Batı Karadeniz de ekonomik olarak doğal gaz keşfi yapılmıştır yılından 2006 yılı sonuna kadar açılan 16 kuyunun 14 ünün gazlı kuyu olarak bitirilmesi sonucunda üretim aşamasına gelinmiş, kuyuların üretim bağlantıları yapılarak gazın karada toplanabilecek hale gelmesi sağlanmış AKSA Enerji nin ana gaz iletim hattına verilmek üzere de karada gaz proses tesisleri kurulmuştur. Keşfedilen sahadan ilk üretim 2007 yılı içerisinde gerçekleşmiştir. Üretim gerçekleştiğinde, ilk belirlemelere göre halen Türkiye nin yıllık doğal gaz üretiminin % 50 sinin, sadece bu sahadan üretilebileceği düşünülmektedir. Bu gelişmeye paralel olarak dünya petrol ve doğal gaz arama sektörünün Batı Karadeniz e olan ilgisinin arttığı görülmektedir. Buna örnek olarak Brezilya milli şirketi Petrobras Oil and Gas B.V. şirketinin Milli şirketimiz olan Türkiye Petrolleri A.O. ile Orta Karadeniz de ortak arama çalışmalarına başlamasını gösterebiliriz. Dünyadaki deniz aramacılığının yıl bazında sondaj sayılarıyla (Şekil 6) karşılaştırıldığında ülkemizde yapılan arama sondajlarının arttırılması gerekliliği aşikardır. PETROL VE DOĞAL GAZ ÇALIŞMA GRUBU PETROL ALT ÇALIŞMA GRUBU RAPORU

20 Şekil 6. Dünyada 1982 yılından günümüze deniz sondaj sayı toplamı (Baker Hughes, 2007) Üretim Yeraltında hazne kaya içerisinde bulunan hidrokarbonun rezervuardan kuyuya akışını sağlayan temel mekanizmaları beş maddede özetleyebiliriz. Bunlar; etkisidir. 1- Üretimle oluşacak basınç düşüşü ile kaya ve mayi genleşmesi, 2- Petrolün içinde erimiş halde bulunan gazın basınç düşüşü ile serbest hale gelerek genleşmesi, 3- Rezervuarın keşfi sırasında rezervuarda serbest gaz olması durumunda bu gaz kütlesinin genleşmesi, 4- Su itimi 5- Gravite Rezervuardaki hidrokarbonların bu mekanizmaların yardımı ile kuyu içine akmasıyla gerçekleştirilen üretime birincil üretim denir. Rezervuardaki hidrokarbonların doğal mekanizmalar yardımı ile kuyu içerisine akmasının sağlanamadığı durumlarda üretimi arttırma amaçlı kuyuya su, karbondioksit, çeşitli kimyevi maddeler, buhar, hidrokarbonlar v.b. maddeler basılmasına ise ikincil üretim denir. Hidrokarbon yeraltında yüksek basınca sahip ise açılan kuyudan kendi enerjisi ile yüzeye gelir. Türkiye de bulunan petrol sahalarının basınçları, ekonomik miktarlardaki mayii artezyen olarak üretebilecek düzeyde değildir. Bu nedenle üretim çeşitli pompaların kullanımı ile gerçekleşmektedir. Türkiye de kullanılan pompalar dünya da da en fazla kullanıma sahip PETROL VE DOĞAL GAZ ÇALIŞMA GRUBU PETROL ALT ÇALIŞMA GRUBU RAPORU

