Öğretim İlke ve Yöntemleri Öğretme Sanatı

Transkript

1 Öğretim İlke ve Yöntemleri Öğretme Sanatı Özcan DEMİREL 19. BASKI

2 Prof. Dr. Özcan Demirel Öğretim İlke ve Yöntemleri ÖĞRETME SANATI ISBN: Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. 2012, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Genişletilmiş 14. Baskı: Baskı: Eylül 2012 Dizgi-Grafik Tasarım: Tuba Avcu Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Öz Baran Ofset (Ankara ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: E-ileti: pegem@pegem.net

3 Prof. Dr. Özcan DEMİREL Özcan DEMİREL, 26 Mayıs 1943 yılında Adapazarı-Sapanca da doğmuş, 1960 da Arifiye İlköğretmen okulundan mezun olmuş ve bir öğretim yılı Anadolu nun bir köyünde ilkokul öğretmenliği yapmıştır yılında Gazi Eğitim Enstitüsü İngilizce bölümünü bitirmiş ve yılları arasında Malatya Ticaret Lisesinde, yılları arasında Tekirdağ Ticaret Lisesinde, yılları arasında da Ankara Ticaret Lisesinde İngilizce öğretmeni ve müdür yardımcısı olarak çalışmıştır yılında Hacettepe Üniversitesi ne İngilizce öğretim görevlisi olarak girmiş ve aynı üniversitenin Mezuniyet Sonrası Eğitimi Fakültesi nde eğitim alanında lisans çalışması yapmış, 1975 yılında Bilim Uzmanlığı, 1979 da da Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesinden Doktora derecesi almıştır. Hacettepe Üniversitesi nde 1983 de doçentlik, 1989 da da profesörlük ünvanını alan Özcan Demirel, 2010 yılında emekli olmuştur. İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri nde yabancı dil öğretimi ve program geliştirme konularında bilimsel çalışma ve incelemeler yapan Özcan Demirel in yayınlanmış 150 ye yakın makale ve bildirisi ile 30 kitabı bulunmaktadır. Şu ana kadar 53 yüksek lisans, 51 doktora olmak üzere toplam 104 tezin danışmanlığını yapmıştır yılları arasında YÖK Dünya Bankası öğretmen yetiştirme Projesinde yönetim kurulu üyesi; yılları arasında Milli Eğitim Bakanlığı Dünya Bankası projesinde program geliştirme uzmanı, yılları arasında MEDA Temel Eğitime Destek projesinde proje eşbaşkanı olarak çalışmıştır yılları arasında da Milli Eğitim Bakanlığı adına Avrupa Konseyi Dil Politikaları Bölümünde Türkiye delegesi olarak görev almıştır. Şu anda BASOPED - Balkan Ülkeleri Eğitimciler Derneğinin dönem başkanlığını ve EPO-DER, Eğitim Programları ve Öğretim Derneğinin Genel Başkanlığını yürütmektedir.

