Katı Olan Herşey Yüceltiliyor

Transkript

1

2 Katı Olan Herşey Yüceltiliyor Çeviri derlemesi Eylül 2015 Türkçesi: Işık Barış Fidaner, Serap Güneş, Erkal Ünal, Evrim Şaşmaz, Elif Okan Gezmiş Meltem Slonate, Tuncay Birkan, Alaattin Bilgi, Mehmet Selik, Nail Satılgan, Albert Dragstedt yersizseyler.wordpress.com dunyadanceviri.wordpress.com hayalgucuiktidara.org fraksiyon.org dijitaloyun.wordpress.com psikanalitikseyler.com etesien.blog.de Kitabın LaTeX kodları yine CC Attribution- NonCommercial 3.0 Unported Lisansı altındadır. 2

3 İçindekiler Reich ile Einstein Gri alanda Slavoj Žižek (SG, EÜ) Dünya gözüyle? Pink Floyd (IBF) Kriz: Çağdaş dünyanın hakiki ve sahte çelişkisi Alain Badiou (EŞ, IBF) Kapital den bir cümle ve paragraf Karl Marx (TB, AB, MS, NS, AD) Fiilî ile Virtüel Gilles Deleuze (IBF) Güneşin kalbine göre yapın ayarlamaları Pink Floyd (IBF)

4 Uzakınlık Jacques-Alain Miller (IBF) Yeni oyunlarda öykü anlatımı aksiyonu yenmekte Douglas Heaven (IBF) Kağıtlar, Lütfen: büyük ses getiren sıkıcı oyun Lucas Pope ile görüşme (IBF) Dijital oyunlar, sanat ve gürültü: Today programındaki tartışmaya hükmeden eskimiş stereotipler Keith Stuart (IBF) Psikanalizin Sonlandırılma Kriterleri Üzerine Melanie Klein (IBF, EOG) Ben hayatta kalacağım Gloria Gaynor (IBF) Kapıya yaslanmayınız Franz Kafka ya mektup (MS)

5 Reich ile Einstein Orgon enerjisi kabul görmediyse de W. Reich bugünkü akademinin işleyişinde vazgeçilemez hatta hayat kurtarıcı sayılabilecek bir ilkeyi bulmuştur. Laboratuvarda erkek ne yapacak kadın ne yapacak gibi soruların halen ulusötesi diplomatik kriz 1 yarattığı günümüzde belki bu ilkeyi onun ismiyle anıp kredisini vermeliyiz. Reich ın Orgonomik İlkesi: İyi niyetli insanları seçerek kurulmuş bir araştırma grubu sık sık pozitif bulgulara ulaşır. 1 #distractinglysexy #TimHunt 5

6 Öte yandan, iyi niyetli gruplar çok çeşitli araştırmalar yürütebilmekle birlikte, birbirlerini anlamaları sorun olabilmektedir. Örneğin Reich Einstein a Orgon Biriktirme Aygıtını getirip gösterdiğinde, masada duran Aygıt üzerine ölçümler yapan Einstein, Bu bir bomba! diye yüksek sesle beyan etmiştir, ki o günlerde kendisi Atom Bombası çalışmalarına katılmaktaydı. Reich ise bunu hayra yormuş, ve hayra yormuş olduğunu Einstein ın Orgon Biriktiricime bomba demesini hayra yormuştum şeklinde birçok kereler dile getirmiş ve çoğu deftere not düşmüştür. Bu da Reich ın Orgonomik ilkesi ile ortaya çıkan çeviri ihtiyacına işaret etmektedir. İletişim kavramının eksikliği de Reich ve Einstein arasında yoğunca hissedilmiştir. Örneğin Asistanınız bulgularımı gözardı etmiştir diyerek iddiasını cesaretle savunan Reich a Einstein en son şöyle yazmıştır: Sayın Reich, Ben kani oldum. Söyleyecek söz bulamıyorum. Oysa şöyle deseydi belki daha iyi anlaşılabilirdi: Sanırım sizinle bir iletişim sorunu yaşıyoruz Wilhelm bey. Fakat bu gibi yanıtlarda Einstein ın izafiyete olan zafiyetinin de payı bulunabilir. Mesela Reich ın Bana deli diyorlar demesine karşılık Einstein Anlayabiliyorum demekle yetinmiş, Reich ise bilinen iyi niyetiyle bunu Einstein ın yüksek anlayışının işareti saymıştır. 6

