inet-tr Aralık 2009 XIV. Türkiye de İnternet Konferansı Bildirileri İstanbul Bilgi Üniversitesi, Dolapdere EDİTÖRLER

Transkript

1

2

3 inet-tr Aralık 2009 XIV. Türkiye de İnternet Konferansı Bildirileri İstanbul Bilgi Üniversitesi, Dolapdere EDİTÖRLER Mustafa Akgül Ethem Derman Ufuk Çağlayan Attila Özgit

4 Copyright İnternet Teknolojileri Derneği ISBN: Birinci Basım: 2014 Dizgi & Kapak uyarlama: Erkin Can Atakanı Basım Yeri : Adres : Tel :

5 İçindekiler Giriş Kurullar III Konferans Programı IV Açılış Konuşması VII Bildiriler e-kitap Serdar Katipoğlu 1 PHP ye Giriş Hidayet Doğan 7 Elektronik Yayımcılık Kapsamında Elektronik Tasarım Dergilerinin Görsel Kimlik Açısından Değerlendirilmesi Özden Pektaş-Turgut 13 Uzaktan Eğitim Uygulamalarında Bir Örnek: Millî Eğitim Bakanlığı - Açık İlköğretim Okulu Serkan Düzgün, Salim Yıldız 21 Trends in E-Learning and Future Expectations Arzu Hancı-Karademirci 29 Türkiye de Sosyal Ağların Yeri ve Sosyal Medyaya Bakış Ercüment Büyükşener 39 Türkiye de Facebook Kullanımı Araştırması Gülüm Şener 45 E-Ticaretin Hizmet Sektörüne Yansıması Turizm ve Seyahat Acenteleri Üzerine Bir Alan Araştırması Derya Semiz, Hülya Semiz, Süleyman Türkoğlu 55 E-Ticaret Uygulamalarda mikroödeme Sistemi Tasarımı ve Gerekliliği: Bir Mobil se-cüzdan Mimari Tasarımı Rıfat Çölkesen 65 Türkiye de e-belediye Araştırma Sonuçları Mustafa Çoruh 71 Beledi yeleri n Web Si teleri ni n Karşılaştırmalı Olarak Değerlendi rilmesi (Büyükşehir Belediyeleri Örneği) Mehmet Aksüt 79 I

6 Giriş: İçindekiler Kayıtlı Elektroni k Posta (KEP) Yüksel Samast 85 Geçmişten Günümüze Bilgi Yaklaşımları Bilgi Toplumu ve İnternet Deniz Çalık, Özge Pelin Çınar 89 Haber elden gidiyor mu?: Yurttaş Gazeteci Büyük Medyaya Karşı Esra Arsan 101 ZigBee - IEEE Standartı Temelli Kablosuz Algılayıcı Ağları Bahadır Karasulu, Levent Toker, Serdar Korukoğlu 109 Ortak Kullanım Amacı ile Oluşturulan Bilgisayar Laboratuvarlarının Sorunları ve Bu Sorunların Çözümü için Bir Öneri Kerem Erzurumlu, Aydın Kaya 117 Güvenlik Amaçlı SNMP Walk ile Merkezi Loglama Yazılımı Gökhan Akın, Uğur Sezer 125 Unutulan Güvenlik Sorusundan NAC a Bakış, Yerel Ağ Çalışma Notlarından Serhat Aslan 129 Yeni Medya Olarak İnternet ve Hukuki Kişisel Güvenlik Serhat Koç, Selva Kaynak 135 Markanın Domain Names, Metatag ve Keywords Olarak Kullanılması Savaş Bozbel 143 Türki ye de Ki şi sel Veri leri n Korunması Hayrunnisa Özdemir 151 Daha Hızlı İnternet ile Bulut Bilgiişlem Feriştah Örücü, Alp Kut 157 Anlamsal Web te SKOS Kullanılarak Bilgi Organizasyonu Yasemin Yüksek 161 İnternet in Yeni Toplumsal Hareketlere Etkisi Gamze Göker 167 II

7 Giriş: Kurullar Danışma Kurulu: Kerem Altıparmak Cağlayan Arkan Yusuf Ata Arıak Erol Arkun Yurtsan Atakan Işık Aybay Abdullah Baykal Kemalletin Bulamacı Kemal Cılız Recep Çakal Osman Çoşkunoğlu Mehmet Çelebiler Nüzhet Dalfes Reha Denemeç Tahir Dengiz Faruk Eczacıbaşı Emrehan Halıcı Ayşegül İldeniz Yücel Komcez Serdar Kuzuloğlu Turhan Menteş Ramazan Pektaş Özhan Toktaş Ersin Töreci Savaş Ünsal Ruşen Yaykın Ekrem Yener Yürütme Kurulu: Mustafa Akgül Zeynel Cebeci Ufuk Çağlayan Ethem Derman Attila Özgit Yaman Akdeniz Özgür Uçkan Aslı Telli Program Komitesi: Mustafa Akgül Cemal Akyel Ayla Altun Yusuf Andiç Erol Arkun Refik Arkut Necdet Atabarut Umit Atalay Alper Aydınalp Haluk Bingöl Ufuk Çağlayan Zeynel Cebeci Erhan Coşar Kürşat Çağıltay Ethem Derman Atilla Elçi Gökhan Erkal Doruk Fişek Orhan Gökçöl Türker Gülüm Fikret İlkiz Bülent Karasözen Ali Fuat Kartal Selçuk Kavasoğlu Nihad Karslı M. Emin Küçük Zühal Mutlu Füsun Nebil Serkan Orcan Ali Ekem Özkul Yaşar Özden Attila Özgit Osman Saka Ergin Soysal Müjgan Şan Yaşar Tonta Tanol Türkoğlu Hakan Tüzün Ali Yazıcı Aytac Yıldızeli Yaman Akdeniz Özgür Uçkan Aslı Telli III

