KASIM ŞUBAT 2001 EKONOMİK KRİZLERİ VE GÖLLER BÖLGESİ MERMERCİLİK SEKTÖRÜNE ETKİLERİ

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ KASIM ŞUBAT 2001 EKONOMİK KRİZLERİ VE GÖLLER BÖLGESİ MERMERCİLİK SEKTÖRÜNE ETKİLERİ DANIŞMAN Yrd. Doç. Dr. Mesut ALBENİ HAZIRLAYAN Mehmet ÖZMEN ISPARTA

2 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... I ŞEKİLLER VE TABLOLAR... IV KISALTMALAR... VI GİRİŞ... VII BİRİNCİ BÖLÜM EKONOMİK KRİZ TANIMI VE TEORİK ÇERÇEVE EKONOMİK KRİZİN TÜRLERİ DÜNYADA YAŞANAN KÜRESEL EKONOMİK KRİZLER Büyük Buhranı Krizin Nedenleri, Gelişimi ve Etkileri Krizin Etkileri Asya Krizi Kriz Öncesi Genel Durum Krizin Nedenleri ve Gelişimi Krizin Etkileri Tayland Güney Kore Malezya Endonezya Japonya Çin Asya Krizi nin Türkiye ye Etkileri Rusya Krizi Kriz Öncesi Genel Durum Krizin Nedenleri Ve Gelişimi Krizin Türkiye ye Etkileri KASIM 2000 VE ŞUBAT 2001 TÜRKİYE KRİZLERİ Ekonomik İstikrar Türkiye de Uygulanan İstikrar Programları Ocak 1980 İstikrar Programı I

3 Nisan 1994 Kararları Yılı Enflasyonu Düşürme Programı Kriz Öncesi Genel Durum, Kasım 2000 Ve Şubat 2001 Krizleri Kriz Öncesi Genel Durum Kasım Krizinin Nedenleri Ve Sonuçları Şubat Krizinin Nedenleri ve Sonuçları Kasım Ve Şubat Krizleri Sonrası Türkiye Ekonomisi Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı İKİNCİ BÖLÜM MERMERCİLİK SEKTÖRÜ MERMERİN TANIMI VE KAPSAMI Kavramsal Çerçeve Jeolojik Tanım Petrografik Tanım Endüstriyel Tanım Mermerin Oluşumu Mermerin Özellikleri Mermerin Sınıflandırılması Jeolojik Sınıflandırma Minerolojik Sınıflandırma Oluşumlarına Göre Sınıflandırma Sedimanter (Tortul) Mermerler Mağmatik Oluşumlu Mermerler: Metaformik Oluşumlu Mermerler: Ekonomik Sınıflandırma Mermerin Kullanım Alanları DÜNYA DA MERMER SEKTÖRÜ Dünya da Önemli Mermer Yatakları Dünya da Mermer Üretimi Ve Ticareti Dünya Mermer Üretimi Dünya Mermer Ticareti Dünya Mermer İhracatı Dünya Mermer İthalatı II

4 2.3. TÜRKİYE DE MERMER SEKTÖRÜ Türkiye de Önemli Mermer Yatakları Türkiye de Mermer Üretimi Ve Üretim Teknolojisi Türkiye de Mermer Üretimi Türkiye de Mermer Üretim ve Teknolojisi Ocak İşletme Yöntemleri ve Teknolojisi Taş Ocaklarındaki Üretim Yöntemleri Mermer Kesme ve İşleme Yöntemleri Türkiye de Mermer Kullanımı Türkiye de Mermer Ticareti Türkiye de Mermer İthalatı Türkiye de Mermer İhracatı Dünya Ticaretinde Türkiye nin Yeri ÜÇÜNCÜ BÖLÜM GÖLLER BÖLGESİ MERMERCİLİK SEKTÖRÜ VE KRİZİN SEKTÖRE ETKİLERİ GÖLLER BÖLGESİNİN TANIMLANMASI VE SOSYO-EKONOMİK YAPISI Göller Bölgesinin Tanımlanması Isparta Burdur GÖLLER BÖLGESİ MERMERCİLİK SEKTÖRÜ Bölgenin Mermer Yatakları Goller Bölgesi Mermer Üretimi Göller Bölgesi Mermer Ticareti İhracat İthalat Türkiye Mermer Sektöründe Bölgenin Yeri ARAŞTIRMA SONUÇLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ BÖLGE İŞLETMELERİNİN KARŞILAŞTIKLARI SORUNLAR ÇÖZÜM ÖNERİLERİ: SONUÇ KAYNAKÇA III

5 ŞEKİLLER VE TABLOLAR Şekil 1: Ekonomik Kriz Türleri...7 Şekil 2: Pazarlama Açısından Dünyadaki Mermer Hareketleri...58 Şekil 3: Türkiye'nin Önemli Mermer Yatakları...62 Şekil 4: Isparta İli Maden Haritası...78 Şekil 5: Burdur İli Maden Haritası...79 Tablo 1: Bazı Doğu Asya Ülkelerinin Büyüme Hızları (Gsyih Artışı %)...14 Tablo 2: Bazı Doğu Asya Ülkelerinin Paralarının, Temmuz 1997 den Ocak 1998 e Dolar Karşısındaki Değer Kayıpları...19 Tablo 3: Rusya Federasyonu, Büyüme ve Enflasyon...26 Tablo 4: Rusya Federasyonu Dış Borç Stoku (Milyon Dolar)...27 Tablo 5: 2000 Yılı Hazine Bileşik Faiz Oranları...42 Tablo 6: Yerli ve İthal Otomobil Satışı (1000 Adet)...43 Tablo 7: Repo Piyasasında Gecelik Faizler...44 Tablo 8: Kristal Boyutuna Göre Mermerlerin Sınıflandırılması...53 Tablo 9: Kayaçların Mineral Bileşimi...53 Tablo 10: Dünyanın En Önemli Doğal Taş Üreticileri...57 Tablo 11: Türkiye Mermer Ve Traverten Rezervleri 1994( milyon m 3 )...60 Tablo 12: Ülkemizde Mermer Rezervinde Önemli 5 İlimiz...61 Tablo 13: Türkiye Doğal Taş Üretimi...63 Tablo 14: Türkiye Maden İthalatı (milyon $)...67 Tablo 15: Türkiye nin Doğal Taş İhracatı...68 Tablo 16: İşlenmiş Mermer İhracatı...69 Tablo 17: Blok- Ham Mermer İhracatı...70 Tablo 18: Isparta Mermer Fabrikalarının Genel Durumu...80 Tablo 19: Burdur Mermer Fabrikalarının Genel Durumu...81 Tablo 20: Göller Bölgesi Mermer İhracatı Ve Projeksiyonları ($)...82 Tablo 21: İşletme Tepe Yönetiminin Niteliği...84 Tablo 22: İşletme Tepe Yönetiminin Eğitim Düzeyi...84 Tablo 23: İş görenlere Uygulanan Teşvikler...85 Tablo 24: Hizmet İçi Eğitim Uygulanıp Uygulanmadığı...85 Tablo 25: Hammadde Kaynakları...86 Tablo 26: Fiyat Belirleme Kriteri...86 IV

6 Tablo 27: İstihdam Sayısı...87 Tablo 28: Krizden Sonra İş Talepleri...87 Tablo 29: Üretilen Ürün Çeşitleri...88 Tablo 30: Üretim Teknolojisi...88 Tablo 31: Hedef Pazar...89 Tablo 32: Krizden Sonra Pazarın Gelişimi(Sektör Bazında)...89 Tablo 33: Krizden Sonra İşletmenin Gelişimi...90 Tablo 34: Krizden Sonra Satışların Gelişimi...90 Tablo 35: Krizden Sonra Kâr Marjının Gelişimi...91 Tablo 36: İhracat Yapıp Yapmadığı...91 Tablo 37: İhracat Yapılan Ürünler...92 Tablo 38: İhracat Yapılan Ülkeler...92 Tablo 39: Dalgalı Kurun İhracata Etkisi...93 Tablo 40: Finansman Gereksiniminin Karşılanması...93 Tablo 41: Krizden Sonra Finansman İhtiyacı...94 Tablo 42: Diğer İşletmelerle İşbirliği...94 Tablo 43: Karşılaşılan En Önemli Sorunlar...95 Tablo 44: Devletten Beklentiler...96 V