7 Gri alanda Slavoj Žižek 5 Şubat 2015 LRB Ben şuyum (veya Hepimiz şuyuz ) şeklindeki acıklı özdeşleşme formülü ancak belirli sınırlar dâhilinde iş görüyor; bu sınırları aştığındaysa müstehcen bir hal alıyor. Je suis Charlie (Ben Charlie yim) diyebiliriz fakat Hepimiz Saraybosna da yaşıyoruz! ya da Hepimiz Gazze deyiz! gibi örnekler verildiğinde iş karışmaya başlıyor. Hepimizin Saraybosna veya Gazze de yaşamıyor olduğumuzu hatırlatan acımasız gerçek, acıklı bir özdeşleşme ile üstü örtülemeyecek kadar güçlü hale geliyor. Söz konusu olan Muselmänner, yani Auschwitz deki yaşayan ölüler olduğunda böyle bir özdeşleşme müstehcenleşiyor. Şunu söylemenin mümkünatı yok: Hepimiz yaşayan ölüleriz! Auschwitz de, kurbanların insanlıktan çıkarılması öyle bir raddeye varmıştı ki, onlarla herhangi bir anlamlı özdeşleşme kurmak olanaklı değildir. (Ve, tam zıddı yönde, Hepimiz New Yorkluyuz! diyerek 11 Eylül kurbanları ile da- 7

8 yanışma beyan etmek de saçma olur. Milyonlarca insan şöyle der: Evet, New Yorklu olmayı çok istiyoruz, bize vize verin! Aynısı geçtiğimiz ay yaşanan katliam için de geçerli: Charlie Hebdo nun gazetecileri ile özdeşleşmek görece kolaydı, ancak şöyle bir açıklama yapmak çok daha zor olacaktı: Hepimiz Baga lıyız! (Bilmeyenler için Baga, Boko Haram ın iki bin kişiyi infaz ettiği, Nijerya nın kuzeydoğusundaki küçük bir kasabadır.) Boko Haram adı, kabaca Batı tarzı eğitim yasak şeklinde tercüme edilebilir özellikle de kadınların eğitimi. Ana hedefi cinsiyetler arasındaki ilişkilerin hiyerarşik olarak düzenlenmesi olan kitlesel bir sosyopolitik hareketin mevcut olması şeklindeki tuhaf olguyu nasıl değerlendirmek lazım? Sömürüye, tahakküme ve sömürgeciliğin diğer yıkıcı ve aşağılayıcı yanlarına maruz bırakılmış olan Müslümanlar, tepkilerinde neden Batı mirasının (en azından bizim için) en iyi kısmını, yani eşitlikçiliğimizi ve tüm otoritelerle dalga geçme özgürlüğü de dâhil kişisel özgürlüklerimizi hedef alıyorlar? Yanıtlardan biri hedeflerinin bilinçli seçilmiş olduğu: Liberal Batı, yalnızca sömürdüğü ve şiddet yoluyla tahakküm kurduğu için değil, aynı zamanda bu zalim gerçekliği tam zıddı bir kılıkta, yani özgürlük, eşitlik ve demokrasi olarak sunduğu için de bu kadar katlanılmaz. Paris katliamının kurbanları ile dayanışma içinde el ele tutuşmuş olan, Cameron dan Lavrov a, Netanyahu dan Abbas a kadar dünyanın büyük politik isimlerinin sergilediği piyese geri dönersek: eğer ikiyüzlü sahtekârlığın bir resmi olsaydı, işte bu olurdu. Kimliği bilinmeyen bir vatandaş, tören alayı penceresinin altından geçerken, Avrupa Birliği nin gayri resmî marşı olan Beethoven ın Mutluluğa Övgü sünü çalarak, içinde bulunduğumuz karmaşadan en fazla sorumlu olan insanların sahnelediği bu mide bulandırıcı piyese politik bir zevksizlik de kattı. Rus Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov, onlarca gazetecinin öldürüldüğü Moskova da böyle bir yürüyüşe katılsa hemen gözaltına alınırdı. Ve gerçekten de bir piyesti sergilenen: medyada gösterilen fotoğraflarda siyasi liderler sanki bir caddedeki büyük bir kalabalığın önündeymiş izlenimi veriliyordu. Fakat yukarıdan tüm sahneyi alan başka bir fotoğrafsa, politikacıların arkasında yalnızca yüz kadar insanın durduğunu, geri kalan alanın bomboş olduğunu ve gruba arkadan ve etraftan polisin eşlik ettiğini gösteriyordu. Esas Charlie Hebdo jesti, kapağında bu olayla acımasızca ve tatsız şekilde dalga geçen koca bir karikatür olurdu. Je suis Charlie! yazılı dövizlerin yanı sıra, Je suis flic! ( Ben polisim ) yazılı olanlar da mevcuttu. Kalabalık kamusal toplanmalarda kutlanan ve sergilenen ulusal birlik, yalnızca etnik grupların, sınıfların ve dinlerin ötesine geçen halkın birliği değildi; aynı zamanda halkın, düzen ve denetim güçleri 8