8 XIV. Türkiye de İnternet Konferansı Programı I. Gün - 12 Aralık Cumartesi Salon BS-1 Salon BS-2 Salon 130 Salon 135 Salon Z-09 10:00-11:00 (Açılış) Mustafa Akgül, INETD İnternet Kurulu Prof. Halil Güven, Rektör Orhan Bursalı, Bilgi Toplumu ve İnternet 11:00-13:00 (I. Oturum) Panel: İnternet, Siyaset ve Demokrasi Yönetici: Prof. Haluk Şahin Aşkın Asan, AKP Osman Çoşkunoğlu, CHP Hüseyin Mert, DSP Aslı Aydıntaşbaş, Milliyet S. Kuzuloğlu, Korsan Partisi Oluşumu Özgür Uçkan, Bilgi Üniversitesi Aslı Telli, Bilgi Üniversitesi Bildiri: İnternet ve Gelecek Yönetici: Serdar Katipoğlu, Bilgi Ü. Megatrends: Geleceğin Eğilimleri, (1), Z. Babür İnternetin Geleceğine Mantıksal Yaklaşımlar: Marro.ws, (8), A. R. Babaoğlan e-kitap, (71), S. Katipoğlu Türkcell Sunumu PHP: PHP ye Giriş, (85), H. Doğan PHP ile XSLT kullanımı, (76), E. Aygen Seminer: Sosyal ağlar - Web 2.0 Semineri Sosyal Aglarda Pazarlama ve Tanıtım, (60), A. Mesci, İnternet Pazarlama Seminer/Çalışma Grubu: Görme Engellilerde GPS ve Navigasyon Kullanımı Kör Bilişimciler Derneği, İ. Elibal 14:00-16:00 (II. Oturum) Panel: Soysal Ağlar, Fikri Haklar ve İnternet yasakları Yönetici: Yaman Akdeniz, Bilgi Ü. Burcu Esmersoy, NTV Kerem Altıparmak, Ankara Ü. Bülent Forta, Mü-Yap Faruk Eczacıbaşı, TBV Osman Nihat Şen, TİB Bildiri: e-öğrenme Yönetici: Sevinç Gülseçen, İstanbul Ü. Okul Yönetim Portalı Denemesi, (10), B. Kılıç Elektronik Tasarım Dergilerinin Görsel Kimliği, (64), Ö. P. Turgut Uzaktan Eğitim Örneği: MEB in açık ilköğretim okulu, (75), S. Düzgün E-ögrenmede eğilimler ve Gelecekteki Beklentiler, (79), A. H. Karademirci Seminer: Bireysel Güvenlik Semineri Türkiye Bilişim Güvenliği Derneği Faruk Kekevi, Casus Programlar Kıvılcım Hindistan, Habeşmede Güvenlik Fatih Emiral - Kişisel Verilerin Korunması Çalışma Grubu: Web 2.0 Uygulamaları ve Sosyal Ağlar, Yaşar Tonta Hacettepe Ü. Orçun Madran, Başkent Ü. Umut Al, Hacettepe Ü. PostgreSQL de ileri Düzey Başarım Yönetimi, D. Gündüz, LKD 16:30-18:30 (III. Oturum) Bildiri: Sosyal Ağlar Yönetici: Meriç Akyol Türkiyede Sosyal Ağların Yeri ve Sosyal Medyaya Bakış, (61), E. Büyükşener Social Network Analysis as a Research Tool: An overview, (93), H. Darvish Türkiye de Facebook Kullanımı Araştırması, (4), G. Şener Bildiri: E-Ticaret Yönetici: Rıfat Çölkesen Mobil Finans ve Bilet Uygulamalarında İleri Güvenlik Metodları, (54), F. İşbecer Turizm ve seyahat Acentelarında E-Ticaret, (90), D. Semiz E-Ticaret Uygulamalarda mikroödeme Sistemi Tasarımı ve Gerekliliği, (5), R. Çölkesen Seminer: Bireysel Güvenlik Semineri, Bilgi Güvenliği Derneği Seminer: Linux Bilmeyenlere Linux, (96), Ç. Çebi Özgür Yazılım ve İş Modelleri, (99), H. Uygun İnternette Çocuk İstismarının Engellenmesi TBD İstanbul Ceyda Akaydın, TBD Burak İz, Vodafone Dinçer Ay, İEM Arzu Alpagut, TBD IV