7 KISALTMALAR A.B.D : Amerika Birleşik Devletleri a.g.e. : Adı Geçen Eser a.g.m. : Adı Geçen Makale AB : Avrupa Birliği DİE : Devlet İstatistik Enstitüsü DPT : Devlet Planlama Teşkilatı EURO : Avrupa Birliği Ortak Para Birimi GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla GSYİH : Gayri Safi Yurtiçi Hasıla IMF : Uluslar arası Para Fonu İ.İ.B.F. : İktisadi İderi Bilimler Fakültesi İMKB : İstanbul Menkul Kıymetler Borsası İTO : İstanbul Ticaret Odası İZTO : İzmir Ticaret Odası KİT : Kamu İktisadi Teşebbüsleri OECD : Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı s. : Sayfa S.B.E. : Sosyal Bilimler Enstitüsü S.D.Ü. : Süleyman Demirel Üniversitesi TCMB : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası TEFE : Toptan Eşya Fiyatları Endeksi TOBB : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği TMSF : Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu TÜFE : Tüketici Fiyatları Endeksi VI

8 GİRİŞ Küreselleşme, kısaca ülke ekonomilerinin dünya ekonomisiyle entegrasyonu olarak tanımlayabileceğimiz günümüzün en güncel konularından birisidir. Öyle ki, özellikle son çeyrek asırdan beri eksileriyle artılarıyla, en çok da ekonomik krizlere sebep olduğu tartışmalarının yaşandığı bir ortamda dünyamız küreselleşme sürecini yaşamaya devam etmektedir. Aslında bu iddiaların tam olarak doğru olmadığını söylemekte yaşanan krizlere bakınca doğru değildir. Geçtiğimiz on yıllık bir süre zarfında ardı ardına yaşanmış olan küresel boyuttaki krizler, bu iddiaları doğrular niteliktedir Meksika, 1997 Doğu Asya Krizi, 1998 Rusya, 2001 Arjantin ve 2000 Kasım-2001 Şubat Türkiye krizleri gibi gelişmekte olan ülkelerde ortaya çıkan ekonomik krizler kısa sürede küresel boyutlara ulaşmış ve tüm dünya ülkelerini etkiler nitelik kazanmıştır. Yaşanan bu krizlerin ortak noktasına bakıldığında ise finansal piyasalarda başlayarak tüm ulusal ve küresel ekonomiye sirayet etmeleri görülebilir. Şüphesiz ki finansal piyasalarda başlayan kriz, reel sektör piyasasını da etkilemektedir. Bu etkinin olumlu ya da olumsuz olması bir noktada da mikro anlamda işletmelerin elinde olduğu söylenebilir. İşletmelerin yaşanan krizlere bakış açıları çok önemlidir. Krizi tehdit yerine, bir fırsat olarak algılayıp yaratıcı çözümler geliştiren işletmelerin krizden daha da büyüyerek çıktıkları görülebilmektedir. Ülkemizde yaşanmış olan Kasım- Şubat ekonomik krizi de reel sektör ve bölgeler üzerinde farklı etkiler yaratmıştır. Bazı sektörlerimiz ve bölgelerimiz krizden çok olumsuz etkilenirken, bazı bölgelerimizdeki sektör işletmelerinin kriz yönetim stratejileri ile krizin olumsuz etkileri bertaraf edilmiş hatta kriz sonrası ihracata yönelen işletmeler, sektörleri ve bölgeleri adına büyük başarılara imza atmışlardır. Buna örnek ise ihracat yaparak büyük bir gelişme kaydeden otomotiv sektörünü gösterebilir. Yapılan bu çalışmada Kasım Şubat 2001 ekonomik krizi sonrasında, ülkemiz madencilik sektöründe önemli bir yeri olan mermercilik alt sektöründe, son yıllarda hızlı bir gelişme göstererek bölge ve ülke ekonomisine katkılarını arttıran Göller Bölgesi mermercilik sektörünün krizden olumlu ya da olumsuz nasıl etkilendiği incelenmiştir. VII

9 Göller bölgesi mermercilik sektörünün krizden nasıl etkilendiğini incelerken anket yöntemi kullanılmıştır. Anketimiz çoktan seçmeli 24 adet sorudan oluşmuş ve anket bire bir görüşülüp eşzamanlı cevaplar alınarak yapılmıştır. Bölge içerisinde yaptığımız anket çalışmasında 25 tane firma ile görüşülmüştür. Anket çalışmamızın değerlendirilmesinde ise frekans dağılımı yöntemi kullanılmıştır. Kasım2000- Şubat 2001 Ekonomik Krizleri ve Göller Bölgesi Mermercilik Sektörüne Etkileri adlı bu çalışma üç ana bölümden oluşmaktadır: 1. Ekonomik Kriz 2. Mermercilik Sektörü 3. Göller Bölgesi Mermercilik Sektörü ve Krizin Sektöre Etkileri Çalışmamızın birinci bölümünde, kriz önce kavramsal çerçeve ile ele alınmış, krizin özellikleri ve kriz türleri hakkında bilgi verilmiştir. Sonrasında dünya ekonomisinde yaşanmış ekonomik krizler ve Türkiye ye etkileri ile Türkiye ekonomisinde yaşanmış olan ekonomik krizler ve bu krizleri yönelik alınmış olan istikrar programları incelenmiştir. İkinci bölümde, mermer ve mermer üretim teknolojileri hakkında tanıtıcı bilgiler verilmiş, Dünya ve Türkiye de mermer sektörünün genel yapısı, üretim ve ticaret hacmi konusunda açıklamalar yapılmıştır. Çalışmamızın üçüncü bölümünde ise, tezimizin konusunu teşkil eden Göller Bölgesi mermercilik sektörünün krizden nasıl etkilendiği analiz edilmiştir. Bu analizde öncelikle Göller Bölgesi sosyo ekonomik ve kültürel yapısıyla tanıtılmış, sonra bölgedeki mermer sektörü kapsamlı bir şekilde incelenmiştir. Bu analiz ve incelemeler sonucunda krizin Göller Bölgesi mermercilik sektörüne ne tür etkilerde bulunduğunun değerlendirilmesi yapılmıştır. VIII

10 BİRİNCİ BÖLÜM 1. EKONOMİK KRİZ 1.1. TANIMI VE TEORİK ÇERÇEVE Yunanca ve Latince köklerinden gelen kriz sözcüğü, Yunanca da krinein kökünden gelen krisis sözcüğünün anlamını taşımakta ve karar vermek olarak tanımlanmaktadır. Günümüzde ise kriz sözcüğü bir süreçte ani dönüşüm noktası; ekonomi ve politika alanında istikrarsız ve tehlikeli bir durumu ifade eden güç dönem olarak ifade edilmektedir. 1 Bununla birlikte sosyal bilimler açısından kriz kavramının genel bir tanımını yapmak oldukça güçtür. Çünkü içinde kalınan durumun ya da karşı karşıya kalınan olayların ne derece kriz olduğu kişiden kişiye farklılık gösterebilmektedir. Bu yüzden herhangi bir durumun kriz olarak adlandırılabilmesi için krizin temel unsurları ya da özelliklerinin bilinmesinde yarar vardır: En önemli özelliğiyle kriz, daha önceden öngörülmeyen ya da bilinmeyen bazı gelişmelerin; mikro düzeyde firmaları, makro düzeyde ise devleti ciddi olarak etkileyecek sonuçlar ortaya çıkarmasıdır. Yani aniden ve beklenmedik bir anda ortaya çıkan olumsuz gelişmeleri kriz olarak adlandırmak doğrudur. Yoksa, normal süreç içerisinde ortaya çıkan rutin gelişmeler ve sorunlar kriz değildir. Krizin bir diğer özelliği genellikle düşünüldüğü gibi tamamen negatif yönlü olmayıp, kişiler ve organizasyonlar için hem bir tehlike ve tehdit oluşturması, hem de yeni fırsatlar yaratmasıdır. Krizlerin organizasyonlar üzerindeki etkisinin kısa ya da uzun sürmesi organizasyonlara bağlıdır. Organizasyonların krize karşı almış oldukları tedbirlerin zamanında olup olmaması ve bu tedbirlerin uygulamasındaki başarı krizin süresini belirleyen faktörler olacaktır. 1 İzzettin ÖNDER, Ekonomik Kriz, Yeni Türkiye: Ekonomik Kriz Özel Sayısı, Cilt 1, Sayı 41, Eylül-Ekim 2001, s. 45 1