9 yalnızca polis değil, gizli servis CRS de (Mayıs 1968 in sloganlarından biri CRS-SS idi) ve tüm devlet güvenlik aygıtı ile birleşmesiydi. Snowden veya Manning e bu yeni evrende yer yoktu. Yoksul Arap veya Afrika kökenli gençlik hariç, polise kırgınlık artık eskisi gibi değildi, diye yazdı Jacques- Alain Miller geçen ay. Bu kuşkusuz ki Fransa tarihinde hiç görmediğimiz bir şey. Kısacası, terör saldırıları imkânsız olanı başarmıştı: Vatanseverlik Yasası nın, insanların gözetime kendiliğinden teslim olduğu bir Fransız halk versiyonunda, 68 kuşağını, baş düşmanı ile barıştırmak. Paris gösterilerinin esrik anları, ideolojinin galebe çalmasıydı: cezbedici varlığıyla tüm antagonizmaları bir anlığına ortadan kaldıran bir düşmana karşı insanları birleştirmek. Kamuoyuna kasvetli bir seçim sunuldu: ya polissiniz ya da terörist. E peki Charlie Hebdo nun hürmetsiz mizahı bunun neresinde? Bu soruyu yanıtlamak için, Dekalog ile (Kenneth Reinhard ve Julia Reinhard Lupton ın savunduğu üzere, en nihayetinde On Buyruğu ihlal etme hakkı olan) insan hakları arasındaki bağlantıyı akılda tutmamız gerek. Özel yaşamın gizliliği hakkı, zina yapma hakkıdır. Mülkiyet hakkı, çalma (ve başkalarını sömürme) hakkıdır. İfade özgürlüğü hakkı, yalancı şahitlik yapma hakkıdır. Silah taşıma hakkı, öldürme hakkıdır. Dini inanç özgürlüğü, sahte tanrılara ibadet etme hakkıdır. İnsan hakları, Buyrukların ihlal edilmesini doğrudan tasvip etmez elbette fakat (ister dini ister seküler olsun) iktidarın erişimi dışında olması gereken marjinal bir gri alanı açıkta tutar. Bu loş alanda, buyrukları ihlal edebilirim ve iktidar bunu gözetleyip beni pantolonum inik yakalarsa şöyle feryat edebilirim: Temel insan haklarıma saldırılıyor! Esas nokta, burada kesin bir ayrım çizip, insan haklarının, gereğine uygun şekilde, örneğin Buyrukları ihlal etmeyen kullanımını zedelemeden, yalnızca suiistimalini önlemenin, iktidar için yapısal olarak imkânsız olmasıdır. Charlie Hebdo nun acımasız mizahı bu gri alana ait. Dergi 1970 yılında, General De Gaulle ün ölümü ile dalga geçtiği için yasaklanan Hara-Kiri nin halefi olarak yayın hayatına başladı. Bir okur mektubu Hara-Kiri yi ahmak ve edepsiz ( bête et méchant ) olmakla itham ettikten sonra, bu ifade derginin resmi sloganı olarak benimsendi ve günlük dile girdi. Paris te yürüyen binlerce kişi için Je suis bête et méchant demek, Je suis Charlie demekten çok daha uygun olurdu. Charlie Hebdo nun bête et méchant duruşu, kimi durumlarda ferahlatıcı olabilse de, bizatihi kahkahanın özgürleştirici falan olmayıp, derin şekilde müphem oluşu ile kısıtlı. Antik Yunan a popüler bakışa göre, vakur aristokrat Spartalılar ile şen demokrat Atinalılar arasında bir karşıtlık mevcuttur. 9