9 II. Gün - 13 Aralık Pazar Salon BS-1 Salon BS-2 Salon 130 Salon :00-12:00 (I. Oturum) Panel: Yeni DNS Yönetmeliği Taslağı Yönetici: Av. Gökhan Ahi Sezen Yeşil, BTK Atilla Özgit, ODTÜ Av. A.Osman Özdilek Panel/Bildiri: Toplumsal Paylaşım Ağı Facebook: Türkiye de Kullanım Örüntüleri Yönetici: Mutlu Binark, Başkent Ü. Tuğrul Çomu, Ankara Ü. Ali Toprak, Ankara Ü. Senem Börekçi, Ankara Ü. Ayşenur Yıldırım, Ankara Ü. Işık Barış Fidaner, Boğaziçi Ü Bildiri: e-devlet Yönetici: Yüksel Samast Türkiye de e-belediye Uygulamaları Araştırma Sonuçları, (2), M. Çoruh Büyükşehir Belediye Weblerinin Değerlendirilmesi, (80), M. Aksüt Kayıtlı Elektronik Posta: yasal geçerli ve güvenli e-posta, (3), Y. Samast Bildiri: Bilgi Toplumu ve e-devlet Yönetici: Levent Karadağ Türkiye Bilgi Toplu Stratejisinin Fransa ile karşılaştırılması, (88), A. Alpagut, TBD Geçmişten Günümüze Bilgi Yaklaşımları, Bilgi Toplumu ve İnternet, (72), Ö. P. Çınar Bilgiye Giden Kestirme Yolda, Demokrasinin Ruhu Olan Eylemselliğe Veda ve Sebebi Olarak İnternet Kavramı, (89), M. Kurtoğlu 13:00-15:00 (II. Oturum) Panel: İnternet ve Hukuk Yönetici: Özgür Uçkan, Bilgi Ü. Cengiz Tanrıkulu, Başbakanlık Av. Erhan Horasan Av. Gökhan Ahi Özgür Uçkan, Bilgi Ü. Panel: İnternet Gazeteciliği Öldürüyor mu? Yönetici: Doç. Halil Nalçaoğlu, Bilgi Ü. Ahmet Yeşiltepe, NTV Esra Arsan, (94), Bilgi Ü Yurtsan Atakan, Akşam İsmail Hakkı Polat, Kadir Has Ü. Orhan Tekelioğlu, Bahçeşehir Ü. Bildiri: Teknik Yönetici: Gökhan Akın, İTÜ ZigBee - IEEE Standartı Temelli Kablosuz Algılayıcı Ağları, (9), B. Karasulu Bilgisayar Laburatuarların Sorunları ve bir çözüm önerisi, (37), K. Erzurumlu İnternet Üzerinden Özgür Yazılım ile Görüntü Aktarımı, (102), G. Pultar Güvenlik Amaçlı SNMP Walk ile Merkezi Loglama Yazılımı, (73), G. Akın Bildiri: Güvenlik ve Telekulak Yönetici: Engür Pişirici Unutulan Güvenlik Sorusundan NAC a Bakış, Yerel Ağ Çalışma Notlarından, (82), S. Aslan Bir Türkiye Parodisi: Telekulak!, (83), R. E. Pişirici Malware Taxonomy, (84), R. E. Pişirici 13:00-15:00 (III. Oturum) Bildiri: Hukuk Yönetici: Ahmet Çiftci, Gazi Ü. Bilişim Suçları Bağlamında Yeni Medya Olarak İnternet ve Kişisel Güvenlik, (7), S. Koç Markanın Alan Adı, Yönlendirici Kod ve Anahtar Sözcük Olarak Kullanılması, (63), S. Bozbel Türkiyede Kişisel Verilerin Korunması, (81), H. Özdemir İnternette Cevap ve Düzeltme Hakkı, (92), A. Çiftçi Panel: Sosyal Ağlar: Dünya ve Türkiye (62) Yönetici: Sinan Oymacı Sinan Oymacı Atıf Ünaldı Kemalettin Bulamacı Musa Savaş, Demet Zübeyiroğlu Bildiri: Bulut Bilşimi, Anlamsal Web Yönetici: M. Ufuk Çağlayan Daha Hızlı İnternet İle Bulut Hesaplama, (86), F. Örücü Dagitik Hesaplamada internet, (87), M. Akçay Anlamsal Webde SKOS Kullanılarak Bilgi Organizasyonu, (98), Y. Yüksek Bildiri: İnternet ve Toplum Yönetici: Rıfat Çölkesen İnternette Yeni Toplumsal Hareketler, (91), G. Göker Bir Toplumsal Yaşam Olasılığı Olarak İnternet, (11), T. Aktaş İnternet Yayıncılığı mı? Basılı Yayıncılık mı? Herikisi de. Yayıncılıkta Birbirini Tamamlayan Önemli İki Yöntemin Sinerjisi, (6), R. Çölkesen V