11 Krizin başka bir özelliği de sirayet etkisi göstermesidir. Herhangi bir sektörde meydana çıkan bir kriz kısa zaman içerisinde bu organizasyonla ilişkisi olan diğer sektörleri etkileyebilmektedir. 2 İktisat literatüründe kriz kavramı 1929 Büyük Buhran ile başlayıp izleyen süreçte ekonomik krizlerin sürekli olarak ekonomilerde karşılaşılan bir olgu halini almasıyla önemli bir yer almış ve iktisatçılar tarafından değerlendirilip tartışılmıştır. Özellikle kapitalist ve sosyalist çevreler kriz kavramını oldukça farklı biçimde ele almışlardır. Genel olarak kapitalistlerin ve sosyalistlerin görüşlerini şu şekilde toparlayabiliriz: John Maynard Keynes ( ) le gelişen akım içerisinde kriz kavramı sistematik bir olgu olarak ele alınmaya başlamış ve krizleri aşmada da sosyal politikalar önerilmiştir. Buna yönelik olarak devletin faaliyet alanlarının genişletilmesi, açık bütçe politikalarına geçişte esneklik sağlanması gibi ileriye yönelik beklentilerin olumlaştırılmasına hizmet eden politikalar gündeme getirilmiş ve uygulanmaya çalışılmıştır. Kapitalist dünyada, önceleri sömürgecilik faaliyetleri ile, daha sonraları da ticari emperyalizm ve dışa bağımlı montaj sanayii emperyalizmi süreçleri üzerinden çevresel konumlu ekonomilere yoğun emperyalist baskılar uygulanarak, merkez kapitalist ekonomilerin potansiyel kriz sorunları hafifletilebilir veya bazı zamanlarda çözüme ulaştırılırken, kriz sorunu üzerinde sistematik bir olgu olarak durulmamıştır. Bu merkez-çevre ilişkileri çerçevesinde kriz sorununun merkez hakim bir karar çerçevesinde çözümlenmesi, merkezin aynı çevreyi metalaştırarak, zaman içinde değerleştirmesine ve yoksullaştırmasına neden olmuş ve olmaktadır. 3 Sosyalist yazımda kriz olgusu, kapitalist sisteme özgü bir dönüşüm olarak irdelenmiştir. Başka bir ifade ile, kapitalist üretim ilişkisinde kriz, sistemin içsel dinamiklerinden kaynaklanmakta ve sistemin işleyişinin doğal bir sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır. Sosyalistlere göre, kapitalistlerin sermayelerini arttırmak için giriştikleri yatırımlar, hem dünya kaynaklarının aşırı sömürülmesine sebep olmakta, hem de aşırı üretime yol açarak piyasaları zorlamakta ve ileriye yönelik beklentileri olumsuzlaştırarak, ekonomiyi 2 Coşkun Can AKTAN ve Hüseyin ŞEN, Ekonomik Kriz: Nedenler ve Çözüm Önerileri, Yeni Türkiye: Ekonomik Kriz Özel Sayısı, Cilt 2, Sayı 42, Kasım-Aralık 2001, s İzzettin ÖNDER, a.g.m., s. 45 2

12 karamsarlığa ve krize sürüklemektedir. Fakat sistemin işleyiş süreci içerisinde içsel dinamiklerle ortaya çıkan krizlerin kapitalistler açısından önemli bir avantajı da söz konusudur. Kapitalist ülkelerde durgunluk dönemlerde istenen düzeyde ve hızda birikim yapılamaz. Bununla bağlantılı olarak küçük firmaların piyasadan çekilmesine ve krizlere dayanabilen büyük firmaların krizden daha da güçlenerek çıkmalarına neden olmaktadır. Böylece piyasalarda tekeleşmeye yol açan krizler, ekonominin bir kısmının değer kaybetmesine rağmen bazı firmaların güçlenmesine ve ekonomide tekeller oluşturmasına neden olmaktadır. Bu yönden krizler, aynen savaşlar gibi kapitalist işleyişin sürdürülmesi için gerekli koşullardan biri olarak görülür. 4 Klasik iktisatçılardan Adam Smıth ( ) Ulusların Zenginliği adlı eserinde durgunluk dönemlerini karanlık dönemler olarak adlandırırken, Jean Baptiste Say ( ) ünlü Mahreçler Kanununda buhranın anlamsız olduğunu çünkü her arzın kendi talebini doğuracağını belirtmiştir. Klasik iktisatçıların bu görüşlerine ilk reddiye Sosyalist Karl Marx ( ) tarafından yapılmıştır. Devrevi Dalgalanmalar Teori ile Marx, piyasaların bu düzeyde kendi kendine işleyemeyeceğini, ekonominin reel kesiminde meydana geleceğini, eksik üretimin beraberinde sürekli işsizlik hallerine neden olabileceğini söylemektedir. Marx kuramını tümüyle kapitalizmin eleştirisi üzerine kurduğu için bir kriz kuramcısı olarak da isimlendirilebilir. 5 Krizin bir olgu olarak kapitalist ekonomilerde sorgulanması ve ekonomilere farklı yoğunluklarda müdahale edilmesi Keynesyen İktisadın yükselişi ile paralellik göstermiştir. Keynes hem planlı ekonominin hem de serbest piyasa ekonomisinin her ikisinde de aksaklıklar olduğu için pür hali ile sağlıklı bir şekilde işlerliğinin mümkün olmadığını ve bu aksaklıkların giderilmesinde hükümetlerin para ve maliye politikası araçlarını sağlıklı bir şekilde kullanması gerektiğini öne sürmüş, görüşlerinin kriz içerisindeki ekonomilerde politika olarak uygulanıp başarılı olması Keynesyen görüşlerin yükselişini de sağlamakta etkili olmuştur. 6 4 İzzettin ÖNDER, a.g.m., s Ömer EROĞLU ve Mesut ALBENİ, Küreselleşme, Ekonomik Krizler ve Türkiye, Bilim Kitabevi, Isparta 2002, s.91 6 Omer EROĞLU ve Mesut ALBENİ, a.g.m., s. 92 3

13 Marx tan sonra kriz kuramına en önemli katkı Joseph Alois Schumpeter ( ) den gelmiştir. Teknolojik yeniliklere dayalı büyüme kuramı ve konjonktür teorisini geliştiren Schumpeter, ekonomik krizin nedeni olarak sadece para piyasalarındaki dengesizlikleri görmemekte aynı zamanda ekonominin reel üretim ve yatırım yönlerindeki dengesizlikleri de krizlere gerekçe olarak göstermektedir. Farklı ekollerdeki iktisatçıların kriz adına ulaştıkları genel eğilimleri dört aşamada özetleyebiliriz. 1. Aşama (genişleme devresi): Bu devrede tüketim artışları beraberinde uyarılmış yatırımları harekete geçirici bir etki meydana getirir ve milli gelirde düzenli dalgalanmalar oluşur. Çarpanın işlemesiyle birlikte genişleme kümülatif bir sürece girer, 2. Aşama (resesyon devresi): Bu genişleme devresinde tam istihdam düzeyine yaklaşıldıkça gelir ve tüketim arasındaki fark açılmaktadır. Arada oluşan bu farkın uyarılmış yatırımlarla giderilmesi gerekirken otonom yatırımlarla da doyuma ulaşılmış olması handikap oluşturur ve önceki dönemlere nazaran ekonomik büyümede aşırı azalışlar meydana gelir. 3. Aşama (depresyon devresi): Daha önce yaşanmış olan devrelerin bir sonucu olarak bu dönem içerisinde 3-5 yıl sürebilecek yüksek düzeyde işsizlik yaşanmaktadır. 4. Aşama (deflasyon devresi): Bu son dönemde ise fiyatlar genel düzeyinde sürekli düşüşler yaşanmaktadır. Fiyatlar genel düzeyindeki bu düşüşler üretimdeki tesislerin çalışma kapasitelerinin düşmesine aynı zamanda diğer üretim faktörlerinin de atıl kalmasına sebep olur. Eğer bu süreç uzarsa ekonomide bir sanayileşsizme hareketi meydana gelebilir. Ancak gelişmekte olan ülkelerde kronik bir hal alan kriz süreçlerinde bu aşamaların aynen yaşandığını iddia etmek mümkün olmasa gerektir. Çünkü bu ülkelerde söz konusu aşamaların birkaçı bir arada yaşanabilmekte ve sonrasında 4. aşamaya geçilebilmektedir. 7 Ekonomilerde yaşanan bu istikrarsızlık ve gerileme süreci, kriz için hazırlanan iktisat politikalarının uygulamaya konulması, kriz içindeki ülkelere 7 Ömer EROĞLU ve Mesut ALBENİ, a.g.m., s.93 4