21 olan at başı şeklindeki pompalardır. Ayrıca kuyunun potansiyeli ve üretilen akışkan özellikleri dikkate alınarak, elektrikli dalgıç pompa, hidrolik pompalar, burgu pompalarda (genellikle günlük 200 varilin altında üretim yapan kuyularda) kullanılmaktadır Üretim Yöntemleri ve Teknoloji Güney Doğu Anadolu Bölgesinde petrol ve doğal gaz üretim derinlikleri genellikle metre, Trakya Bölgesinde üretilen petrol ve doğal gaz üretimlerinin derinlikleri ise genellikle metre aralığındadır. Türkiye deki petrol rezervlerinin büyük çoğunluğu aktif taban suyuna sahiptir. Aktif taban suyu nedeni ile Türkiye deki sahaların büyük bir çoğunluğu su enjeksiyon uygulamasına gerek duyulmadan birincil üretim yöntemleri ile üretilmektedir. Rezervuara basınç desteği sağlanması açısından olumlu katkı sağlayan aktif taban suyu, aynı zamanda üretim kuyularından giderek artan oranlarda su üretilmesine ve zamanla devre dışı kalmalarına da neden olmaktadır. Aynı zamanda üretilen formasyon sularından kurtulmak da giderek büyük bir çevre sorunu haline gelmektedir. Bu nedenle, 1996 yılından bu yana petrolle birlikte üretilen formasyon sularının, Petrol İşleri Genel Müdürlüğü nden alınan enjeksiyon izinleri ile yer altı sularını kirletmeyecek şekilde tamamen geçirimsiz ortamlara geri basılması sağlanarak büyük bir çevre felaketinin önüne geçilmesi sağlanmıştır. Bazı sahalarda taban suyu bulunmamakta veya bulunsa bile aktif durumda değildir. Bu nedenle üretim esnasında rezervuarda hızlı bir basınç düşüşü gözlenmektedir. Bu tür sahalarda ikincil petrol üretim yöntemlerinin ilk uygulanması, Türkiye Petrolleri A.O. tarafından 1960 yılında Garzan sahasında başlatılan çevresel su enjeksiyonu projesi ile gerçekleşmiş olup, uygulamaya halen devam edilmektedir. Yine Türkiye Petrolleri A.O. tarafından rezervi büyük ancak gravitesi oldukça düşük olan Batı Raman sahasında çeşitli dönemlerde su enjeksiyonu kullanılmıştır. Sahada üretimi sağlamak için ikincil yöntem uygulaması (karbondioksit enjeksiyonu) yapılmaktadır. Türkiye de ikincil üretim yöntemi ile petrol üreten diğer bir şirket ise N.V.Turkse Perenco şirketidir. Şirketin Kayaköy sahasında yılları arasında gerçekleştirilen su enjeksiyonuna 1986 yılında tekrar başlanılmış olup uygulamaya halen devam edilmektedir. Öte yandan dünya genelinde özellikle ağır petrol içeren, düşük kurtarım oranına sahip karmaşık jeolojik yapılı olan petrol sahalarında daha önce uygulama maaliyetlerinin yüksek olması nedeniyle çoğu kez düşünülmeyen buhar enjeksiyonu, karbon dioksit enjeksiyonu, polimer enjeksiyonu gibi gelişmiş üretim teknikleri dünyada sıklıkla uygulanmaya başlanmıştır. Uygulama yöntemine göre değişmekle birlikte petrol kurtarımının ciddi miktarda artışı söz konusu olmaktadır. Ülkemizde bu yöntemlerden sadece karbon dioksit enjeksiyonu şu an için Batı Raman ve Batı Kozluca sahalarında uygulanılmaktadır. Özellikle A.B.D. de ve Avrupa Birliği ülkelerinde karbon dioksit enjeksiyonu proje sayılarında ciddi bir artış görülmektedir. Ağır petrol içeren, düşük kurtarım oranına sahip karmaşık jeolojik yapılı olan sahalar ülkemizde de bulunmaktadır. Özellikle buhar enjeksiyonu gibi ısısal uygulamalarda ve marjinal petrol sahalarında başarı, kalan petrolün nerede olduğunun bilinmesiyle gelmektedir. Batı Raman da 1985 yılında başlayan ve geliştirilerek günümüze kadar sürdürülen PETROL VE DOĞAL GAZ ÇALIŞMA GRUBU PETROL ALT ÇALIŞMA GRUBU RAPORU