10 VI

11 Giriş: Açılış Konuşması inet-tr'09 Açılış Konuşması Sayın Konuklar, sayın katılımcılar, Sayın basın mensupları, ve bizi internetden izleyen netdaşlarım, hepinize İnternet Konferansı açılış törenine hoş geldiniz diyorum, saygı ve sevgiyle selamlıyorum. Bu konferansın gerçekleşmesinde emeği geçen herkese, Konferans Yürütme Kurulu ve İnternet Teknolojileri Derneği adına teşekkür etmek istiyorum. Başta ev sahibimiz, Bilgi Üniversitesine sayın rektörümüzün şahsında teşekkür ederiz. Sponsorlarımıza, Turkcell ve Zeitin, bize destek çıkan Bilişim STK'larına, bildiri veren, panele katılan, seminer veren, oturum yöneten aktif katılımcılara ve dinleyicilere, izleyicilere çok teşekkür ederim. Bu konferans fikri 1995 baharında ortaya çıkan çalkantıyı azaltmak, paydaşları bir masa etrafında toplamak, ve ortak akıl oluşturmak amacıyla ortaya atılmıştı. İlk konferans, o gün İnternetle ilgili tüm kesimleri bir araya getirdi. Amacımız, Türkiye İnternetine ivme vermek, Bilgi ve deneyim paylaşımı sağlamak, sorunlara çozüm aramak ve Toplumun ve siyasetin dikkatini çekmekti. Bu gün bu konferansın, hala, internetle ilgilenenlerin buluşma noktası, sorunların tartışıldığı bir platform, ortak aklın arandığı bir ortam olmasını arzuluyoruz. Bu konferansın, internet konusunda, topluma entelektüel liderlik etmesi arzumuzdan ve çabamızdan vazgeçmedik. Bu konferans dizisi Türkiye'de bu yönde pek çok çabaya vesile oldu, katkı verdi. Akademik Bilişim Konferansları, Kamunet Konferansı, İnternet Kurulu ve İnternet Haftası bunların arasında. Bu konferanta Türkiye İnternetin tüm paydaşlarının, tüm tarafların katılmasını, sorunlara çözüm aramasını istiyoruz. Bu kapsamda, Mü-Yap, BTK ve Bakanlıklardan gelene arkadaşlara teşekkür ederiz. Aramızdaki görüş farkları, bizlerin hoşgörü içinde, diyalog içinde olmamızı engellememeli. İnterneti Nasıl Algılamalı? Bu konferansı düzenleyenler olarak, interneti, insanlığın yeni toplum biçimi olduğunu düşündüğümüz, Bilgi Toplumunu oluşturan araç ve kavramların temsilcisi olarak görüyoruz. Sanayi devrimi insanın kol gücünü çokladı, onun etkin kullanımını mümkün kıldı. İnternetin temsil ettiği devrim ise, insanın beyin gücünü çokluyor, onun ürünlerinin paylaşılmasını, yeniden üretilmesini kolaylaştırıyor. Bilgi teknolojileri bilimle sarmal bir şekilde birbirini tetikleyerek gelişiyor. İnternet Bilgi Toplumun taşıyıcısı, ön modeli, katalizörü konumunda. Bireyi özgürleştiriyor, güçlendiriyor. Hiyarşik yapıları kırmaya başlıyor. Bu değişimler köklü değişimlerdir. Nasıl sanayi devrimi sancılı olduysa, Bilgi Toplumuna dönüşüm de uzun ve sancılı olacaktır. Dünya Nerede, Türkiye Nereye Gidiyor? İnternetin boyutları konusunda bir kaç rakam verirsek: 1.7 milyara yakın insan internet kullanıcısı. İnternete kayıtlı bilgisayar sayısı 680M. 234 M web var. 190M civarında alan adı var. Blog ve video sayısın yüz milyonlar ölçüsünde olduğunu biliyoruz. Google artık sayfa sayısı vermiyor, ama rakibi cuil.com 127 Milyar sayfayı indekslediğini söylüyor. Türkiye'ye gelince 30 milyon civarında kullanıcı olduğunu düşünüyoruz. İnternet kullanım istatistikleri ciddi bir sayısal bölünmeyi ifade ediyor. Kırsal kesimde kadınlar pratik olarak internet kullanmıyor, toplam kullanım da %8 seviyesinde. Yurttaşların %30 interneti hiç duymamış. Internete kayıtlı bilgisayar 3 milyon rapor edildi..tr altında 205 bin alan adı var. Yurt dışında da 823 bin civarında var. Yurt içinde VII

12 Giriş: Açılış Konuşması ve dışında blog ya da web sayfası olanların milyonu aştığını tahmin ediyoruz. Facebook 300 milyonu, twitter 100 milyonu, linkedin 50 milyonu aştı. Kabaca değerlendirirsek; dünya ortalamasını yakaladık ama, Avrupa ortalamasını yakalayamadık. OECD raporlarında ya sonuncu ya da sondan 2. konumundayız. Uluslarası indekslere bakarsak, ortalarda bir yerlerde oyalanıyoruz. Son bir kac yılda düşme görüyoruz. Dünya Ekonomik Forumunda ise 127 ülke arasında 55. Birleşmiş Milletler e-governance raporunda 56'dan 76'ya düştük. İnternete eşit olmayan bir şekilde gelişiyor. Finans sektörü gelişkin. Yaratıcı küçük firmalarımız, porfesyonlellerimiz var. Ödül kazanan bir çok e-devlet projemiz var. Artık e-devlet kapımız, 3G miz var. Her okulda internetimiz var. Toplum pek farkında olmasa da kapsayan Bilgi Toplumu Stratejisi ve Eylem Planı var. Büyük özel sektör interneti oldukca iyi kullanıyor. Üniversitelerimiz, internetle yaşamaya alıştı; süreç işliyor. Türkiye Gemisi Rotasını Bilgi Toplumuna henüz dündüremedi! Tüm bunlara rağmen, ülkemizde sistematik, kapsamlı bir Bilgi Topluma yöneliş olduğunu söylemek mümkün değil. Türkiye gemisinin rotasını bilgi toplumuna döndürecek boyutta yapılanma, program, ve çaba yok. En başta, siyasal sahiplenme ve örgütlenme olduğunu söylemek zor. Bilgi Toplumu çalışmalarını koordine edecek kapasitede bir yapılanma yok.yapılanma olarak, DPT Bilgi Toplumu Dairesi, Başbakanlık e-devlet grubu, Türksat, ve BTK var. Bakanları içeren İcra Kurulu var. Icra kurulunda STK lar gözlemci olarak var ama; yönetişimin düzgün çalıştığını söyleyebilmek zor. Bunun bir Parlamento ayağı yok. Sivil toplumu, özel sektörü, üniversiteyi ve basını işin içine çekecek bir yağılanma yok. Ülkemizdeki dağınıklığın ve karmaşanın en somut belirtisi youtube yasağında somutlaşmaktadır. Herkes karşı ama kimse sorunu çözemiyor da bitecek olan Bilgi Toplumu Eylem Planı ciddi olarak başarısız olduğu için, Bilgi Toplumu ve E-devlet Ajansi taslağı ortaya çıktı. Yine yönetişim ayağı yok ve vizyon e-devlet le. Emek yoğun bir ekonomiyi ve kırsal ağırlıklı bir toplumu, bilgi yoğun bir ekonomi ve toplumsal yapıya dönüştürmeyi hedeflemiyor. Farklı disiplinlerden uzmanları barındıran, esnek, bağımsız, insiyatif alabilen bir yapı gerekirdi. Türkiye'yi Bilgi Toplumuna taşıyacak kadroları yetiştirme planımız, ve var olan kadroları kamuda tutacak insan kaynakları politikalarımız sorunlu. Serbestleşme ağır aksak ilerliyor. Kablonun genişbant içinde payı henüz çok küçük. Serbestleşmede ana kriter, serbestleşme ile pazara giren operatörlerin pazar payıdır. Bu Almanya'da %40'larda. Bizde %5 civarında. Sabit hatlarda rekabet sorunlu. Konferansta 9 seminer oturumu, 7 panel var. 11 Bildiri oturumunda 37 bildiri sunulacak. Konferansta ağırlıklı olarak Yeni Medya, Fikri Haklar, Yasaklar, Demokrasi ve Sosyal Ağlar işleniyor. Bu konferansa ağırlığını vuran konu ise Sosyal Ağlar olmuştur. Dünyada çok hızlı gelişen Sosyal Ağlar, Türkiyede de gelişmeye başlamıştır. Bunun bir yansımasını bu konferansta görüyoruz. İnternet Yasakları şu anda Türkiye İnternetinin kanayan yarasıdır. Ülkemiz kendi başına, uluslararası hukuku tesis etmeye çalışmaktadır. Yasakları Donkişot, Devekuşu ve Harakiri te- VIII