14 uluslar arası kuruluşların desteği gibi faktörlerle ekonomilerde tekrar bir canlanma dönemine girilir. Günümüzde küreselleşmeyle birlikte daha çok serbestleşen mali piyasalar yoluyla herhangi bir ülkede meydana gelen kriz, çok kısa sürede diğer ülkelere de yayılabilmekte ve bir global kriz halini alabilmektedir. Yine günümüzde krizler çok hızlı bir süreçte ve oldukça sıklıkta meydana gelebilmektedir. Birbiri ardına yaşanan Asya, Rusya, Arjantin krizleri buna örnek gösterilebilir. Bunun en büyük nedeni, krizlerin bankacılık ve finansal alandaki krizler olmasından kaynaklanmaktadır. Çünkü para ve mali piyasalar ekonomideki her türlü gelişmeye anında tepki gösterebilmektedir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde bu piyasaların spekülatif hareketlere açık olması bu tepkinin boyutları çok daha büyük ve yıpratıcı olmasına sebep olmaktadır. Dünya piyasalarında denetim dışında hareket eden yaklaşık olarak günlük 1,5-2 trilyon $ lık seyyal fon bulunmaktadır. Bu fonların gelişmekte olan ülkelere girişleri piyasalar tarafından olumlu şekilde karşılanırken ani çıkışları da piyasalar üzerinde şok etkisi meydana getirmekte sonrasında da ekonomik krizlere dönüşmektedir. Kriz de bu ülkelerde istikrarı yok etmekte, hükümetlere olan güveni sarsmakta, güvensizlik ortamıyla spekülatif hareketlerin şoklara ve yeni krizlere gebe kalınmasına sebep olmaktadır. 8 Şok-kriz sarmalının gelişmekte olan ülkelerdeki temel etkileri Kenan Mortan a göre şu şekildedir: 9 Uluslararası finansal sistemin mimarisinin bozuk olduğu kesindir. Bu Kelebek Teorisi gereği dünyanın herhangi bir yerindeki finansal anarşi, başka bir ülkede de ciddi krizlere neden oluyor Meksika krizinden sonra buna Tekilla Etkisi, Güney Asya krizinden sonra da Domino Etkisi denildi. Krizlerin uluslararası kaostan kaynaklanması nedeniyle, öncelikle çevre ülkelerden merkez yani hakim ülkelerin ciddi bir servet transferine yol açıyor. Aynı ölçüde, İstanbul çıkışlı Harvard Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dani Rodrik in Liberalizm çok mu aşırı gitti? çalışmasında vurguladığı üzere, ülke içinde de gelir dağılımını, sabit gelirler aleyhine bozuyor. Devletin bir kamu ekonomisi olarak düzenleyici rolünün azalması, hukuk sisteminin yetersizliği, finansal sistem için hukuksuzluğu adeta doğal 8 Ömer EROĞLU ve Mesut ALBENİ, a.g.m., s http// tarihli makale 5

15 ortam haline getiriyor. Hukuk sisteminin yetersizliğiyle ters seçimler ve ahlaki rizikolar yaşanmaya başlanıyor. Hedging ve off shore gibi uygulamalar, ekonominin ve onun şemsiyesi altındaki işletmeler dünyasının yapma bebek gibi önce şişmesine, sonra da patlayarak sönmesine neden oluyor. Japon tipi büyümenin aslında bir şişme bebek olduğu giderek kesinlik kazanıyor. IMF nin de onayladığı gibi, artık saf ve tek tip ekonomisi politikası (ortodoks politika) uygulama olanağı kalmamıştır. Mart 2001 de Rusya nın makro ekonomik dengeyi bir iç denge olarak görüp, IMF ile Stand-by imzalamaması, Arjantin in küreselleşme ortamında kendi şirket dünyasını korumak için bir rekabet yasası çıkarması ve kısa vadeli sermaye hareketlerine vergi salması, ortodoks olmayan politikaya iki örnek oluşturuyor. 80 li yılların sonunda Şili nin kambiyo denetimi rejimi, daha sonra aynı örneğin 1997 krizinden sonra Malezya da Başkan Mahatmir Muhammed tarafından uygulanması, akademisyenler tarafından giderek kabul görüyor. İşin kuşkusuz ilginç yanı bu iki örneğin makro ekonomik performanslarını oluşturmuş olmalarıdır. Hukuk sistemi, piyasa ekonomisinin tamamlayıcısı değil, sistemin olmazsa olmaz koşuludur. Filozof Karl Popper in Türkçemize Yüzyılın Dersi başlığıyla kazandırılan eserinde, hukuk sisteminin yokluğu halinde serbest piyasanın sadece bir rüşvet ve soygun yasası haline dönüştüğüne ilişkin önemli bir vurgusu vardır. Bu durumda denetimsizlik/ kırılganlık sarkacında bir kriz şu aşamalar içinde şekilleniyor: Finansal serbestleşme ve rant ekonomisinin yaratılması. İstikrarsızlık ve kriz süreci. Konjonktürel ve dışsal reguların bağımlılık ve mini büyüme-krizistikrar sarmalına girilmesi. Yapışkan enflasyonun devamı ve ödemeler dengesinin kırılma noktası haline gelmesi. Çıkış mekanizmalarının yokluğu ve uyum mekanizmalarının olmaması nedeniyle yeni krizlere geçiş hali. 6

16 1.2. EKONOMİK KRİZİN TÜRLERİ Belli başlı makro ekonomik krizleri Reel sektör krizleri ve Finansal krizler olmak üzere iki ana başlık altında toplayabiliriz. Bu iki ana başlık altında toplayabileceğimiz diğer kriz türlerini de aşağıdaki şekil yardımıyla gösterebiliriz. Şekil 1: Ekonomik Kriz türleri Ekonomik Krizler Reel Sektör Krizleri Finansal Krizler Mal ve Hizmet Piyasasındaki Krizler İşgücü Piyasasındaki İşsizlik Bankacılık Krizi Döviz Krizi Borsa Krizi Enflasyon Krizi Durgunluk Krizi Ödemeler Dengesi Krizi Döviz Kuru Krizi Kaynak: Aykut Kibritçioğlu, Türkiye de Ekonomik Krizler ve Hükümetler, , Yeni Türkiye: Ekonomik Kriz Özel Sayısı, Cilt 1, Sayı 41, Eylül-Ekim 2001, s. 174 Şekilde anlatılmak istenenleri daha ayrıntılı biçimde açıklayacak olursak; reel krizler, mal-hizmet ve işgücü piyasalarındaki durgunluk, üretim ve/veya istihdamda ciddi daralmalar şeklinde ortaya çıkar. Bilindiği üzere mal ve hizmet piyalarındaki fiyatlar genel düzeyinin sürekli olarak artması enflasyon olarak tanımlanmaktadır. Enflasyon oranının çok aşırı yükselmesine ve kronik bir hal almasına enflasyon krizi diyebiliriz. 10 Ancak bu krizi tanımlarkan şunu da belirtmek gerekir ki enflasyon sorunu kronikleşmiş ülkelerde enflasyon bir kriz olarak algılanmayabilir. Fakat enflasyon oranı istikrarlı bir şekilde seyrederken aniden yükselmesi durumunda bu şüphesiz ki bir kriz olarak algılanacaktır. Bir diğer kriz türü finansal krizleri ise; hisse senedi ve döviz piyasaları gibi finans piyasalarındaki şiddetli fiyat dalgalanmaları ya da bankacılık sektöründe bankaların vermiş olduğu kredilerin geri dönmemesi ve büyük oranlara ulaşması sonucu yaşanan ciddi ekonomik sorunlar olarak kabul edebiliriz. 10 Aykut KİBRİTÇİOĞLU, Türkiye de Ekonomik Krizler ve Hükümetler, , Yeni Türkiye: Ekonomik Kriz Özel Sayısı, Cilt 1, Sayı 41, Eylül-Ekim 2001, s