4 ÖN SÖZ Bu çalışma, öğretmenlik meslek bilgisini kazandırmada çağdaş öğretme yöntemlerini ve tekniklerini tanıtmak amacıyla hazırlanmıştır. Öğretmen adaylarının, sınıf içi uygulamalara geçmeden önce öğretme yöntem ve tekniklerini tanıması, bunları kendi özel alanlarına uygulaması, bunun yanı sıra teknolojik araç ve gereçlerin eğitim ortamında kullanılması konusunda bilgi edinmeleri büyük önem taşımaktadır. Öğretme Sanatı yayına hazırlanırken öğretmen adaylarının meslek bilgisi gereksinmeleri dikkate alınmıştır. Üç modül üzerine temellendirilen bu yapıtta; I. Modülde öğretim etkinliklerinin planlanması, yıllık, ünite, günlük ve ders planlarının hazırlanması üzerinde durulmuştur. II. Modülde uygulamanın nasıl yapılacağı, öğretme sanatını uygularken öğretme stratejisi, yöntem ve tekniklerden nasıl yararlanılacağı üzerinde durulmuştur. III. Modülde de ölçme değerlendirme tekniklerine yer verilmiştir. Ekler bölümünde günlük ders planlarına örnekler verilmiş, ayrıca son yıllarda gündeme gelen düşünme becerilerinin öğretimi ve çok boyutlu zekâ kuramına dayalı ders planlarından örnekler sunulmuştur. Bu yapıt, 1960 yılında ilköğretmen okulundan mezun olup, ilk kez öğretmenliğe başladığım günden bu zamana kadar geçen sürenin bir ürünüdür. 40 yılı aşkın meslek yaşamımda etkileşim içinde olduğum tüm öğretmenlerimin, öğrencilerimin ve meslektaşlarımın izlerini satır aralarına yerleştirmeye çalıştım. Bu yapıtın ortaya çıkmasında etkileşim içinde olduğum herkese, yaratıcı drama bölümünü yazan anabilim dalımız öğretim elemanlarından Dr. Tülay Üstündağ a, ayrıca, ölçme değerlendirme bölümüne katkı getiren Ar. Gör. Zekeriya Nartgün e, Kenan Demir e ve Duygu Anıl a, kitabı baştan sona kadar okuyup katkı getiren Prof. Dr. Zeki Kaya ya, Ar. Gör. Eda Erdem e, Bünyamin Yurdakul a; yayın aşamasının her anında özverili ve titiz çalışmalar sergileyen Pegem Akademi Takımına teşekkür etmek isterim. Bu çalışmanın az da olsa öğretme sanatını uygulayacak olan ve uygulayan tüm eğitimcilere katkı getirmesi, yazarı mutlu kılacaktır. Prof. Dr. Özcan DEMİREL Ankara, 2004

5 19. BASKIYA ÖN SÖZ Günümüzdeki hızlı değişim ve teknolojik gelişmeler, eğitim dünyasında oluşan pek çok yenilik ve yönelimleri ortaya çıkarmakta, öğrenme - öğretme sürecini etkilemekte ve öğretmeden çok öğrenmenin daha önemli olduğu gerçeğini ortaya çıkarmaktadır. Bu anlayış, sadece eğitim uygulamalarını değil, eğitim politikalarını ve program geliştirme çalışmalarını da etkilemektedir. Türk Millî Eğitim sistemi, eğitim dünyasındaki bu gelişme ve yönelimler doğrultusunda kendini yenileme çalışmalarına uyum sağlamaya başlamış ve öncelik ilköğretim kademesindeki programların değiştirilmesine verilmiştir. Yapılandırmacı yaklaşımı temele alan bir görüşle hazırlanan yeni öğretim programları, çok boyutlu zekâ kuramı uygulamalarıyla etkinlik zenginliğine kavuşturulmak istenmiştir. Tüm bu değişmelerin sistemi olumlu yönde etkilemesi beklenmektedir. Ancak, değişmeyecek olan öğretmenin mesleğini yerine getirmedeki sanat anlayışı, öğretme tarzı ve öğretme üslubu olacaktır. Bu bir bakıma mesleği icra etme aşamasındaki sanat anlayışıdır. Bu, yaşandıkça kazanılacak bir özelliktir. İşte öğretme sanatı, bu deneyimlerin yaşanmasına katkı getiren bir çalışma olarak varlığını devam ettirecektir. Bu nedenle, her baskıda yeni yaklaşımlara örnekler getirilirken eski örneklerin bir kenara atılmasından çok onlara çağdaş yorumlar getirilmesinin daha yararlı olacağı düşünülmektedir. Bu belirlemeler doğrultusunda öğretme sanatının tüm öğretmen adaylarına ve öğretmenlere katkı getirmesi en çok yazarı mutlu edecektir. Prof. Dr. Özcan DEMİREL Ankara, 2012

6 İÇİNDEKİLER Ön Söz...v 19. Baskıya Ön Söz...vi İçindekiler...vii Çizelgeler Listesi...xiv Şekiller Listesi...xiv M O D Ü L -I- P L A N L A M A (Öğretim Öncesi Etkinlikler) (ss. 1 63) 1. Bölüm ÖĞRETİM ETKİNLİKLERİNİ PLANLAMA (ss. 6 24) Giriş...6 Eğitimle İlgili Temel Kavramlar...6 Eğitim...6 İnsan...6 Yaşantı...7 Kültür...7 Kültürleme...8 Kültürlenme...9 Davranış...10 Öğretme...10 Öğrenme Eğitim Bilimi Eğitim Programı Eğitimde Planlama Öğretim Etkinliklerinde Planlı Çalışmanın Yararları Plan Çeşitleri, Yıllık ve Ders Planlarının Yapılışı Ünitelendirilmiş yıllık plan...15 Ders Planı...21 Özet...22 Tartışma Soruları...24