22 karbondioksit uygulaması, dünyadaki en büyük karbondioksit uygulamaları arasındadır. Çamurlu sahasında da 1986 yılından itibaren dört yıl süre ile karbondioksit enjeksiyonu uygulaması yapılmıştır. İkiztepe sahasında ise, pilot uygulama olarak karbondioksit ve buhar enjeksiyonu denenmiştir. Üretimi arttırmak için kullanılan bir diğer yöntem ise yatay kuyu teknolojisidir. Tarihsel geçmişi çok daha eskiye uzanmasına karşın, yatay kuyu teknolojisi özellikle 1980 li yıllarda (ilki 1939 yılında ABD nin Ohio eyaleti Morgan şehrinde) ABD Texas da yaygın olarak uygulanmaya başlanmış ve yılları arasında sadece Texas da sayıları 2500 ü geçmiştir li yıllara gelindiğinde ise ABD de açılan yatay kuyu sayısı i, Kanada da i, diğer ülkelerde ise toplam 5000 i geçmiştir. Yatay kuyuların tercih edilmesinin nedeni, üretim yapılacak seviye ile kuyunun temas yüzeyinin dikey kuyulara kıyasla daha fazla olmasından kaynaklanmaktadır. Diğer bir deyişle petrolün daha fazla bir alandan daha kısa sürede üretilmesinin mümkün hale gelmesidir. Yatay kuyuların tercih edilmesinin bir başka nedeni de sığ ve çatlaklı rezervuarlardaki petrolün kısa sürede üretiminin sağlanmasıdır. Yatay kuyular doğal çatlaklı, çok tabakalı, ağır petrollü, su ve gaz konileşme problemi olan rezervuarlarda başarılı olabileceği gibi, tabii doğal gaz depolama alanlarının sağlanmasında, su enjeksiyonu veya diğer ikincil yöntemlerin uygulanmasında da kullanılabilmektedir. Ayrıca düşük geçirgenlikli ve yüksek akmazlıklı rezervuarlarda da bu yöntem uygulanabilmektedir yılında ABD de yapılan bir istatistiksel çalışmada yatay kuyu, dikey kuyu ile karşılaştırılmış ve performansları açısından ilginç sonuçlar elde edilmiştir. Bunlar; Yatay kuyuların dikey kuyulara göre 4 kata kadar daha fazla verimli olduğu, Yatay kuyulardaki 5 yıllık toplam üretimin, düşey kuyulara göre 2 kat daha fazla olduğu, Yatay kuyu açılmasındaki başarı oranının % 66 olduğu, (yani açılan her 3 kuyudan 2 sinin olumlu sonuç verdiği), Yatay kuyuların, aynı yerde açılacak olan dikey kuyulardan 2-3 kat daha fazla maliyet getirdiği ve yüksek ekonomik risk taşıdıkları, Yatay kuyuların, birincil üretim yapılırken tabii çatlakların dikine, ikincil üretim yapılırken ise tabii çatlaklara paralel olarak delinmesinin kuyulardaki verim artışını belirgin hale getirdiği görülmüştür. Gelişen yatay sondaj teknolojisi sayesinde karadan denize sondaj yapma olanağı doğmuş, buna iyi bir örnek olarak, İngiltere de feet lik ( m.) rekor yatay sondaj kara tipi bir kule ile karadan denizdeki Wytch Farm sahasında kazılmıştır. Teknolojik gelişmeler artık bir noktadan çoklu yatay (multi lateral) kuyular kazılmasını mümkün hale getirmiştir. Çoklu yatay kuyular bir rezervuarın değişik tabakalarından aynı anda üretim yapma olanağı vermekte, özellikle deniz sondajlarında maliyet düşürücü önemli bir etken olmaktadır. Ülkemizden de buna iyi bir örnek olarak Batı Karadeniz de keşfedilen Ayazlı, Doğu Ayazlı ve Akkaya sahalarını verebiliriz PETROL VE DOĞAL GAZ ÇALIŞMA GRUBU PETROL ALT ÇALIŞMA GRUBU RAPORU