10 Fakat ciddiyetleri ile övünen Spartalılar, kahkahayı ideoloji ve pratiklerinin merkezine yerleştirmişlerdir: komünal kahkahayı devletin görkemini artırmaya yardımcı olan bir güç olarak kabul etmişlerdir. Sparta kahkahası aşağılanan bir düşman veya köle ile acımasızca dalga geçmek, onların bir iktidar konumundan duydukları korku veya acı ile eğlenmek yankısını, hainlerin panikleyip ne yapacağını şaşırmasıyla alay eden Stalin in konuşmalarında buldu ve ta bugüne kadar geldi. (Yeri gelmişken şunu da söyleyeyim ki bu, iktidardakilerin kahkahasının başka bir türünden, kendi ideolojilerini kendilerinin bile ciddiye almadığını gösteren sinik istihzadan ayırt edilmelidir.) Charlie Hebdo nun mizahındaki sorun, saygısızlıkta fazla ileri gitmesi değil, ideolojinin toplumlarımızda yerine getirdiği hegemonik sinik işleve mükemmelen uyan zararsız bir aşırılık olmasıydı. İktidardakilere en ufak bir tehdit oluşturmuyordu; yaptığı şey iktidarın aşırılıklarını daha katlanılır hale getirmekten ibaretti. Batılı liberal-seküler toplumlarda, devlet iktidarı kamusal özgürlükleri korur, ama sözgelimi çocuk istismarından şüphe duyulduğu anda özel alana müdahale eder. Fakat Talal Asad ın 2009 tarihli Is Critique Secular? Blasphemy, Injury and Free Speech te ( Eleştiri Seküler Midir? Küfür, İncinme ve İfade Özgürlüğü ) belirttiği gibi, İslami yasada kamusal davranışa uyum sağlamak çok daha katı olabilse de, ev alanına davetsizce girilmesine, özel alanların tecavüzüne cevaz verilmez... cemaatin gözünde mühim olan husus Müslüman öznenin, içeriği ne olursa olsun içsel düşünceleri değil toplumsal pratiğidir bu pratiğe sözel duyuru da dahildir. Kur an da şöyle denir: Bırakın dileyen iman etsin, dilemeyense reddetsin. Gelgelelim, Asad ın kendi sözleriyle devam edecek olursak, bu dilediğini düşünme hakkı... insanları sahte bir bağlılığa inandırmak maksadıyla kendi dinsel veya ahlaki inançlarını alenen ifade etme hakkını içermez. Bu yüzdendir ki, Müslümanların nazarında, küfür karşısında sessiz kalmak imkânsızdır... küfür ne konuşma özgürlüğü dür ne de yeni bir hakikatin meydan okumasıdır; bilakis, canlı bir ilişkiyi kesintiye uğratmayı hedefleyen bir şeydir. Batılı liberal bakış açısından bakıldığında, bu ne o/ne o formülasyonunun her iki tarafı da sorunludur: İfade özgürlüğünün canlı bir ilişkiyi kesintiye uğratabilecek edimleri de içermesi gerekiyorsa ne olacaktır? Peki ya yeni bir hakikat ın da aynı kesintiye uğratıcı etkisi varsa? Veyahut yeni bir etik farkındalık canlı bir ilişkinin göze adaletsiz gelmesine sebep oluyorsa? Eğer Müslümanlara göre hem küfür karşısında sessiz kalmak hem de edilgen kalmak imkânsızsa ve bir şey yapma baskısı şiddet içeren ve hatta birilerini katletmeye varan edimleri de içerebilir bu durumda yapılacak ilk şey bu tavrı günümüzdeki bağlamı içinde tespit etmektir. Aynı husus Hı- 10