7 viii Öğretme Sanatı 2. Bölüm ÖĞRETİM PROGRAMLARINI İNCELEME (ss ) Giriş...26 Eğitimde Program Geliştirme Süreci...26 Eğitim Programının Ögeleri...29 Hedef ve Davranışlar...30 Hedeflerin Aşamalı Sınıflaması...31 Kazanım...33 İçerik...34 İçerik Seçimi ve Organizasyonu...34 Öğretme-Öğrenme Süreci...35 Ölçme-Değerlendirme Süreci...36 Özet...36 Tartışma Soruları Bölüm DERS KİTAPLARINI SEÇME (ss ) Giriş Biçimsel Görünüm Bilimsel İçerik Dil ve Anlatım Açıklayıcı Bilgiler Özet Tartışma Soruları... 49

8 İçinndekiler ix 4. Bölüm ÖĞRETİM MATERYALLERİNİ HAZIRLAMA (ss ) Giriş...52 Görsel Araçlar...54 İşitsel Araçlar...55 Görsel-İşitsel Araçlar...55 Teknoloji Destekli Araçlar...55 Öğretim Materyallerinin Hazırlanması ve Seçimi...57 Öğretim Materyali Hazırlama İlkeleri...58 Özet...60 Tartışma Soruları...61 Modül I de Yararlanılan Kaynaklar...62 M O D Ü L -II- U Y G U L A M A (Öğretim Anındaki Etkinlikler) (ss ) 1. Bölüm ÖĞRETME ETKİNLİĞİNİ UYGULAMA (ss ) Giriş...70 Öğrenme ve Öğretim İlkeleri...70 Genel Öğretim İlkeleri...73 Öğretme Stratejileri...74 Giriş...74 Öğretme Yöntemleri...77 Anlatma Yöntemi...78 Tartışma Yöntemi...79 Örnek Olay Yöntemi...81 Gösterip Yaptırma Yöntemi...82 Problem Çözme Yöntemi...83 Yaratıcı Drama Yöntemi...85 Bireysel Çalışma Yöntemi Öğretme Teknikleri Grupla Öğretim Teknikleri...104

9 x Öğretme Sanatı Beyin Fırtınası Gösteri Soru-Cevap Benzetim İkili ve Grup Çalışmaları Mikro Öğretim Eğitsel Oyunlar Altı Şapkalı Düşünme Tekniği Bireysel Öğretim Teknikleri Bireyselleştirilmiş Öğretim Programlı Öğretim Sınıf Dışı Öğretim Teknikleri Gezi Gözlem Görüşme Sergi Proje Ödev Özet Tartışma Soruları Bölüm ÖĞRENME YAŞANTILARI SAĞLAMA (ss ) Giriş Öğrenme Modelleri Tam Öğrenme Pekiştireç İpucu Dönüt/Düzeltme Katılım İşbirliğine Dayalı Öğrenme Çok Boyutlu Zekâ Kuramı Çok Boyutlu Zekâ ve Bireysel Gelişim Çok Boyutlu Zekânın Geliştirilmesi ve Öğretme Süreci İçinde Kullanımı Çok Boyutlu Zekâ ile Ders Planlama Çok Boyutlu Zekâ Kuramında Ölçme ve Değerlendirme Kavram Haritaları Yapılandırmacılık Özet Tartışma Soruları

10 İçinndekiler xi 3. Bölüm TEKNOLOJİ DESTEKLİ ORTAMLARDA ÖĞRETME-ÖĞRENME (ss ) Giriş Bilgisayar Destekli Öğretim Bilgisayar Destekli Öğretimin Yararları Bilgisayar Destekli Öğretimin Sınırlılıkları Özet Tartışma Soruları Bölüm SINIF İÇİNDE İLETİŞİM KURMA (ss ) Giriş İletişim Etkileşim Özet Tartışma Soruları Bölüm SINIFTA ÖĞRETMENİN ROLÜ VE SINIF YÖNETİMİ (ss ) Giriş Sınıfta Öğretmenin Rolü Sınıf Yönetimi Öğretmen Nitelikleri Özet Tartışma Soruları Modül II de Yararlanılan Kaynaklar...213