23 Karadaki duruma baktığımızda ise, ülkemizde yatay kuyu tekniğini ilk olarak Türkiye Petrolleri A.O. kullanmıştır. Bu teknikle TPAO 8 i Raman ve 7 si Batı Raman sahalarında olmak üzere toplam 15 yatay kuyu açmıştır. Raman sahasında yapılan yatay kuyu teknolojisi çalışmalarından sonra aynı teknoloji bu kez Batı Raman sahasında; ilki 1994 yılında, ikincisi 1997, üçüncü ve dördüncü kuyular ise 1998 yılında sahanın doğusunda üretimi arttırmak amacıyla kullanılmıştır. Gelecekte büyük bir bölümü karbonatlı rezervuarlara sahip olan ülkemizde bu teknolojinin uygulanmasına devam edilmelidir. Aramacılıkta yüksek çözünürlüklü 3 boyutlu sismik çalışmaları ve özellikle Mini Sosie yöntemiyle sığ sismik çalışmaları yaparak daha önceden tespit edilemeyen karmaşık jeolojik yapıya sahip kalınlıkları az formasyonlarda petrol ve doğal gaz keşiflerini mümkün kılmıştır. Mini Sosie yöntemiyle Trakya bölgesinde doğal gaz keşifleri yapılmıştır. Yüksek çözünürlüklü sismik yöntemlerle özellikle karada ve denizde daha önceden arama yapılmamış bölgelerde ve Karadeniz ile Akdeniz de arama çalışmaları yapılmalıdır. Yüzeyde yapılan jeokimyasal çalışmalar ile birleştirildiğinde sismik ve gravimetrik çalışmaları başarı oranını daha da arttırmıştır. Bir diğer üretimi arttırma teknolojisi de üretim sahalarında 4 boyutlu (4B) sismik kullanılmasıdır. Ülkemizde henüz uygulanılmayan 4B sismiğin öncelikli amacı; üretim sürecinin zamana karşı izlenmesi ve elde edilen veriler ışığında üretim strateji ve teknolojilerinin geliştirilmesi ve uygulanması ile hidrokarbon üretiminin arttırılmasıdır. Yöntemin kullanılmasının bir diğer iyi sonucu ise, üretilen ve kalan üretilebilir rezerv miktarı ile ilgili bilgi edinilmesine olanak tanımasıdır. Yöntem kullanıldığında saha ve/veya kuyuların verimliliği ile rezervin tükeneceği zaman hakkında öngörü ve yaklaşımlar yapılabilmektedir. 4B sismik çalışmalar temelde, sismik dalgaların alıcıları olarak nitelendirebileceğimiz jeofonların veri alınması istenilen alana serilmesi ve sabitlenmesi ile gerçekleştirilmektedir. Bu şekilde, istenilen zamanlarda, jeofizik alet düzeneği ve sismik parametrelerin kullanılması ile veri toplanmaktadır. Değişik zamanlarda aynı yöntemle toplanan sismik veriler karşılaştırıldıklarında, üretim yapılan kuyu ve/veya kuyular ile saha hakkında, üretimin rezervuara olan etkisinin ne kadar olduğuna dair bilgiler ve farklılıklar gözlemlenebilmektedir. Böylece, su-petrol dokanağının yer değiştirme miktarının hesaplanması ile farklı zamanlarda yapılmış olan iki sismik çalışma arasında üretilmiş olan rezervin miktarı belirlenebilmekte ve üretim performansı hakkında bilgi sahibi olunmaktadır. Bu teknik Türkiye de henüz kullanılmamasına