11 ristiyanların kürtaj karşıtı hareketi için de geçerlidir; onlar da her yıl yüz binlerce fetüsün ölümü karşısında sessiz kalmayı imkânsız bulmakta ve bunu Holokost u andıran bir katliam diye değerlendirmektedir. Esas hoşgörü işte burada başlar: katlanılması-imkânsız (Lacan ın deyişiyle, l impossiblea-supporter ) diye deneyimlediğimiz şeye karşı hoşgörüden bahsediyorum ve tam bu noktada liberal sol, tüm o karşısında sessiz kalmanın imkânsız olduğu şeyler (cinsiyetçilik, ırkçılık ve diğer hoşgörüsüzlük türleri) listesiyle, dinsel köktenciliğe yakınlaşır. Diyelim ki bir dergi Holokost la alenen dalga geçseydi ne olurdu? Sol-liberal duruşta bir çelişki vardır: İster manevi ister siyasi olsun tüm otoritelerle alay eden evrensel ironi ve istihzaya dayalı liberter konum (Charlie Hebdo da tecessüm eden konum tam da budur) karşıtına kaymaya, ötekinin acısına ve yaşadığı aşağılanmaya yönelik artmış bir duyarlılık hissetmeye meyleder. Paris katliamına verilen sol tepkilerin çoğunun gayet kestirilebilir ve hatta acınası bir kalıbı izlemesine işte bu çelişki sebep olmuştur: Liberal mutabakat ve kurbanlarla dayanışma temaşasında son derece derin bir yanlışın olduğu konusunda haklı bir şüpheye düşüldü, ama katliamı ancak uzun uzun ve sıkıcı şerhler düştükten sonra kınayabildiklerinde yanlış bir yola girmiş oldular. Katliamı dosdoğru kınarsak, öyle ya da böyle İslamofobi suçu işlemiş olacağımız korkusu, gerek siyaseten gerekse etik açıdan yanlıştır. Nasıl ki İsrail in Filistinlilere reva gördüğü muameleyi kınamanın anti-semitik bir yanı yoksa, Paris katliamını kınamanın da İslamofobik bir yanı yoktur. Paris katliamını bir bağlamın içine yerleştirmemiz ve onu anlamamız gerektiği kanısına gelecek olursak, bu da hepten yanıltıcıdır. Frankenstein da Mary Shelley canavarın kendisi adına konuşmasına izin verir. Yaptığı bu tercih en radikal haliyle ifade özgürlüğüne yönelik liberal tavrı ifade eder: Herkesin görüşüne kulak verilmelidir. Frankenstein da canavar hepten öznelleşmiştir: Canavar katilin, başkalarıyla birlikteliğe ve muhabbete özlem duyan, içten içe incinmiş, ümitsiz bir birey olduğu ortaya çıkar. Fakat bu yordamın da açık bir sınırı vardır: Hitler i ne kadar çok bilir ve anlarsam, o bana o kadar bağışlanamaz görünür. Buradan hareketle, İsrail-Filistin çatışmasını ele alırken, amansız ve soğukkanlı ölçütlere bağlı kalmamız gerektiği de söylenebilir: (Nerede karşımıza çıkıyorsa) Arap anti-semitizmini Filistinlilerin hal-i pür melaline verilen doğal bir tepki diye veya İsrail in aldığı tedbirleri Holokost hatırası üzerinden verilen doğal bir tepki diye anlama ayartısına kayıtsız şartsız direnmeliyiz. Birçok Arap ülkesinde Hitler in hâlâ bir kahraman olarak görülmesini, ilkokuldaki çocuklara anti-semitik mitler öğretilmesini, mesela Yahudilerin kur- 11