11 xii Öğretme Sanatı M O D Ü L -III- D E Ğ E R L E N D İ R M E (Öğretim Sonrası Etkinlikler) (ss ) 1. Bölüm EĞİTİMDE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME (ss ) Giriş Ölçme ve Değerlendirme ile İlgili Temel Kavramlar Ölçmede Sıfır Ölçmede İzomorfluk ve Homomorfluk Ölçmede Hata Hata Türleri Ölçme Araçlarında Bulunması Gereken Nitelikler Güvenirliği Etkileyen Faktörler Geçerlik Kullanışlılık Ölçmelerin Standart Hatası Standart Puanlar Eğitimde Kullanılan Ölçme Araç ve Yöntemleri Test Geliştirme Ölçme Sonuçları Üzerinde İstatistiksel İşlemler Ölçme Sonuçlarının (Puanlarının) Düzenlenmesi Frekans Tablosunun Hazırlanması Merkezî Eğilim Ölçüleri Dağılım Ölçüleri Değerlendirme ve Not Verme Değerlendirme Değerlendirmenin Eğitim Sistemi İçindeki İşlevleri Değerlendirme Teknikleri Not Verme Alternatif Değerlendirme Teknikleri Özet Tartışma Soruları

12 İçinndekiler xiii 2. Bölüm DÖNÜT VE DÜZELTME İŞLEMLERİ (ss ) Giriş Dönüt ve Düzeltme Dönüt ve Düzeltme İşlemlerinin Ölçme Sonuçlarına Dayalı Olarak Yapılması Duyuşsal Alandaki Davranışların Ölçülmesi Dönüt-Düzeltme İşleminden Sonra Ölçme Araçlarının Geliştirilmesi Hedef Davranışa Dayalı Çoktan Seçmeli Test Maddesi Yazma Bilgisayar Destekli Ölçme ve Değerlendirme Özet Tartışma Soruları Modül III te Yararlanılan Kaynaklar E K L E R (ss ) Ek 1. Ünitelendirilmiş Yıllık Plan Örneği Ek 2. Ders Planı Örnekleri Ek 3. Öğretmenlerde Bulunması Gereken Yeterlikler Ek 4. Aday Öğretmen Değerlendirme Formu Ad Buldurusu Konu Buldurusu Terimler Sözlüğü...373

13 xiv Öğretme Sanatı Ç İ Z E L G E L E R Çizelge 1. Ünitelendirilmiş Yıllık Ders Planı...19 Çizelge 2. Ders Planı...20 Çizelge 3. Hedef - Strateji - Yöntem - Teknik İlişkisi Çizelge 4. Tam Öğrenme Stratejisi Çizelge 5. Çok Boyutlu Zekâ Kuramında Değerlendirme Teknikleri Çizelge 6. Sözlü Sınavı Değerlendirme Çizelge 7. Belirtke Tablosu Çizelge 8. Dil Dersi İçin Test Planı Çizelge 9. Maddelere Üst ve Alt Grupta Yer Alan Öğrencilerin Vermiş Oldukları Cevaplar Çizelge 10. Maddelere Üst ve Alt Grupta Yer Alan Öğrencilerin Vermiş Oldukları Cevaplar Çizelge 11A. Madde Kartı Örneği (Ön Yüzü) Çizelge 11B. Madde Kartı Örneği (Arka Yüzü) Çizelge Öğrencinin Sayısal Yetenek Puanları Sıralanmış Hâli Çizelge Öğrencinin Sayısal Yetenek Puanlarının Frekans Tablosu Çizelge 14. Standart Kaymanın Hesaplanması İçin Çalışma Tablosu Ş E K İ L L E R Şekil 1. Program Geliştirme Sürecinde Yer Alan Ögeler...27 Şekil 2. Program Geliştirme Ögeleri...28 Şekil 3. Program Geliştirme Süreci...29 Şekil 4. Duyu Organlarına Göre Bilgilerin Kalıcılık Oranları...53 Şekil 5.Tam Öğrenme Kuramı Modeli Şekil 6. Aşamalı Öğrenme Birimleri Şekil 7. Çok Boyutlu Zekâ Kuramında Planlama Sorunları Şekil 8. İletişim Süreci Şekil 9. Ortak Yaşantı Alanı Şekil 10. Eğitimde İletişim Süreci Şekil 11. Sınıf İçinde Öğretmen-Öğrenci Etkileşimi Şekil 12. Etkileşim Kategorileri İçin Analiz Şekil 13. Öğretme-Öğrenme Süreci, Öğretmen, Ölçme Aracı ve Davranış İlişkisi Şekil 14. Bloom un Sınıflaması ve Soru Düzeyleri...305