13 Giriş: Açılış Konuşması rimleriyle ifade ediyorum. Bu konuyu bir panelde enine boyuna tartışacağız. Ben somut bazı önerilerle bitireceğim. 1. Türkiye deki IP lerden görüntülenemeyen nesneleri yok sayamalıyız. Bu yönetmelik veya yasa değişikliği gerektirir. Bunu yaparsak, youtube yasağı ortadan kalkar. 2. Nesne temelli filterelemeyi hayata geçirmeliyiz. Bunu yaparsak, cocuk pornosu gibi tamamaen zararlı webler dışındaki webler için yasağı fark etmeyiz bile. 3. az sayıda uzman mahkeme kurup bu tür konularda uzmanlaşmasını sağlamalıyız. 4. Ülkenin hassas olduğu konularda mücadeleyi sivil yapılarla öz ve ortak yönetimle çözmeye çalışmalıyız. Daha uzun vadede, zaralı içeriği bilinçli yurttaşa bırakmalı, ifade özgürlüğü ve hoşgörü temelinde soruna yaklaşmalıyız. Biz, İnterneti çok önemsiyoruz. Bu konferansları da genelde interneti, özelde Türkiye interneti tartışacak, toplumun gündemine koyacak, ve ülkemizin gelişmesine katkı verecek bir platform, ortak akıl için bir ortam olarak tutmaya çalısıyoruz, çalışacağız. İnternet konferansı içinde, internetin çeşitli konulara odaklanan mini konferanslar yapmak, ülkenin Bilgi Toplumu ve e-devlet çabalarının gözden geçirileceği, geri besleme yapılacağı bir dost ortamı yapmak istiyoruz. Bunda bugüne kadar istediğimiz başarıyı elde edemedik ama bu davet bizim! Katkı veren herkese tekrar teşekkür eder, başarılar dilerim. Mustafa Akgül IX

14

15 inet-tr 09 - XIV. Türkiye de İnternet Konferansı Bildirileri Aralık 2009 Bilgi Üniversitesi, İstanbul e-kitap Serdar Katipoğlu serdar@hiperlink.com.tr Giriş Seksenli yılların ortalarında CD-ROM lar üretilmeye başlandı. CD-ROM lar genelde akademik yayınların künye bilgilerini içeren indekslerdi veya birer paragraftan oluşan özetçeleri içeren e-kaynaklardı. Takip eden yıllarda da internet hayatımıza girdi yılında ODTÜ de akademik amaçlı ve kütüphane ağırlıklı kullanılmaya başlandı. Burada bir hatırlatma yapmak istiyorum. Bilgisayar 1960 yılında ilk olarak Karayolları Genel Müdürlüğünde 1 kullanılmaya başlanmıştı. Hacettepe, ODTÜ ve Boğaziçi Üniversitelerinde bu yıllarda büyük bilgisayarlar vardı ve akademik olarakta programcılık bölümleri açılmıştı. 70 li yıllarda Elektronik beynimiz, Komputerimiz var diye banka reklam yapıyordu. Bilgisayar sosyal hayata da bir tanım olarak girmeye başlamıştı. 90 lı yılların ortalarında yayınlar tam metin olarak CD-ROM larda belirmeye başladı. Ansiklopediler, sözlükler CD-ROM üzerinde yayımlanmaya başladı. Artık bir dergi makalesini ASCII formatında yani harf ve rakam olarak okuyabiliyordu. Fakat bir matematik formülü olduğu gibi görünemiyordu. Biz, bilgi belge yöneticileri mutluyduk ama potansiyel kullanıcılar hala eleştiriyor ve direniyorlardı. İnternet Yayıncılar çok daha fazla kişiye erişecekleri araç olan interneti tercih ettiler. Elektronik yayıncılıkta dergiler ve referans kaynakları öncü rolünü almışlardı. Bununla birlikte yeni bir yayıncı tipi ve yayın türü doğmaktaydı. Aynı konudaki dergileri eski ve yeni sayıları dahil biraraya toplayan yayıncı (Aggregator), veritabanı adı verilen bir yayın türü oluşturmaktaydı. Türkiye de de böyle bir örneğe rastlıyoruz. İndeks 95 isimli, dergilerin scan edilmiş yazı ve makaleleri tam metin olarak içeren bir veri tabanı piyasaya çıkıyordu. Bu yeni yayıncı türü dergilerin asıl sahiplerine para ödeyip elektronik olarak yayınlama hakkını satın alıyordu. Bu dönemde bir ara makalecilik dergiciliğin yerini aldı. Öyleki bir derginin Şubat ayında çıkacak olan makalesi Ocak ayında veri tabanında yayınlanabiliyordu. Tamamlanmış yazı bitirildiği anda e-dergi veritabanına konuluyordu. Kağıt dergilerin özellikle akademik dergilerin aboneliğinde azalmalar başlamıştı. Bu durumda uluslararası yayıncılar kağıda basılı ürünlerini kendileri e-ortama aktarıp kendileri pazarlamaya başlıyordu. Dergilerini tek tek internet ortamına koyuyordu. E-dergi veritabanlarına karşı tek tek e-dergilerde piyasaya profesyonel bağlamda sunuluyordu. Pazar payını koruma kaygısı yöneticileri teknolojiye yaklaştırıyordu. Doksanlı yılların sonlarına doğru internet in kullanımı büyük ölçüde yaygınlaştı. Bu zaman dilimi içinde internet te tam metinli bir çok veri tabanı kullanıma sunuldu. İnternet CD- ROM a karşı büyük bir üstünlük sağlamış oldu. 1 Gutenberg Projesi 2 bazı ataklarına karşın, kitaplar ise hala beklemedeydi. Bu proje 1971 University of Illinois bilgisayar operatörlerinin elektronik beyinde matematik işlemlerinden öte depolama, araştırma ve erişim özelliğini