rağmen, en yaygın olarak kullanıldığı alanlar arasında Kuzey Denizi gelmektedir. Yöntem; Kuzey Denizinde birçok yapı üzerinde deniz tabanına sabitlenmiş jeofonlar yardımı ile uygulanmaktadır. Günümüzde derin sondajlar, extended reach sondajlar ve deniz sondajlarının maaliyeti azalmış, top drive ve casing drilling gibi yeni sondaj hızlandıran ekipmanlar ve yöntemler bulunmuştur. Özellikle top drive sondaj yöntemleri klasik dönen tabla sondaj tekniklerine oranla şu an için bir miktar pahalı olmasına rağmen daha güvenli olması, sondaj problemlerinin daha az görülmesi ve belki hepsinden önemli olarak sondaj süresini kısaltması nedeniyle gelecekte standart sondaj yöntemi olmasına kesin gözüyle bakılmaktadır. Bu yöntemlerin ülkemizde sıklıkla görülen marjinal petrol ve doğal gaz sahalarına ve deniz sondajlarına uygulanmasıyla daha önceden erişilmesi ve sondajı zor bölgelerde uygulanmasıyla başarı kazanılması beklenmelidir. Ülkemizde bulunan petrol ve doğal gaz sahalarından 2006 yılı sonuna kadar toplam 126,4 milyon ton ham petrol ve 8,7 milyar m 3 doğal gaz üretimi gerçekleştirilmiştir. Yıllar PETROL VE DOĞAL GAZ ÇALIŞMA GRUBU PETROL ALT ÇALIŞMA GRUBU RAPORU

24 boyunca petrol tüketimimiz hızla artarken yerli üretimimiz de buna paralel olarak bir artış sağlanamamıştır yılında en yüksek seviyesi olan üretimin tüketimi karşılama oranı % 57 iken, 2006 yılına gelindiğinde bu rakam % 7 seviyelerine kadar gerilemiştir yılı itibariyle kalan üretilebilir petrol rezervimiz 41,5 milyon ton olup, yeni keşifler yapılmadığı takdirde, bugünkü üretim seviyesi ile ham petrol rezervlerimizin ancak 19 yıllık bir ömrü bulunmaktadır. Diğer bir ifadeyle kalan üretilebilir ham petrol rezervlerimizi yıllık tüketimimizle kıyasladığımızda yaklaşık 1,5 yıllık bir rezervimizin kaldığını söyleyebiliriz yılı itibariyle kalan üretilebilir doğal gaz rezervlerimize baktığımızda ise, 7,7 milyar m 3 lük kalan üretilebilir doğal gaz rezervimizin, 30 milyar m 3 olan 2006 yılı tüketimimizin ancak 4 aylık bir kısmını karşılayabildiğini söyleyebiliriz yılından 2006 yılı sonuna kadar ülkemize 184 adet yabancı şirket gelerek arama faaliyetinde bulunmuş olup, bu şirketlerden 20 adedi ikinci defa arama faaliyetlerine katılmışlardır yılı sonu itibariyle yerli-yabancı toplam 40 şirket arama faaliyetlerini sürdürmektedir. Şekil 7: Ülkemizde arası faaliyet yapan Yerli ve Yabancı Şirket Sayısı Yerli Yabancı Yerli 184 Yabancı tarih sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED) Raporunda, petrol veya doğalgaz arama amaçlı yapılan jeolojik ve jeofizik faaliyetler için herhangi bir kısıtlama getirilmemekle birlikte üretim faaliyetleri için bu yönetmeliğin 29 uncu maddesi uygulanmaktadır. Ülkemiz, ihtiyacı olan petrol ve petrol ürünlerini büyük ölçüde ithalatla karşılamak zorundadır. Bu ithalat için ödediğimiz döviz uluslararası petrol piyasalarındaki fiyat hareketlerine bağlı olarak önemli rakamlara