14 MODÜL -I- PLANLAMA (Öğretim Öncesi Etkinlikler) 1. Bölüm Öğretim Etkinliklerini Planlama (ss. 5-23) 2. Bölüm Öğretim Programlarını İnceleme (ss ) 3. Bölüm Ders Kitaplarını Seçme (ss ) 4. Bölüm Öğretim Materyallerini Hazırlama (ss ) Modül I de Yararlanılan Kaynaklar (ss )

15 2 Öğretme Sanatı Bu yapıtın içerik tasarımı üç modül üzerine temellendirilmiştir. Bu modüller, plânlama, uygulama ve değerlendirmedir. Bir bakıma öğretim öncesi, öğretim anındaki ve öğretim sonrası etkinlikler olarak bu üç modül belirlenmiştir. Birinci modül, plânlama dört bölümden oluşmaktadır. Öğretim öncesi etkinlikler olarak belirlenen ve öğretmenin derse girmeden önce yapması gereken çalışmalar analiz edilerek bu bölümler oluşmuştur. Birinci modülün ilk bölümünde eğitimle ilgili temel kavramlar açıklandıktan sonra öğretim etkinliklerinin planlanması üzerinde durulmuştur. Planlar, yıllık, ünite, günlük ve ders planları olmak üzere dört aşamada ele alınmıştır. Birinci modülün ikinci bölümü planların temelini oluşturan öğretim programlarının incelenmesine ayrılmıştır. Program ögeleri olan hedef, içerik, süreç ve değerlendirme boyutları irdelenmiş ve mevcut programlardan plan hazırlanırken nasıl yararlanılacağı üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümde ders kitaplarının seçimi ve değerlendirilmesi irdelenmiştir. Program hedeflerine uygun ders kitabı seçmedeki ölçütler üzerinde durulmuş, böylece amaç-araç ilişkisi vurgulanmıştır. Dördüncü bölümde de öğretim materyallerinin nitelikleri, hazırlanması ve seçiminde dikkat edilecek hususlar vurgulanmış, son teknolojik gelişmelerin eğitime yansıtılması için ne gibi hazırlıklar yapılması gerektiği üzerinde durulmuştur.