16 e-kitap Serdar Katipoğlu icat etmeleriyle başlamıştı. Bu proje (Hamlet) ağır klasikler, (Alis harikalar diyarında) hafif klasikler ve referans kaynaklarını elektronik olarak basmayı hedeflemekteydi ve bugünde bunu bir öncü olarak başarmıştır. Okuyucu ve Kullanıcı Bu süreçte okuyucu tanımlaması yavaş yavaş kullanıcı ile yer değiştirmeye başlıyor. Okuyucu kullanıcı oldu. Veritabanlarındaki yazıları bilgisayar üzerinde okuyanlarlar artık kullanıcıydı. Kütüphanede kitapların çevresinde dönüp dolaşan okuyucu, artık internette e-kaynakların onun etrafında sanal olarak döndüğü kullanıcı olmuştu. Okuma eylemi bilgisayar adı verilen bir aygıtla yapılmaya başlanmıştı. Bilgisayarlar arkadaş canlısı bir karakter kazanmışlardı. Yeni bir tanım daha ortaya çıkıyordu user friendly. Araştırma Teknikleri Bu arada veritabanlarını kullanma teknikleri de ortaya çıkıyordu. Boolean mantıksal arama stratejisiyle anahtar sözcükler arama kutusuna yazılıyor ve and or not near (ve, veya, değil, yakın) uygulamaları kullanılarak istenilen yazının başlığına erişiliyordu. Bu süreçte entelektüel teknoloji bir sıçrama daha yapıp aranılan sözcüklerin yazının neresinde olduğunu buluyor. Artık metin içinde de (within fulltext) arama yapılıyordu. Bilgiyi içeren bütünden de öte bilginin bulunduğu kısıma veya parçaya erişiyordu kullanıcı. Özellikle araştırmacılar cennette gibiydi. Önce Göz At Sonra Okursun Veritabanlarının yazı ve içerik zenginliği ve araştırma teknolojisinin en ayrıntıda bile bilgiyi bulma yeteneği ve bulduğu sözcükleri farklı uyarıcı renklerde göstermesi, ya da e- mektup ile kendi adresine gönderme seçeneği, kullanıcılarda göz atıp bakma davranışını 2 geliştirmeye başlamıştı. Okuma daha sonraya bırakılıyor. Kes yapıştır anlayışı hayata geçiyordu. Artık elektronik intihal bile söz konusu olabiliyordu. Kütüphaneler, okuyucu veya kullanıcı, daha doğrusu müşteri bu veritabanlarına sahip olamıyor, abone olma yoluyla yıllık kullanım hakkını satın almış oluyordu. Mülk edinme değil, servis edinme dönemiydi. Bomba uçaklar Dünya ticaret merkezine girdiğinde bazı firmaların e-dergi yayımı durdu. 6 saat sonra başka bir yerden yayına devam ettiler. E-dergiler küresel data merkezlerinde tutulmaktaydı. Lokal/ulusal müşteriler internet üzerinden bu merkezlere erişmekteydiler yıllarda yazılar tıpkı basım veya daha da gelişmiş biçimlerde (PDF, XML) e-ortamda boy göstermeye başladı. 3 forum e-kitap yazma standartlarını oluşturmaktaydı. Yine bu süreç içinde Elektronik dergi veritabanlarında ambargo uygulanası başladı. Dergicilik bitti makalecilik döneminden bahsederken dergiyi okuyamaz hale geldi kullanıcı. Dergi sahipleri veritabanına verdikleri dergilerinin son 6 ve 12 ayının yayımlanmasına izin vermiyorlardı. Bu da yayıncı ile aggregator arasındaki en belirgin çelişkiydi. Tabi ki bilgi çağının en temel insan hakkı bilgiye erişim olduğu kadar, bilgiyi üreteninde entelektüel emeğinin karşılığını almasıdır. 90 lı yılların sonlarına dönersek, e-kitaplar ortalığa çıkmaya başlıyor. Bu için öncüsü Gutenberg projesi basılı bütün klasikleri e-ortamda yayınlamayı hedefliyordu. Ve bunu yaptılar. Varolanı elektronik ortama aktarıyorlardı. Burada temel anlayış buydu. Yani Aktarımcılık. Dünyada ingilizce yazılmış doktora ve Master tezi 4 internet ortamında elektronik olarak hem saklanıyor hem de satılmaya başlanmıştı.