17 Döviz krizi, para politikası olarak sıkı para politikasının seçildiği, genellikle bir para ya da para sepetine bağlı döviz kuru politikalarının uygulandığı ekonomilerin sıklıkla karşılaştığı bir kriz türüdür. 11 Ekonomide yaşanan döviz krizlerinin belirleyici etkenleri şu başlıklar altında taplanabilir: a) Uygulanan hatalı iktisat politikaları ve zayıf makro ekonomik göstergeler, b) Finansal altyapının eksikliği, c) Uluslar arası finans kuruluşlarının ve piyasalardaki kreditörlerin hatalı his ve öngörüleri, d) Terör saldıları veya siyasi suikastler gibi bazı beklenmedik olaylar. 12 Ödemeler bilançosu bir ülkenin ulusal gelir, enflasyon oranı, büyüme hızı, gelir dağılımı, dış borçları gibi birçok değişkenle yakından ilgili olduğu için dış ödemeler bilançosuna bakarak o ülke ekonomisinin sağlıklı bir şekilde işleyip işlemediği hakkında gerçekçi bilgiler edinilebilir. Ödemeler bilançosundaki açıklar sabit kur sisteminde genellikle devalüasyona gidilip, ihracatın arttırılıp ithalatın azaltılması şeklinde kapatılmaya çalışılır. Ulusal paranın aşırı değerlenmesi ve ülke ihracatına baskı yapar hale gelmesinde, eğer piyasalarda aşırı güvensizliklere ve belirsizliklere yol açmayacaksa devalüasyon yapılması sağlıklı bir seçim olarak nitelendirilebilir. Ancak eğer piyasalarda aşırı güvensizliğe ve belirsizliğe yol açıp, reel piyasalara dönmesi gereken paranın spekülatif hareketlerle ulusal paradan dövize kaçış şeklini alması, ülke ekonomisinin durgunluğa girmesine sebep olmaktadır. Bu durumlarda Merkez Banka ları devreye girmekte ya döviz rezervleriyle piyasaya müdahale etmekte ya da faiz oranlarını aşırı derecede yükseltilmektedir. Bu ise piyasalar üzerinde yeni devalüasyon beklentilerinin oluşmasına sebep olup ekonomide tekrar durgunluk yaşanmasına ve beklentiler sonrası da devalüasyon yapılmasıyla sonuçlanan bir kriz sarmalına girilmektedir. Ulusal paranın sürekli değer kaybetmesinin en önemli sonuçlarından birisi de ülkenin dış borçlarının ulusal para cinsinden maliyetinin sürekli artıyor olmasıdır. Dış borç yükünde meydana gelen artışlar anapara ve faiz ödeme 11 İlhan SÜRÜCÜ, Türkiye de 2000 yılı ve Sonrası Yaşanan Ekonomik Krizler, Uygulanan Maliye ve Para Politikaları, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2001, s Aykut KİBRİTÇİOĞLU, a.g.m., s

18 yükümlülüklerinin bu ülkelerce zamanında yerine getirilememesi ile sonuçlanmaktadır DÜNYADA YAŞANAN KÜRESEL EKONOMİK KRİZLER Büyük Buhranı 24 Ekim 1929 da Amerika da Wall Strett te bir borsa krizi şeklinde başlayan ve kısa zamanda bütün dünyayı etkisi altına alıp büyük bir buhrana dönüşen bu kriz, tarihin kaydettiği en büyük ekonomik duraklama olarak tarihe geçmiştir Krizin Nedenleri, Gelişimi ve Etkileri Tarihte yaşanmış olan bu en büyük buhranın sebepleri şu şekilde sıralanabilir: Kriz tarihinden önce hisse senetleri ve tahvil piyasalarında endekslerin ve kâr oranlarının yüksek olması lerin başında Federal Rezerv Bank, hisse senetleri fiyatlarının yükselmesinden endişe edildiği için faiz oranlarını yükselterek doların borsalardan bankalara yönelmesini sağlamayı amaçlıyordu ama sanayi kesiminin üretimi kısılıyor ve ekonomi durgunluğa sürükleniyordu. Bir diğer sebep de tarım kesimindeki aşırı üretimden dolayı fiyatların büyük ölçüde düşmesiydi. Fiyatlardaki bu düşüşün sebebi ise şöyleydi; Birinci Dünya Savaşı sonrasında savaşa katılan ülkelerin karşılaştıkları en büyük sorun tarım ürünlerinin yetersiz olmasıydı. Bu gelişmelerin farkında olan A.B.D., 1925 ten itibaren tarım teknolojilerini geliştirerek verim oranlarını yükseltmiş, bu gelişmelere bir de elverişli hava koşulları da eklenince 1929 yılına doğru öyle büyük bir tarımsal üretim artışı elde etmiştir ki üretim miktarı ekonomiyi durduracak seviyeye gelmiştir. Fakat arz talebi büyük ölçülerde aştığı için fiyatlar yüzde 50 civarında düşmüş, tarım üreticilerin gelirleri azaldığı için sanayi kesimi mallarına talebi de azalmıştır. Talebi düşen sanayi mallarının fiyatları da yüzde 50 civarında düşmüş, üretim kesilmiş, işsizlik kısa sürede artmıştır. Tarım ürünleri fiyatlarının düşmesinde etkili olan diğer faktörlerden 13 Ömer EROĞLU ve Mesut ALBENİ, a.g.e., s Halil SEYİDOĞLU, Ekonomik Terimler Ansiklopedik Sözlük, Güzem Can Y., İstanbul 1999, s.75 9

19 birisi, Amerika dan tarım ürünü ithal eden ülkelerin bu ürünleri artık kendilerinin üretmeye başlatıp dışa bağlılıklarını azaltmaları, diğeri de bağımsızlıklarını kazanmaya başlayan az gelişmiş ülkelerin Avrupa ya daha çok tarım ürünü satıp kendi aralarındaki ticaret hacimlerini arttırarak Amerika nın Avrupa piyasalarındaki pazar payını düşürmeleridir. Amerikan borsalarının çöküşü. Tarım ve sanayi ürünlerindeki aşırı düşüşler, bankacılık sisteminde ve sermaye piyasalarında da büyük sarsıntılara sebep olmuş, kimi görüşe göre 13, kimisine göre de 17 milyon işsiz görülmüş, binlerce şirket ve banka iflas etmiş, hisse senetleri 50 milyon $ la %32 değer kaybetmiş, parasını çekmek isteyen tasarruf sahipleri bankalarda izdihama sebep olmuş, kayıplarından dolayı psikolojik çöküntüye girmişlerdir. Krizin çıkmasında etkili olan bir diğer faktör de altın paranın yetersiz olmasıydı. O önemde uluslar arası ödeme aracı altın para olduğu için altını az olan ülkeler, Amerika dan yeteri kadar ürün ithal edemeyince Amerika nın ihracatı da azalmıştır. 15 Gelir dağılımındaki dengesizlikler. Amerika nın ulusal gelirini bir piramit gibi düşünürsek, en yukarıdaki %1, en aşağıdaki %11 in kazandığının tam 650 katı para kazanıyordu. Bu da ülke servetinin az sayıda kişinin elinde toplanması demektir. Bu durumun ülke ekonomisi açısından anlamı ise, iktisadi faaliyetin az sayıdaki zenginlerin lüks tüketimi ve yatırımları üzerine kurulmuş olup, her an değişebilir olmasıdır. İnsanlar için lüks tüketim ve geleceğe dönük yatırımlar, gıda gibi, barınak gibi olmazsa olmaz yaşam unsurları değildir. En ufak bir spekülasyonda yatırımlardan ve lüks harcamalardan kolayca vazgeçilir. Nitekim, New York Borsası çökünce sadece lüks tüketim harcamaları değil, yatırımlar harcamaları ve bunların üzerine bina edilen ulusal ekonomi durdu. Aynı gelir dağılımındaki uçurumlar gibi, Amerikan şirketlerinin mali güçleri arasında da büyük farklılıklar vardı li yıllardan itibaren holdingler ve karteller halinde birleşmeye başlayan küçük şirketler, Birinci Dünya Savaşı sıralarında ekonomide tekeller oluşturmuşlardı a gelindiğinde Amerikan ekonomisinin %50 sini 200 holding kontrol ediyordu. Bunun anlamı, tek birinin iflâsı halinde koca bir ekonominin sarsılmasıydı. 15 Ali ÖZGÜVEN, İktisadi Krizler, Yeni Türkiye: Ekonomik Kriz Özel Sayısı, Cilt 1, Sayı 41, Eylül-Ekim 2001, s