16 Modül Planlama 3 İYİ BİR DERS PLANI İYİ BİR DERS YILI DEMEKTİR Öğretmenliğimin üçüncü yılındayım. Her eğitim öğretim yılının başında yeni bir heyecanla okuluma öğrencilerime koşuyorum. Fakat nedense bu yıl coşku yerine endişe var içimde. Yıllık plan hazırlama konusu. Genel olarak nasıl hazırlanacağımı tabii ki biliyorum; fakat, bölümler üzerinde kavrayamadığım kısımlar var bu nedenle benden daha tecrübeli bir öğretmenden yardım almayı düşünüyorum. Geçen yıl da öyle yapmıştım. Üniteleri zamanında bitiriyor, planımdaki tüm konuları eksiksiz işliyordum. Ne yazık ki verimli olamıyordum yine de. Değerlendirme aşamasında öğrencilerimin başarısızlıkları beni üzüyor ve neden böyle oldu sorusunu sormama neden oluyordu. Zamanla öğrencilerimin ilgi duydukları, başarılı oldukları alanların birbirinden farklı olduğunu gözlemledim. Acaba seçtiğim yöntem ve tekniklerin de farklı mı olması gerekiyordu? Peki bu nasıl olacaktı, ayrıca nasıl teknikler kullanabilirdim ki? Araç gereç yetersizliği için de ne yapabilirdim? Okulumuzda bilgisayar, video yoktu. Başka ne gibi araçlar kullanabilirdim? Öğrencilerimin konuya ilgisini çekemeden derse başladığım çok oldu. Ders sırasında disiplini bozmamaları, konuyu dağıtmamaları için onları özgür bırakamıyor, birbirleri ile konuşmalarını engelliyordum. Sınıfta konuyu ben anlatıyordum genelde. Onların derse katılmaları için de o an aklıma gelen soruları soruyordum ama, bu da yetmiyordu, çoğunu ya saatine bakarken ya da pencereden dışarıyı seyrederken yakalıyordum. İsteseler ders kitabından konuya çalışıp gelebilirlerdi ama not vereceğimi söylemezsem bunu hiç yapmıyorlardı. Yoksa kitap seçimim mi iyi değildi? Kitap seçerken nelere dikkat edecektim; ben biçim yönünden iyi bulduklarımı seçmiştim hep. Her ders öncesi günlük planımı hazırlıyordum. Yıllık plandakilerin aynısını tekrar deftere geçiyordum; bu anlamsız geliyordu gerçi. Günlük planın çok önemli ve gerekli olduğu söyleniyordu, anlatacaklarım ders kitabında yazılıydı zaten. Öğreteceklerimi yazıp duruyordum dakikalarca. Derse ön hazırlık demek konunun başlığına bakmaktı benim için başka ne olabilirdi. Planlı çalışmanın yararı dersi zamanında sunmaktı.

17 4 Öğretme Sanatı Yıllık plana kendimden ne katabilirdim ya da günlük planlarıma yıllık planda yazanlardan başka ne ekleyebilirdim. Bazen işin içinden çıkamıyor ve çok çaresiz kalıyordum. Bu yıl kendimi ve öğrencilerimi daha farklı bir şekilde yeni ders yılına hazırlamalıyım, biliyorum. Yoksa sınıfa her girdiğimde öğrencilerimin isteksiz tutumları nedeniyle ben de mesleğimden soğuyacağım. İşe planlamadan başlamak gerekiyor sanırım.

18 1. BÖLÜM ÖĞRETİM ETKİNLİKLERİNİ PLANLAMA Öğrenme Hedefleri Bu bölümü çalıştıktan sonra; eğitimle ilgili temel kavramları tanıyabilecek, eğitimle ilgili temel kavramları açıklayabilecek, eğitimin değişik tanımlarını yapabilecek, eğitimde planlamanın önemini kavrayabilecek, öğretim etkinliklerinde planlı çalışmanın yararlarını açıklayabilecek, yıllık plan, ünite planı, günlük plan ve ders planının kapsadığı özellikleri açıklayabileceksiniz. İçindekiler Giriş Eğitimle İlgili Temel Kavramlar Eğitimde Planlama Özet Tartışma Soruları