17 inet-tr 09 - XIV. Türkiye de İnternet Konferansı Bildirileri Aralık 2009 Bilgi Üniversitesi, İstanbul Kullanıcılar pratik elektronik bilimsel yazı yazma yöntemleri oluşturuyordu. Artık e- ortamda akademik alıntı nasıl yapılır, akademik kaynaklar nasıl referans olarak gösterilir konuları gündemdeydi. Amerikan Psikoloji Derneği (APA) 5 ki bu dernek oldukça önemlidir ve başı çekmekteydi li yılların başında internet üzerinde e- kitap satışları başlamıştı. Bazı kitapların hem kağıt hem de e-versiyonları basılmaktaydı. Fakat kağıt kitabın tıpkı basımı degil, farklı formatlarda HTML gibi basılmaktaydı. Bazı e-kitaplar ise yalnızca e-kitap olarak basılıyor, kağıt baskısı yapılmıyordu. Bu sürece Türkiye den u 6 örnek verebiliriz. Bu site Enis Batur ve Ömer Madra nın e-kitaplarını yayınladı. The go reader üniversite öğrencileri için tasarlanmış bir çeşit elektronik kitap kutusuydu. Bu kutuya 350 adet ders kitabını yüklenebiliyordu. Ayrıca derste okuyacağı 3 kitabın farklı 5 bölümü ile 2 makaleyi de buraya yükleyebiliyordu. Hiebook yazıya ek ve bir ileri aşama örneği olarak görüntü ve MP formatında müzik kayıtlarını da içeriyordu. Pearson Education 8 ders kitaplarının ödev bölümlerini internet üzerinde tutuyordu. Bu grubun şirketlerinden birinin internet adresine girilirse örneğin; akademisyen veya öğrenci ders ile ilgili yardımcı ders kaynaklarını kullanabiliyordu. Ders kitabının tümünü o yıllarda kağıt kitabın satış kaygısıyla olsa gerek e-kitap olarak vermiyordu lu yıllarda ise ders kitapları da e-kitap olarak pazarlamaya başladılar. E-kitaplaşma Süreci ve Fantazi Bu yıllarda e-dergi veritabanları gibi e-kitap veritabanları akademik ve profesyonel ortamda satılmaya başlandı. Ülkemizde dahil özellikle üniversite kütüphaneleri e-kitaplarına yıllık abone olmaya başladılar. Tıpkı e-dergi veritabanlarında olduğu gibi. Hatta, bunun için kütüphaneler biraraya gelip konsorsiyumlar oluşturuyorlardı. Bugün bunların en önemlisi ANKOS Konsorsiyumudur. Buradaki en dikkat çekici durum dergi ve kitap veritabanlarının hepsi ingilizce yazılmış akademik e-kaynakları içermesiydi. Ayrıca kütüphaneler için hoş bir durumda oluşmuştu. Artık kütüphanelerde kitaplar tozlanmıyor, kitaplar kaybolmuyor ve kitaplar eskimiyordu. Sanki gerçek ötesi bir durumdu li yılların ortalarına doğru e-kitaplar veritabanı olarak satıldığı gibi ayrıca tek tekte satılmaya başladı. Kitapları tek tek satın alanlar için e-kitap okuyucuları da piyasaya sürülmeye başlandı. Örneğin; Rocketbook/Softbook, EBook Man, The go reader, Hiebook, Gemstar ebook 7 3 Basımı sürekli genişleleyen e-kitap; Cass Sunstein tarafından yazılan republic.com adlı e- kitap tartışılmakta ve eleştiriler ücretsiz olarak sayfasında okunmaktaydı. Yazar bu eleştirileri toplayıp daha sonra kitabı genişletilmiş baskı olarak yayınlıyordu. Cep telefonu için e-kitap; adlı şirket 2001 yılı sonunda piyasa cep telefonundan okunan e-kitap çıkardı. Büyük ekranlı cep telefonunda Microsoft Reader programıyla yayını olan 500 e yakın kurgu bilim e-kitap okuyabiliyordu. Zaman ayarlı kitap veya kendi kendini yok eden e-kitap. tarafından üretilen bazı Agatha Christie kitapları bu anlayışla satılıyordu. Örneğin kitabı 10 saatliğine satıyorlar veya kiralıyorlardı. Bu süre dolunca e-kitap ortadan kalkıyor, yok oluyordu. Bir miktar daha para verirseniz kitap sizde kalıyordu. Yine bu yıllarda Türkiye de Es Bilgisayar yaptığı program sayesinde e-kitaplar cep telefonunda düzyazı olarak okunuyordu. Günümüz ise bir tarafta elektronik kitapların toplu olarak bir arada bulunduğu e-kitap veritabanları Ebrary, Taylor&Francis e-books, diğer tarafta ise e-kitapların tek tek satıldığı OverDrive, NetLibrary gibi platformlar. Bu