20 Amerikan bankalarının yapısal sorunları da kriz de etkisini göstermiştir li yıllarda Amerika da günde 4-5 banka açılıyordu. Bu açılan bankaların sermaye esaslarını, rezerv ve kredi oranlarını belirleyen yasalar yoktu arasın günde iki bankanın batıyor olmasının endişeye neden olmamasının başlıca nedeni ekonominin iyi gitmesiydi. Ne zaman ki ekonomi rayından çıkıp işler bozuldu, banka iflaslarının adi bir vaka olarak görülmemesi gereği ortaya çıktı. Birinci Dünya Savaşına kadarki süre zarfında Amerika, Avrupa ya borçlu bir ülke halindeydi. Ancak Birinci Dünya Savaşı ndan sonra, savaşın hem galiplerinden, hem de mağluplarından alacaklarını tahsil etmeye çalışan, alacaklı ülke halini aldı. O dönemin Herbert Hoover başkanlığındaki Amerikan hükümeti, borçlarını altın olarak tahsil etmek konusunda ısrarlıydılar. Ancak, hem dünya altın stoğu yetersizdi, hem de bu yetersiz altın stoğunu kontrol eden Amerikan ın kendisiydi! Baştaki Cumhuriyetçi Hükümet, yabancı malların Amerikan piyasasını işgal edecekleri endişesiyle, Avrupa devletlerinin borçlarını mal ya da hizmet olarak ödemelerini de kabul etmedi. Amerikan sanayiini gümrük duvarları ile koruma yolunu seçti ama dış ticareti küçülttü. Böylece, Amerika ne borçlarını tahsil edebildi, ne de borçlu ülkelere mal satabildi. 16 Amerikan ekonomi yönetimindeki tecrübesizlik li yıllarda Amerikan politikacılarının ve ekonomistlerinin büyük çoğunluğunda, liberal ekonominin, en iyi ekonomik sistem olduğu görüşü hakimdi. Bundan dolayı ekonomi politikasında Laissez-faire, Müdahale etmeyin, rahat bırakın! politikasını benimsemişlerdi Krizi, ekonominin kendi yolunu bulmasını beklemenin toplumsal maliyetinin kaldırılamayacak kadar büyük olabileceğini gösterdi li yıllar Amerika için her yönden çok parlak yıllardı. O dönmede borsa hareketleri çok yaygın hale gelmiş ve halk için iyi bir kazanç kaynağı olmuştu yılında Dow-Jones Sanayi Endeks Ortalaması 191 iken, 1929 Eylül ünde tam iki katına 382 ye ulaşmıştı Haziran ında kredi ile alınan hisse senetlerinin değeri 5 milyon dolardı, 1929 Eylül ünde 850 milyon dolar oldu. Aynı aylarda, fiyat/ kazanç oranı 10 dan 20 ye fırladı ve daha da yükselmesi bekleniyordu. 16 Alev ALATLI, Tarih,Tekerrür ve Ekonomik Krizler, ,s.9 11

21 Herşey 21 Ekim 1929 Pazartesi gününe kadar normaldi. Pazartesi günü sabahı yabancı yatırımcıların, Hollandalıların ve Almanların, kağıtlarını ellerinden çıkarmalarıyla kriz işaretleri başladı. İzleyen üç gün içinde Dow Jones Sanayi Ortalaması 382 den 299 a düştü. Ve üç gün sonra 24 Ekim 1929 Perşembe günü New York Borsası dibe vurdu. İnsanlar kağıtlarını satmaya çalıştıkça fiyatlar daha da düştü. Günün sonunda borsa 4 milyar dolar kaybetti. Pazartesi açılıştan birkaç saat sonra borsa endeksi bir yıl önceki düzeylerine 230 a indi. Bankalar, aracı kurumlar, fabrikalar, ticarethaneler, derken batış bir girdaba dönüştü. O yılın sonunda Amerikan ekonomisinden 30 milyar dolar buharlaştı Krizin Etkileri 1929 dan 1932 ye kadar süren buhran sürecinde Amerikan ekonomisi bütün yönleriyle büyük zararlar görmüştür da 100 olarak kabul edilen sanayi üretimi 1932 yılında 48,7 ye, yine aynı yıllarda demir üretimi 100 den 26,5 e, otomobil üretimi 100 den 25 e, sanayi istihdamı 100 den 63 e düşmüştür. İhracat oranları da büyük oranlarda düşme göstermiştir da yaklaşık 5 milyar 200 milyon $ olan ihracatı,1930 da 3 milyar 850 milyon $ a, 1931 de 2 milyar 400 milyon $ a ve 1932 yılında 1 milyar 600 milyon $ a düşmüştür. 18 Amerika da baş gösteren büyük buhran sadece Amerika da kalmayıp Avrupa ya da sıçramış en çok etkilenen ülkeler ise Almanya, İngiltere ve İtalya olmuştur. Amerika da işsizler 13 milyona, Almanya da 6 milyona, İngiltere de 2,6 milyona ve İtalya da 1 milyona ulaşmıştır. 19 Buhrandan çıkabilmek için başkan Franklin Roosevelt şu önlemleri almaya çalışmış ve kısmen başarılı da olmuştur. 20 Banka ve borsa spekülasyonlarını önlemiştir. Talebi arttırmak ve iktisadi faaliyetleri canlandırmak için ücretleri yükseltmiştir. 17 Alev ALATLI, Tekerrür ve Ekonomik Krizler, Ali ÖZGÜVEN, a.g.m., s Halil SEYİDOĞLU, a.g.e., s Ali ÖZGÜVEN, a.g.m., s.57 12

22 Yabancı ülkelerle rekabet edebilmek ve ihracatı arttırmak amacıyla %40 oranında bir devalüasyon yapmıştır. Üreticileri sübvansiyonlarla desteklemiştir. Yeni istihdam alanları yaratmıştır. İşsiz kalanlara tazminat ödemiştir. İssizliği azaltmak için yeni kamu hizmetleri yapmıştır. Bu önlemlerden sonra 13 milyon işsizden yaklaşık 7 milyonu istihdam imkânı bulabilmiştir. İzleyen yıllarda ve özellikle 2. Dünya Savaşı nda Avrupa ülkelerinden gelen silah ve malzeme talepleri Amerikan ekonomisinin canlanmasına, işsizliğin son bulmasına neden olmuş ve Amerika nın da savaşa girmesiyle kriz sona ermiştir Asya Krizi Kriz Öncesi Genel Durum Japonya nın liderliğinde Güney Kore, Tayvan, Singapur, Hong-Kong başta olmak üzere Endonezya, Filipinler, Malezya geçtiğimiz kırk yılda dünyada meydana gelen en çarpıcı ekonomik kalkınma mucizesinin mimarlarıdır. Son on yılda ortalama GSYİH artış hızları ASEAN-5 olarak bilinen ülkelerde (Endonezya, Malezya, Filipinler, Singapur ve Tayland) %8 civarında gerçekleşmiştir. Son 30 yılda kişi başına milli gelir Kore' de 10, Tayland' da 5 ve Malezya' da 4 kat artmıştır. Dahası Hong Kong ve Singapur' da kişi başına milli gelir rakamları pek çok sanayileşmiş ülkeyi geride bırakmıştır. Tayland Krizine kadar bölge, gelişmekte olan ülkelere akan sermaye akımlarının yaklaşık yarısını kendisine çekmeyi başarmıştır (1996' da 100 milyar ABD doları). Son on yılda Doğu Asya ülkeleri dünya ticareti içerisindeki paylarını iki kat arttırmayı başarmışlardır (Dünya ticaretinin yaklaşık beşte biri)