19 6 Öğretme Sanatı / Planlama Giriş Bu bölümde eğitim ve eğitimle ilgili temel kavramlar açıklanmış, daha sonra öğretim etkinliklerini planlama üzerinde durulmuştur. Eğitimle İlgili Temel Kavramlar Eğitim, bireyde kendi yaşantısı ve kasıtlı kültürleme yoluyla istenilen davranış değişikliğini meydana getirme sürecidir. Davranış Yaşantı Eğitim Eğitim genel anlamda bireyde davranış değiştirme sürecidir. Diğer bir deyişle, eğitim sürecinden geçen kişinin davranışlarında bir değişme olması beklenmektedir. Varış (1981), eğitim yoluyla kişinin amaçları, bilgileri, davranışları, tavırları ve ahlak ölçülerinin değiştiğini ifade etmektedir. Eğitim sürecine giren kişilerde bu değişmenin istenilen yönde olması beklenir. Bu anlamda Ertürk (1972), eğitimi, bireyin davranışında kendi yaşantısı yoluyla ve kasıtlı olarak istendik değişme, meydana getirme süreci olarak ifade eder. Bu tanımlardan yola çıkarak eğitim, bireyde kendi Birey yaşantısı ve kasıtlı kültürleme yoluyla istenilen davranış değişikliğini meydana getir- Süreç EĞİTİM me sürecidir. Bu tanımda anahtar sözcükler, birey, yaşantı, kültürleme, davranış ve süreç kavramlarıdır. Kültürleme İnsan İnsan, biyo-kültürel ve sosyal bir varlıktır. Birey, diğer bir deyişle insan, biyo-kültürel ve sosyal bir varlıktır (Ertürk, 1972:3). Bu tanımda insanın üç boyutlu özelliği ortaya konmuş ve birinci özellik olarak biyolojik boyutu, ikinci özellik olarak kültürel boyutu ve üçüncü özellik olarak da sosyal boyutu vurgulanmıştır. İnsanın biyolojik boyutu insanın insan olabilmesi için temel ya da zorunlu neden olarak kabul edilmektedir. İnsanın 23 çift kromozomdan oluşan canlı bir varlık olduğu; ancak insanı biyolojik bir varlık olarak diğer canlılardan ayıran en önemli nedenin ise düşünebilme yeteneğine sahip olmasından kaynaklandığı vurgulanmaktadır.

20 Öğretim Etkinliklerini Planlama 7 İnsanın kültür boyutu da insanın insan olabilmesi için yeter neden olarak kabul edilmektedir. İnsan doğa ile etkileşerek kültür boyutunu geliştirmektedir. İnsanın sosyal boyutu da insanın diğer insanlarla etkileşimi sonucu toplumsallaşması süreciyle başlar. İnsanın sosyal boyutunun gelişebilmesi için mutlaka diğer bir insanla etkileşim içinde olması gerekir. Birey kültürel ve toplumsal çevresiyle etkileşim süreci içine girerek yeni davranışlar kazanır. Birey açısından toplumsallaşma-kültürlenme, toplum açısından kültürleme olarak adlandırılan bu süreç aslında kapsamlı bir öğrenme ya da öğretme sürecidir (Tekin, 1980: 3). İnsanın sosyal boyutu gelişirken kültürel boyutu da beraber gelişmiş olur. Bu anlamda toplumsallaşma ya da sosyalleşme bireyin toplum üyeliğine hazırlanma süreci olarak görülmektedir. Bu süreç beşikten mezara kadar yaşam boyu devam eder. Yaşantı Eğitim tanımında yer alan yaşantı, bireyin diğer bireylerle ve çevresiyle etkileşiminin bireyde bıraktığı izlenim olarak tanımlanır. Yaşantı, eğitim açısından kazanılmış ve yaşanılmış yaşantı olarak iki kategoride ele alınmaktadır. Yaşanılmış yaşantı, bireylerin birbirleriyle etkileşimi sonucunda yer alan etkinliklerin tümünü içermektedir. Kazanılmış yaşantı ise söz konusu etkileşim içinde yer alan etkinliklerden sadece bireyde kalıcı iz bırakan ve bireyin davranışında değişim oluşturan etkinliklerdir (Ertürk, 1972). Yaşantı, bireyin diğer bireylerle ve çevresiyle etkileşiminin bireyde bıraktığı izlenimdir. Kültür Kültürleme kavramına geçmeden önce bu kavram içinde yer alan kültür kavramı üzerinde durmakta yarar görülmektedir. Genel bir tanımla kültür, doğanın yarattıklarına karşılık insanoğlunun ortaya koyduğu maddi, manevi herşeydir. Bu tanım içinde örf, adet, gelenek ve göreneklerle, yemek yeme alışkanlığı, giyinme diğer bir deyişle insanla ilgili herşey kültürü oluşturmaktadır. Tyler, kültürün toplumun bir üyesi olarak, insanoğlunun öğrendiği (kazandığı) bilgi, sanat, gelenek-görenek ve benzeri Kültür, doğanın yarattıklarına karşılık insanoğlunun ortaya koyduğu maddi, manevi her şeydir.