12 ban için çocukların kanını kullandığının söylenmesini anlamak söz konusu olmamalıdır. Bu anti-semitizmin, yerinden edilmiş bir kiplik içinde, kapitalizme direnişi ifade ettiğini iddia etmek, onu asla ve k ata meşrulaştırmaz (aynısı Nazi anti-semitizmi için de geçerlidir: O da enerjisini anti-kapitalist direnişten almıştır). Yerinden etme burada ikincil bir işlem değil, bilakis ideolojik mistifikasyonun temel jestidir. Bu iddia, uzun vadede, anti-semitizme karşı mücadele etmenin tek yolunun liberal hoşgörüyü vaaz etmekten değil, temeldeki anti-kapitalist saiki dolaysızca, yani yerinden edilmemiş şekilde ifade etmekten geçtiği fikrini beraberinde getirir. İsrail Savunma Güçleri nin Batı Şeria da sergilemekte olduğu eylemler Holokost u arka planda tutarak değerlendirilmemelidir; Fransa da ve Avrupa nın başka yerlerinde sinagoglara yapılan saldırılar İsrail in Batı Şeria da yapmakta olduklarına karşı verilen uygunsuz, ama anlaşılabilir tepki diye görülmemelidir. İsrail e karşı yapılan herhangi bir kamusal protesto basbayağı anti-semitizmin bir tezahürü diye görülüp kınandığında yani, İsrail in askeri ve siyasi harekâtlarına yöneltilen her türlü eleştiriyi etkisiz hale getirmek için devamlı Holokost un gölgesine sığınıldığında anti-semitizm ile İsrail devletinin belirli politikalarına yapılan eleştiriler arasındaki farkın altını çizmek yetmez; bir adım daha ileri gitmek ve bu bağlamda, Holokost kurbanlarının kutsal hatırasına saldıranın, onu halihazırdaki siyasi tedbirlerini meşrulaştırmanın bir yolu olarak araçlaştıranın İsrail olduğunu söylemek gerekir. Bir başka deyişle, Holokost ile İsrail-Filistin gerilimi arasında mantıksal veya siyasal bir bağ olduğu kanısını dosdoğru reddetmeliyiz. Bunların ikisi de baştan aşağı farklı fenomenlerdir: Birisi Avrupa tarihinde sağın modernleşme dinamiklerine direnişinin bir parçasıdır; diğeri ise sömürgeleştirme tarihinin son fasıllarından biridir. Avrupa da anti-semitizmin yükselmekte olduğu inkâr edilemez. Örneğin İsveç in Malmö kentindeki saldırgan Müslüman azınlığın Yahudileri sokakta geleneksel kıyafetleriyle gezmekten korkacak kadar taciz etmesi dosdoğru ve tereddütsüzce kınanmalıdır. Anti-Semitizme karşı verilen mücadele ile İslamofobiye karşı verilen mücadele aynı mücadelenin iki veçhesi olarak görülmelidir. Ruth Klüger 2001 de yazdığı Still Alive: A Holocaust Girlhood Remembered adlı kitabının hatırda kalan bir pasajında, Almanya daki bazı ileri düzey doktora adaylarıyla yaptığı bir sohbeti anlatır: Auschwitz ten sağ kurtulan yaşlı bir Macar Yahudisiyle Kudüs te tanıştığını, ama bu adamın yine de Araplara küfrettiğini ve on- 12

13 ları hakir gördüğünü söylemişti biri. Auschwitz den gelen biri nasıl olur da böyle konuşabilir diye soruyordu bu Alman. Sohbete dahil olup belki gerektiğinden çok daha hararetli bir şekilde konuşmaya başladım. Ne bekliyordu ki? Auschwitz bir öğretim kurumu değildi... Orada hiçbir şey öğrenilmezdi, hele insanlık ve hoşgörü hiç. Toplama kamplarından hiç ama hiç iyi bir şey çıkmamıştı diyordum ve sesim yükseliyordu; o ise katarsis, arınma, hani şu tiyatrodan murat ettiğimiz şeyleri bekliyordu. Bu kamplar akla hayale gelebilecek en faydasız, en manasız tesislerdi. Uç noktadaki deneyimlerde özgürleştirici bir şey olduğu, bu deneyimlerin gözlerimizi bir durumun nihai hakikatine açtığı fikrini terk etmek zorundayız. Terörden çıkarılacak en bunaltıcı ders belki de budur. Türkçesi: Serap Güneş, Erkal Ünal 13