ulaşmaktadır. Özellikle döneminde uluslararası konjonktüre bağlı olarak petrol fiyatlarında önemli artışlar yaşanmıştır. Bunun sonucu olarak 2006 yılındaki petrol faturamız bir önceki yıla göre % 43 artışla 13,1 milyar ABD doları olarak gerçekleşmiştir Kuruluş Sayısı 2006 yılında Türkiye de tek başlarına ve/veya ortaklıklar halinde 19 u yerli, 25 i yabancı olmak üzere toplam 44 şirket ham petrol ve doğal gaz arama ve üretim faaliyetinde bulunmuştur. (Tablo 4) PETROL VE DOĞAL GAZ ÇALIŞMA GRUBU PETROL ALT ÇALIŞMA GRUBU RAPORU

25 Tablo Yılında Arama ve Üretim Sektöründe Faaliyet Gösteren Kuruluşlar S. No Kamu Kuruluşu Şirketin Adı Faaliyete Başlama Tarihi Faaliyet şekli 1 Türkiye Petrolleri A.O Arama & İşletme Diğer Yerli Özel Kuruluşlar 1 Arar Petrol Gaz Ar. Ür. Paz. Şti Arama 2 Aypet, Ayhanlar Petrol Ürünleri Madencilik ve Tic. A.Ş: Arama 3 BM Mühendislik ve İnşaat A.Ş Arama 4 Çalık Enerji San. ve Tic. A.Ş Arama 5 Edirne Enerji Petrol Arama Üretim ve Tic. Ltd. Şti Arama 6 Ersan Petrol San. A.Ş Arama & İşletme 7 Güney Yıldızı Petrol Üretim Sondaj Müt. Ve Tic. A.Ş Arama 8 Hema Enerji A.Ş Arama 9 Krystal Petrol Gaz ve Madencilik Ür. Sondaj San.ve Tic. A.Ş Arama 10 Lotus Petrol Doğal Gaz İnş.Tur.Nak.Gıda İth.İhr.San.Tic.Ltd.Şti Arama 11 Maya Petrol Gaz San. ve Tic. Ltd. Şti Arama 12 Merty Enerji Petrol Ar. Eğitim ve Servis Hiz. Ltd. Şti Arama 13 Park Teknik Elektrik Madencilik Turizm San. ve Tic. A.Ş Arama 14 Petoil Petrol ve Petrol Ür. Uluslararası Ar. ve İşl. Şti Arama 15 Petrako Petrol Doğal Gaz İnş. Taah. İşl. Gıda Tarım Cam Arama 16 Polmak Sondaj San. A.Ş. (*) Arama 17 Yerbil Jeolojik Hizmetler Madencilik İnşaat San. ve Tic. Ltd. Şti Arama 18 Zorlu Petrogas, Petrol Gaz ve Petrokimya Ür Arama Yabancı Özel Kuruluşlar 1 Alaaddin Middle East Ltd Arama & İşletme 2 Amity Oil Iinternational Pty Ltd Arama 3 Avenue Energy Inc Arama 4 BP Exploration Türkiye B.V Arama 5 Chevron Exploration Turkey B.V Arama 6 Chevron Texaco International Ltd. (*) Arama 7 Chevron Turkey B.V. (**) Arama 8 Dorchester Master Ltd. Partnership Arama & İşletme 9 Enron Thrace Exp. and Production B.V. (*) Arama & İşletme 10 JKX Turkey Ltd Arama 11 Madison Turkey Inc İşletme 12 N.V.Turkse Perenco Arama & İşletme 13 Omax International Ltd. (*) Arama 14 Tethys Oil Turkey AB Arama 15 Petrobras Oil and Gas B.V Arama 16 Petroleum Exploration Mediterranean Inc Arama & İşletme 17 Pinnacle Turkey Inc Arama & İşletme 18 Thrace Basin Natural Gas Türkiye Corp Arama & İşletme 19 TransAtlantic Turkey Ltd Arama 20 Southwind Energy LLC. (*) Arama 21 Stratic Energy Turkey Inc Arama 22 Trans Mediterranean Oil Company Ltd Arama & İşletme 23 Toreador Turkey Ltd Arama & İşletme 24 Turkish Petroleum International Company Ltd Arama 25 Zeta Petroleum Ltd Arama (*) Yıl içinde Faaliyetlerine son vermişlerdir. Kaynak: PİGM (Petrol İşleri Genel Müdürlüğü) PETROL VE DOĞAL GAZ ÇALIŞMA GRUBU PETROL ALT ÇALIŞMA GRUBU RAPORU