21 8 Öğretme Sanatı / Planlama yetenek, beceri ve alışkanlıkları içine alan karmaşık bir bütün olduğunu belirtmektedir. Tyler ın bu tanımına fonksiyonlar kuramına göre anlamsal bir çeviri yapan Güvenç (1972) ise, kültürü toplum, insanoğlu, eğitim süreci ve kültürel muhteva gibi değişkenlerin kapsamlı bir fonksiyonu olarak görmektedir. Matematiksel ifadeyle bu K = f (T İ M Ö) yani kültür = fonksiyon (Toplum, İnsan, Muhteva, Öğrenme) olarak gösterilmektedir. Kültür, doğumdan sonra kazanılmakta ve öğrenilmektedir. Öğrenilen bilgilerin ve kazanılan alışkanlıkların kendisinden sonra gelenlere aktarılması işini başarabilen tek varlığın insan olduğu kabul edilmektedir. Bu nedenledir ki öğretmenler bu anlamda kültürel mirasın aktarıcıları olarak görülmektedir. Kültürleme Kültürleme: Kültürel değerlerin bireye kazandırılması sürecidir. Kültürleme ise, kültürel değerlerin bireye kazandırılması sürecidir. Kültürleme, eğitim kavramından da daha geniş kapsamlı görülmekte ve doğumdan ölüme kadar, bireyin toplumun istek ve beklentilerine uyacak şekilde etkilenmesi ve değiştirilmesi olarak kabul edilmektedir (Güvenç, 1972:132). Ayrıca kültürleme kavramı, bilinçli ya da bilinç dışı, yaygın, kendiliğinden, rastlantısal ve bireysel öğrenmeleri ve şartlanmaları da kapsar. Bu anlamda kültürleme üç ana alt başlık altında toplanmaktadır. Bunlar: 1. Zoraki Kültürleme: Kültürel değerlerin bireylere zorla kabul ettirilmesi sürecidir. Tek yönlü bir kültürleme söz konusudur. Tek yönlü beyin yıkama, propaganda, zorla isim ya da din değiştirme, bir toplumun diğer topluma baskı yapması bu tür kültürlemeye bir örnektir. 2. Gelişigüzel Kültürleme: Kültürel değerlerin bireylere gelişi güzel yollarla kabul ettirilmesi sürecidir. Dini bilgiler ile seks konularının gençlere gelişi güzel yollarla öğretilmesi bu kültürlemeye bir örnek olabilir. 3. Kasıtlı Kültürleme: Kültürel değerlerin planlı ve maksatlı bir şekilde bireylere aktarılması sürecidir. Okullarda yapılan her türlü eğitim kasıtlı kültürleme için birer örnektir.

22 Öğretim Etkinliklerini Planlama 9 Çocuklara ana dili öğretmek bir kültürleme sürecidir. Başka bir dili istem dışı zorla öğretmek zoraki kültürlemeye girer. Çocuğun ana dilini hiç okula gitmeden evde ve sokakta öğrenmesi ise gelişi güzel kültürlenme olayıdır. Ancak anadili okulda bilinçli, maksatlı ve kasıtlı bir yolla öğrenirse bu kasıtlı kültürlemeye girer ve okulda yapılan kasıtlı kültürlemeye de eğitim denir. Kültürlenme Kültürlenme kavramı ise belli bir toplumun alt-kültürlerinden, ya da farklı toplumlardan kopup gelen birey ve grupların buluşması ve bir etkileşim süresi sonunda, asıl kültür ve alt-kültürlerde bulunmayan yepyeni bir senteze varılması ya da ulaşılmasıdır (Güvenç, 1972:132). Kültürleme Kültür A kültürleşme Kültür B Kültürlenme Zoraki SORU Kültürlenmeye bir örnek verebilir misiniz? Gelişi Güzel Kasıtlı Kültürleşme diğer bir anlatımla iki kültürün birbirini etkileme sürecidir. Kültürleşme, kültürel yayılma süreciyle gelen maddi ve manevi ögelerle, başka kültürlerden birey ve grupların, belli bir kültüre girmesi ve karşılıklı etkileşim sonucu her ikisinin de değişmesidir. Örneğin, Almanya da yıllardır çalışan Türk işçilerinin rakı içer gibi viski içerek akşam yemeği yemeleri. SORU Kültür, kültürleme, kürtülenme ve kültürleşme kavramları arasındaki benzerlik ve farklılıkları açıklayınız.