14 Dünya gözüyle? Pink Floyd 1979 The Wall Mademki Aklına gelmiş Gösteriye gitmek istesem demişsin Sıcak kargaşalı heyecanı duyup görmeye Uzaylının parıltısını. Söyle bana şekerim anlamadığın bir şey varsa. Bu değil miydi görmeyi beklediğin? Yok eğer bu donuk gözlerin ardındakini arayacaksan Şu kamuflajların içinden kendine bir yol açman Gerekecek (In The Flesh?) 14

15 Kriz: Çağdaş dünyanın hakiki ve sahte çelişkisi Alain Badiou 13 Nisan 2015 fraksiyon.org Kapitalizm küresel genleşmenin doruğunda, semirmeye devam etmekte. Krizler ve savaşlar da kapitalizmin gelişimindeki olağan ritme katkıda bulunuyor. Modernite her şeyden önce olumsuz bir gerçekliktir. Aslında, gelenekten ayrılıştır. Kastları, asilleri, dini mecburiyeti, gençliğe adım ritüelleri, yerel mitolojileri, kadın tahakkümü, babanın oğlanlar üzerinde mutlak iktidarı ve küçük bir hakim grup ile mahkum emekçiler kitlesi arasındaki resmi bölünmesiyle eski dünyanın bitmesidir. Batı da Rönesansla açığa çıkıp, 18. yüzyıldaki Aydınlanmayla pekiştirilen, ve üretim tekniklerinde açılan emsalsiz çığırlarla, ölçüm, dolaşım, iletişim araçlarının sürekli damıtılmasıyla maddeleşmiş bu hareketin üzerine hiçbir şey geri gelemezdi. Belki en çarpıcı nokta, gelenek dünyasından bu ayrılışın, insanlığı kavurmuş bu esaslı kasırganın sadece üç yüzyılda binlerce yıldır süregelen örgüt- 15

16 lenme biçimlerini silip süpürmüş olmasıdır. Bu ayrılış sebeplerini ve kapsamını algıladığımız öznel bir kriz yaratır; bunun en bariz yanlarından birisi, özellikle genç insanların kendilerine bu yeni dünyada yer bulmakta karşılaştıkları aşırı ve artan zorluktur. Gerçek kriz budur. Bazen bunun finansal kapitalizmin krizi olduğunu sanıyoruz. Hayır hiç de bile! Kapitalizm dünyanın her tarafında, her yerde genişlemektedir, semirmeye devam etmektedir... Savaşlar ve krizler onun gelişimindeki olağan ritme katkıda bulunur. Rekabet biçimlerinin temizlenmesi ve kazananların harcanabilir kapitalin tahayyül edilebilen en yüksek rakamı ellerinde biriktirmelerini sağlaması açısından acımasız fakat bir o kadar da gerekli araçlar da buradadır. Kesin bir nesnellikle bulunduğumuz yerden, yani kapitalin tekelleşmesi açısından nerede olduğumuzu hatırlayalım: Dünya nüfusunun %10 u döner sermayenin %86 sına sahiptir; %1 i %46 sına sahiptir ve dünya nüfusunun %50 si tam olarak hiçe, %0 a sahiptir. Neredeyse her şeye sahip olan %10 un, hiçbir şeye sahip olmayanlar ile asla eş tutulmak istemediğini kolayca anlayabiliriz. Bunun gibi, geri kalan %14 ü paylaşan çok sayıda kişi, sahip oldukları varlığa sıkıca tutunmayı deli gibi arzular. İşte bu yüzden sık sık ırkçılık ve milliyetçilik de bunda rol oynar hiçbir şeyi olmayan %50 de gördükleri korkunç tehdit karşısında savunma duvarı kurulmasına dönük sayısız baskıcı tedbire destek verirler. O halde diyebiliriz ki, Occupy Wall Street hareketinin halkı birleştirdiği varsayılan Biz %99 uz sloganı tamamen boştur. Batı dediğimiz varlık aslında, %10 luk hakim aristokrasiye ait olmasalar da küreselleşmiş kapitalizme küçük-burjuva destek bölüğü olan insanlarla dolu; şu meşhur orta sınıf olmasaydı demokratik vahanın hayatta kalma şansı hiç olmazdı. Aslında %99 olmanın simgesel olarak da yanına bile yaklaşamayan Wall Street işgalcisi cesur genç insanlar (aslında en başından beri) hareket partisi bitince kaybolmaya mahkum, kenetlenmiş bir demet insandan fazlasını temsil etmiyordu. Elbette, hiçbir şeye sahip olmayan veya gerçekten çok az şeye sahip olanların gerçek kitlesine kendilerini kalıcı anlamda bağlamayı becerselerdi; yani %14 te bir payı olanlar özellikle entelektüeller ile, halkın hiçbir şeyi olmayan %50 sini (en başta işçiler ve köylüler, sonra orta sınıfın daha alt, en güvencesiz, en kötü ücretli tabakası) çaprazlayan bir politik yol izleyebilselerdi, işler değişirdi. Bu politik stratejinin mümkünatı vardır 60lar ve 70lerde Maoizm bayrağı altında denenmiştir. Daha yakın zamanda da Tunus ve Kahire deki iş(ti)gal [occupation] hareketlerinde, hatta Oakland de bile (iskele işçileriyle etkin bir bağlantının en azından ana hatları 16