18 e-kitap Serdar Katipoğlu yeni platformlardan kütüphanelerde tek tek e-kitap satın almakta ve bunları yine dijital koleksiyonlarında tek tek kullanıcılara elektronik olarak ödünç vermektedirler. Geleneksel e-kitap veritabanlarında sunulan içerik seçeneksiz kabul edilir. Buna karşın yeni platformlarda istemiş olduğunuz kitapları tek tek seçerek bir e-kitap koleksiyonu oluşturabilirsiniz. Bu süreçleri Türkiye den izlediğimizde 2009 yılına kadar üniversite kütüphanelerinin abone olduğu tüm veritabanları ingilizce dilinde yazılmış e-kaynakları (e-kitap ve e-dergi) içermekteydi. Bu ise o yıllarda kütüphanecilerin ve kullanıcıların tepkilerine neden oluyordu. Türkçe dilinde yazılmış e-veritabanları için kendiliğinden bir akademik talep belirmişti yılı sonlarında bu talebi karşılamak için piyasaya sunulmuş olan Hiperkitap ı ve Pecya veritabanlarını görmekteyiz. Pecya 12 ilk başlarda Türkçe dergileri içeren bir veritabanıydı. Bugün ise derginin yanısıra kitap, gazete, tez ve bültenleri içeren bir dijital kütüphaneye dönüşmüştür. Hiperkitap 13 ise Türkiye nin ilk ve tek e-kitap veritabanıdır. Akademik talebi karşılamada önemli bir rol almıştır. Halen 220 yayınevinin e-kitabı bu veritabanının içindedir yılında abone sayısı 34 iken, 2011 yılı son çeyreği itibariyle 60 üniversite kütüphanesi Hiperkitap a abonedir. Buna ek olarak 2 belediye halk kütüphanesi de abonedir. Bu kütüphanelerden biri yarı dijital klasik kütüphanedir. Diğeri ise içerde hiçbir basılı kitabın olmadığı yalnızca Hiperkitap ın koleksiyon olarak bulunduğu tamamıyla bir dijital kütüphanedir. Hiperkitap veritabanının belediye kütüphanelerinde kullanıma sunulması e-kitabın toplumun her kesimiyle buluşmasının olumlu bir bilgi toplumu sosyolojisi örneğidir. Bir diğer gelişme de e-kitabın formatıyla ilgili. E-kitap artık artık PDF yanısıra epub 9 formatında ve anlayışında basılmaktadır. Dağıtım, kullanım, yazılım ve donanım açısından büyük kolaylıklar getiren bir teknolojidir. 4 Amazon.com internet üzerinden basılı kitap satışı öncüsü olduğu kadar e-kitap satışınında önemini kavrayan öncüler arasındadır. Sattığı e-kitapları özgün e-kitap okuyucusu olan Kindle 11 ile bütünleştirerek stratejik başarı sağlamıştır. Bu durumla ilginç bir halkla ilişkiler sürecini başlatmış ve e-kitabın bir popüler kültür ürünü olarak algılanmasına katkıda bulunmuştur. E-kitap yayıncılığının gelişmesine paralel diğer e-yayıncılık yöntemleri de dikkat çekmektedir. Bloglar ve Blogçular, Wiki web siteleri, Social Bookmarking, Tagging (anahtar sözcükle erişim) ve RSS ler günümüzün yeni yayın türü ve e-yayınlarıdır itibariyle en güncel gelişme; akıllı telefonlar ve tablet bilgisayarlardır. Bunlar bugün artık e-kitap okuyucu aygıtı rolünü de üstlenmişlerdir. Apple 11 ibookstore den fazla e-kitabıyla IPad ve IPhone aygıtlarını çok özel bir e-kitap okuyucusu konumuna yükseltmiştir. Kitaplarla ilgili eleştiriler, yorumlar, örnek sayfalar ve birçok ücretsiz e-kitabı ibookstore da bulmak mümkün. Bu ise kullanıcılara bu aygıtlar aracılığıyla kendi özel ve butik e-kitap kütüphanelerini oluşturma şansı vermektedir. Sonuç Basılı kitabın, bugünün e-kitabına dönüşmesi 1970 li yıllara dayanmaktadır. Zamanın entelektüeleri postmodernizmin etkisiyle ve bütüne karşı parça anlayışıyla yazılı metinlerle oynamaya başlamışlardır. Jacques Derrida 1974 yılında Glass başlıklı bir kitap yayınlıyor. Alışılmışın dışında kitap kare biçiminde. Kitabın içinde iki bambaşka metin aynı sayfada yanyana basılmış. Biri Hegel in Phenomenology of Spirit, diğeri Jean Genet in Literary Works başlıklı yapıtı. Kitabın ve sayfanın kutsal tasarımının bozulduğu bir durum. Roland Barthes bizzat tekstin kendisiyle uğraşıyor. Biçimden öte içeriği parçalara ayırıyor. S/Z başlıklı yazısında Balzac ın bir öyküsünü

19 inet-tr 09 - XIV. Türkiye de İnternet Konferansı Bildirileri Aralık 2009 Bilgi Üniversitesi, İstanbul 556 tekst parçaya bölüyor. Bu parçaları lexias olarak tanımlıyor. Yüksel Pazarkaya ve Metin Altıok ta bu sürece Türkiye den katkı yapıyorlar. Bu süreç yazının kağıt ortamda Hiperteksleşme sürecidir. Yazı, bütün içinde de olsa parçaların etkileşimi olarak ortaya çıkmaktadır. Ama bu sürecin ve anlayışın en iyi uygulandığı ortam elektronik ortamdır. Zaman olarak da o an artık günümüzdür. Bilgiye erişimde tutum ve davranışlar da değişmiş ve güncellenmiştir. Bugün elektronik kitabı başından sonuna okumazsınız. Metin içi aramalarla istediğiniz bölümlere yani doğrudan parçalara gidersiniz. Bu örnekler bugünkü ve yarınki entelektüel teknolojik ortamla, ileride e-kitabın da ortadan kalkacağını, sadece e-bilgi parçalarının var olacağını düşündürtmektedir. Gelecek, teknoloji ve içeriğin bu bağlamdaki ilişkisidir. Uyumu ve çatışmasıdır. Bugün herkes bir ayaklı kütüphanedir, bir sanal kütüphanedir. Kaynaklar [1] [2] [3] [5] [6] [7] default.asp [8] [9] [10] Kindle-eBooks/b/ref=sa_menu_ kbo3?ie=utf8&node= [11] ibooks.html [12] [13] [14] Ganascia, Jean Gabriel, On the supposed neo-structuralism of hypertext, Diogenes, no.196, vol.49/4, Doi: / [15] Yalçın, Murat. Türkiye de deneysel edebiyat antolojisi İstanbul : YKY, [4] preview/

20 6