23 Tablo 1: Bazı Doğu Asya Ülkelerinin Büyüme Hızları (Gsyih Artışı %) G.Kore 7,0 9,6 9,5 9,1 5,1 5,8 8,6 8,9 7,1 Endonezya 6,2 5,5 9,0 8,9 7,2 7,3 7,5 8,2 8,0 Tayland 7,0 8,1 11,6 8,1 8,2 8,5 8,9 8,7 6,4 Malezya 7,1 5,4 9,6 8,6 7,8 8,3 9,2 9,5 8,6 Filipinler 5,6 1,1 3,0 -,6 0,3 2,1 4,4 4,8 5,7 Singapur 8,0 6,9 9,0 7,3 6,2 10,4 10,5 8,8 7,0 Çin 6,0 10,7 3,8 9,2 14,2 13,5 12,6 10,5 9,6 Tayvan 8,5 9,2 5,4 7,6 6,8 6,3 6,5 6,0 5,7 Hong Kong 9,3 7,3 3,4 5,1 6,3 6,1 5,4 3,9 4,9 Kaynak: World Economic Outlook, IMF, Aralık 1997 Yabancı kaynak arayışlarına giren Asya Kaplanlarının hükümetleri, döviz alım satımlarının üzerindeki kısıtlamaları kaldırmışlar, hisse senedi ve bono pazarlarını yabancılara açmışlar, kurlarını dolara çıpalamış, faiz oranlarını yükseltmiş ve yabancı bankaların yerli işadamlarına dolar kredisi açmalarına imkân tanımışlardır. Bütün bunların sonucu olarak yılları arasında Tayland a giren yabancı portföy yatırımlarının tamamı 646 milyon dolarken, sadece 1995 yılında bu yatırım 5,5 milyar doları bulmuş, izleyen yıllarda daha da yükselmiştir. Yabancı portföy yatırımlarına ek olarak, 1993 de kurulan Bangkok Uluslararası Bankacılığı Kolaylaştırma teşkilatı, üç yıl içinde 50 milyar dolar borç bulmayı başarmıştır. Tayland ekonomisi eski büyüme hızına kavuşmuş, ancak 1989 da 21 milyar dolar olan dış borç 1996 da 89 milyar dolara yükselmiştir. 22 Mucizevi gelişmeye dahil olan ülkelerin anılan dönemde izledikleri politikalara ve yaşadıkları ekonomik ve sosyal tecrübelere bakıldığında, temel karakteristik özellikler göze çarpmaktadır. Kalkınmadaki başarı ancak bu özelliklerin harmanlanıp, ortak bir potada eritilmesiyle açıklanabilir. Ortak özelliklerden birincisi, ekonomik kalkınmayı ulusun gündeminde birinci sırada 22 Alev ALATLI, Tekerrür ve Ekonomik Krizler,

24 tutmayı başarmış olan politik ve bürokratik kadroların istikrarlı iktidar ve görev süreleridir. İkinci özellik ise, yukarıda anılan kadroların serbest pazar ideolojisi üzerine kurulu, ancak sınırlı ve selektif bir ekonomik politika izlemiş olmaları, farklı bir deyişle özel sektörün ve kamunun karar alma yetkisi ve önceliğini uyumlu hale getirmeyi başarmış olmalarıdır. Dışa açık olmak ve ihracata dayalı bir büyüme modeli izlenmesi de diğer bir etkendir. Doğal olarak, dışa açıklık kavramı, yabancı sermaye ve teknolojiyi de bünyesinde barındırmaktadır. Eğitim ve teknolojiye verilen önem ve ayrılan kaynaklar da birçok araştırmacıya göre en önemli etkendir. Bütün bu yaklaşımlar alabaşlıklarıyla ve birbirine olan etkileriyle gözönünde bulundurulursa, Asya Mucizesi nin tüm gerçekleri açığa çıkmaktadır. 23 Asya krizi, IMF' in ilgi alanı ve uygulaya geldiği programların özellikleri itibariyle farklı bir çerçeve ortaya koymakta; başlıca farklılıklar, ülkelerin nitelikleri, sağlanan fonların büyüklüğü, kaynakları ve koşullarında gözlenmektedir. Ülkelerin niteliği: IMF, geleneksel olarak, devlet kaynaklı bütçe açıkları, ödemeler dengesi açıkları ve ödeme güçlükleri ile ilgilenmiş ve son zamanlarda faaliyetlerini, daha çok Afrika ve Latin Amerika' ya yönlendirmiştir. Güneydoğu Asya ülkeleri, IMF' e faaliyet alanı olmak bakımından, çarpıcı zıtlıklar yansıtmaktadır. Örneğin Güney Kore' de temel sorun, devletin değil, özel sektörün mali kriziydi; önemli bir dış açık sorunu yoktu. Yüksek büyüme, düşük enflasyon ve işsizlik oranlarını başarılı performans örneği olarak sunan IMF, kriz ortaya çıkıncaya kadar bu ülkelerin ekonomi politikalarını destekliyordu. Sağlanan parasal desteğin büyüklüğü: IMF, başka kuruluşlar ve G- 7 ülkelerinin desteğini sağlayarak Ağustos 1997' de Tayland' a, batık mali kuruluşları kurtarmak üzere 17.2 milyar $; Ekim 1997' de Endonezya' ya, döviz kurunu desteklemek ve bankaları yeniden yapılandırmak üzere 40 milyar $; Aralık 1997' de G. Kore' ye, tarihin en büyük kurtarma planı çerçevesinde 57 milyar $' lık paketler sunmuştur

25 Parasal desteğin kaynakları: Kendi kaynaklarının kriz paketlerini finanse etmede yetersizliği nedeniyle IMF, Dünya Bankası, Asya Kalkınma Bankası, G-7 ülkeleri ve birtakım Avrupa ülkelerinin katkılarını sağlamıştır. Kredi koşulları: Makroekonomik istikrar, mali sistemin yeniden yapılandırılması, dış ticaretin ve sermaye akımlarının serbestleştirilmesi gibi klasik koşullar yanında, ekonomik yaşamın ayrıntılarına kadar uzanan açıklanmış ve açıklanmamış çok sayıda koşul, IMF' yi daha önce sahip olmadığı kadar nüfuzlu kılmış; ancak açıklanmayan koşullar ve müzakere yöntemi IMF'nin şeffaflığını zedeleyerek eleştiri konusu olmuştur Krizin Nedenleri ve Gelişimi Krizin ortaya çıkmasına yol açan temel bölgesel faktörler şu şekilde sıralanabilir: 1. Başta Tayland olmak üzere, bölgedeki pek çok ülkede meydana gelen büyük dış açıklar ve emlak - menkul kıymet piyasalarında patlama şeklinde kendini gösteren ekonominin aşırı ısınmasının giderilmesinde yaşanan başarısızlıklar, 2. Finans sektöründe ve reel sektörde dışarıdan borçlanmayı ve aşırı düzeyde kur riski taşıyan pozisyon tutmayı daha cazip hale getiren sabit kur rejiminin uzun süre devam ettirilmesi, 3. Bankaların borç portföyü yapısının hızla bozulmasına yol açan inceleme ve denetim mekanizmalarının iyi işletilememesi, Bankaların borç portföylerinin yapısının hızla bozulmasına yol açan ticari olan mallardan, ticari olmayan mallara yönelik akım ve bu akımın neden olduğu geri ödenmeyen borçlar, 5. Çin Halk Cumhuriyeti nin son yıllarda ekonomik alanda gerçekleştirdiği önemli reformlarla ülkeye büyük miktarda yabancı sermaye çekmesi ( yılları arasında 217 milyar ABD Doları), ülke içinde yatırıma dönüşen bu sermayenin ucuz işgücüyle harmanlanması ve bölgedeki diğer ülkelere nazaran, dört yıl önce yapılan devalüasyonla desteklenmesi sonucu Çin Halk Cumhuriyeti nin rekabet gücünün artması, bu durumun da 24 Yusuf BAYRAKTUTAN, Küreselleşme, Kriz ve IMF, dt.org.tr/ dergiler/ ldsayi19/1903.htm, Alper TOKÖZLÜ ve Ebru ARISOY, Doğu Asya Mucizesinin Sonu, Ekonomik Araştırmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü,

26 doğal olarak ihracata dayalı büyüme modelini benimseyen Asya ülkelerini zor durumda bırakması Temmuz 1997 tarihinde Tayland para birimi Baht ın dalgalanmaya bırakılmasıyla başlayan krizin gelişimi ise şöyle oldu: Tayland da borç alınan paralar verimli yatırımlara değil, inşaat müteahhitlerine gitmiştir. Aşırı derecede fazla yapılıp satılmayan boş binalar, ölü yatırımlara dönüşmüştür de ise müteahhitlerin borçlarını ödeyemeyecekleri belli olmuş onlar ödeyemeyince de Tayland bankaları yabancı bankalara borçlarını ödeyememişlerdir. Bu derece vahim olmamakla birlikte aynı durum, Malezya, Endonezya ve Filipinlerde de yaşanmıştır. Yabancı yatırımcılar Tayland ı terk etme zamanının geldiğini düşünmeye başlamış Tayland Merkez Bankası nın paralarını ödeyebileceğinden kuşkulanmışlardır. Zira, kur sabit tutulmuştur. Üstelik, ihracatın büyüme hızı düşmeye başlamış; 1995 de %26 dan %1996 da %1 olarak gerçekleşmiştir. Onlar da kağıtlarını satmaya, borçlarını tahsil etmeye koyulmuşlardır. Merkez Bankasının rezervlerinin yetmeyeceği kısa sürede ortaya çıkmış, Hükümet bir süre baht üzerinden faizleri yükselterek karşı koymaya çalışmış, olmayınca da kuru dalgalanmaya bırakmıştır. Tek bir gün içinde Baht ın değeri %18 düşmüş bunu hisse senetleri satışlarının hızlanması izlemiştir. Ardından da bonoların fiyatları düşmüştür. Hisse senetleri, bonolar derken Baht ın değeri daha da azalmıştır. Tayland da durum böyle olunca, yabancı yatırımcılar ve spekülatörler Endonezya ve Malezya dan da kuşkulanmaya başlamışlardır. Çünkü aynı dış borçlanma, bütçe açığı, dolara-bağlı kur, inşaat patlaması bu ülkelerde de vardı. Sonuçta, ne olur ne olmaz, paralarını bu iki ülkeden de çekmeye karar vermişlerdir. Bu defa Endonezya ve Malezya da da hisse senedi ve bono piyasaları düşüşe geçmiş, Temmuz ayı bitmeden Malezya' nın Ringgit i, Endonezya' nın Rupyah sı değer kaybetmeye başlamıştır. Ekonomilerinin tümden iflasını önleme gayreti içinde, önce Tayland sonra da Endonezya IMF ye başvurmuşlar IMF de, mutad reçetesini önermiştir; özelleştirme, ticaret kurallarının ihracatın önünü açacak, yabancı sermayenin ülkeye doğrudan girmesini sağlayacak şekilde serbestleştirilmesi, dış borçların yenilenmesi ve kemer sıkma. Tayland ve Endonezya, reçeteyi

27 kabul etmişlerdir. Malezya ise kendi yapısal değişim programını kendisi hazırlamaya koyulmuştur. Kriz, Güney Kore de seyri ise biraz daha farklı gelişmiştir. Kore de chaebol dedikleri şirket gruplaşmaların devletin baskısının azalmasıyla birlikte kârlarını verimli yatırımlara değil, spekülâtif yatırımlara yöneltmeye başlamalarıyla, ihracat hamlesi hızla yara almıştır da artı veren dış ticaret, on yıl sonra 1996 da 23.7 milyar dolar açık vermiştir. Aynı yıl, en büyük 30 chaebolün kârı %90 düşmüştür de, ülkenin en büyük chaebolleri iflaslarını ilân etmek zorunda kalmışlardır. En büyüklerinden de olsa, birkaç chaebolün iflas etmesi, hem diğerlerinin hem de Kore bankacılık sisteminin sorgulanmasına yol açmıştır. Dahası, o yıl Kore nin toplam 110 milyar dolarlık dış borcundan 70 milyarının ödenmesi gerektiği yıldı. Bunlar artı Güney Asya kaplanlarındaki durum, yabancı yatırımcıların tedirginliğini arttırdı, Kore kağıtlarını da ellerinden çıkarmaya koyuldular. Kasım Kore kendisini dış borçlarını ödeyemediği vahim bir krizin içinde buldu. Aralık 1997 de IMF reçetesini kerhen de olsa kabullenmek zorunda kaldı Krizin Etkileri Kriz ülkelerinin ulusal paralarının krizden sonra dolar karşısındaki değer kayıplarının ne denli büyük olduğu aşağıdaki tablo ile daha açık şekilde görülmektedir. 27 Alev ALATLI, Tekerrür ve Ekonomik Krizler,

28 Tablo 2: Bazı Doğu Asya Ülkelerinin Paralarının, Temmuz 1997 den Ocak 1998 e Dolar Karşısındaki Değer Kayıpları Ülke Ulusal Paranın Değer Kaybı (%) Endonezya 59 Tayland 47 Güney Kore 42 Malezya 37 Filipinler 27 Singapur 16 Tayvan 16 Kaynak: NEFTÇİ, S; "Asya Paraları Ne Durumda?" Hürriyet Gazetesi Yukarıdaki tablodan da görülebileceği gibi krizden sonra Asya ülkelerinin ulusal paralarının dolar karşısındaki değer kayıpları çok yüksek olmuştur. Endonezya %59 değer kaybına uğrarken, Tayland %47, Güney Kore %42, Malezya %37, Filipinler %27, Singapur ve Tayvan ise % 16 oranında değer kaybına uğramıştır. Asya Krizi nin ülke ekonomilerine etkileri aşağıda ayrı ayrı incelenmiştir Tayland Asya krizinin başlangıç noktası olan Tayland krizden sonra % 8,2 oranında küçülmüştür. 28 Tayland, kriz sonrasında IMF ile Reform Paketi çerçevesinde Stand-by anlaşması hususunda mutabakata varmıştır. Bunun sonucunda IMF,Tayland a 17,2 milyar ABD Doları düzeyinde bir kredi taahhüdünde bulunmuştur. 29 IMF in önerdiği Reform Paketi ni esas itibariyle iki yönüyle değerlendirmek uygun olacaktır. Birincisi; IMF in döviz krizi ile karşı karşıya kalan ülkelere geleneksel olarak tavsiye ettiği, faizlerin yükseltilmesine ilişkin politikanın değerlendirilmesidir. Bu politikalar, sıkı maliye politikalarıyla desteklenecektir. Buna göre bankacılık sisteminin para arzında daralmalar 28 İ. Atilla ACAR ve Ali YAVUZ, Küreselleşme Olgusunun Finansal Piyasalar Üzerine Etkisi, S.D.Ü., İ.İ.B.F. Dergisi, Isparta 1998, Sayı:3, s.275, s Metin TOPRAK, Küreselleşme ve Kriz Türkiye ve Dünya Deneyimi, Siyasal Kitabevi, Ankara 2001, s

29 olacak, ayrıca vergiler yükseltilecek, kamu harcamaları kısılacaktır. Burada temelde amaçlanan, para birimlerinin değer kayıplarının kontrol altına alınması, izlenecek yüksek faiz politikaları ile yabancı sermayenin ilgili ülkeyi terletmesinin önlenmesidir. Bir taraftan, yabancı yatırımcıya ek kazanç sağlanırken, diğer taraftan baskı altında bulunan para birimlerinden ABD Doları na veya başka bir dövize kaçışın önlenmesi, dolayısıyla para biriminde istikrar hedeflenmektedir Güney Kore Krizden fazlasıyla etkilenen Güney Kore 1998 yılında % 6,7 oranında küçülmüştür. 31 Güney Kore ye diğer bölge ülkeleri tarafından kredi şeklinde yardım yapılmıştır. İlgili ülkelerde, özellikle IMF ile anlaşma imzalayan Güney Kore de, mali sistemde reform yapılması kabul edilmiştir. Bu kapsamda sistemin şeffaf bir yapıya kavuşturulması, devlet garantilerinin ve korumacılığın kaldırılması, finans şirketlerinin bağımsız denetim kuruluşlarının denetimine açılması ve belirli sürelerle bilançolarının yayımlanması esasları benimsenmiştir. G.Kore de krizin etkilerinin hafifletilmesi amacıyla bazı önlemler alınmıştır. Buna göre; hisse senetlerinin yabancılar tarafından satın alınmasında karşılaşılan engeller kaldırılacak, yabancı şahıs ve şirketlerin G.Kore firmalarından hisse senedi alabilmeleri veya diğer şekillerde ortak olabilmeleri kolaylaştırılacaktır. Keza G.Kore de sermaye piyasasına kayıtlı firmalara yabancıların %26 olan azami ortaklık katılım payı, ilk etapta %50 ye çıkarılmıştır. G.Kore, IMF ile reform paketi çerçevesinde, Stand-by düzenlemesi hususunda mutabakata varmıştır. Bunun sonucunda IMF; ABD, AB, Japonya ve Avustralya gibi ülkelerin, Dünya Bankası, Asya Kalkınma Bankası gibi uluslararası finans kuruluşlarının mali desteğiyle G.Kore ye 57 milyar ABD Doları düzeyinde bir kredi taahhüdünde bulunmuştur. Güney Kore, IMF ile yardım anlaşması imzalamış ve IMF nin önerdiği tedbirler paketini kabul etmiştir. IMF ile varılan anlaşma sonrasında, Tayland da olduğu gibi gerek 30 ) 31 Metin TOPRAK, Yükselen Piyasalarda Finansal Kriz, Yeni Türkiye: Ekonomik Kriz Özel Sayısı, Cilt 2, Sayı 42, Kasım-Aralık 2001, s