17 bulunmaktaydı) bu denenmiştir. Her şey, mutlak olarak her şey, bu ittifak ve uluslararası düzeyde politik örgütlenmeyle gelecek belirleyici uyanışa [rönesansa] bağlıdır. Fakat mevcut durumda bu hareket aşırı zayıf haldeyken gelenekten ayrılışın, küresel kapitalizmin yapılandırdığı dünyada meydana getirdiği nesnel, ölçülebilir sonucu, ancak demin bahsettiğimiz şey, yani küçücük bir oligarşinin kendi yasasını, hem yalın asgari yaşamkalım düzeyindeki halkın ezici çoğunluğuna, hem de Batılılaşmış yani tabi kılınmış ve kısır orta sınıflara dikte etmesi olabilir. Peki toplumsal ve öznel düzeyde ne oluyor? 1848 de Marx bize bu gerçekliğin çarpıcı bir tarifini vermişti, onun kendi çağına kıyasla şimdi bu tarif ebediyen daha geçerlidir. Yaşına rağmen inanılmaz genç kalmış bu metinden birkaç satırı alıntılayalım: Burjuvazi, üstünlüğü ele geçirdiği her yerde, bütün feodal, ataerkil, romantik ilişkilere son verdi... Dinsel tutkuların, şövalyece coşkunun, darkafalı duygusallığın en ilâhi vecde gelmelerini, bencil hesapların buzlu sularında boğdu. Kişisel değeri, değişim-değerine indirgedi... Burjuvazi, şimdiye dek saygı duyulan ve saygılı bir korkuyla bakılan bütün mesleklerin halelerini söküp attı. Doktoru, avukatı, rahibi, şairi, bilim adamını kendi ücretli emekçisi durumuna getirdi. 2 Burada Marx gelenekten ayrılmanın burjuva kapitalist bir biçim aldığında insanlığın simgesel örgütlenmesinde gerçekte ne kadar devasa bir kriz açtığını tarif ediyor. Cidden binlerce yıl boyunca insan yaşamındaki fıtri farklar hiyerarşik biçim altında düzenlenmiş ve simgelenmişti. En önemli ikilikler, mesela yaşlı ve genç, adamlar ve kadınlar, ailemin içinde ve dışında, yoksullar ve muktedirler, benim mesleğim ve diğerleri, yabancılar ve hemşeriler, asiler ve imanlılar, avamlar ve soylular, kasaba ve kır, kol gücüyle çalışanlar ve beyin gücüyle çalışanlar bunlar hep (dilde, mitolojilerde, ideolojilerde ve tesis edilmiş dinsel modellerde) birbiriyle üst üste örtüşen birçok hiyerarşik sistemden oluşan bir küme içinde herkesin yerini tayin eden düzenli yapılara müracaat ile ayırt edilirdi. Mesela soylu bir kadın kocasının astıydı ama avam bir adamın üstüydü; zengin bir burjuva bir dük karşısında diz çökerdi, ama hizmetkarları da onun karşısında diz çökerlerdi; bunun gibi, şu veya bu Kızılderili kabilesinden bir kadın, kendi kabilesinden bir savaşçının gözünde neredeyse bir hiç iken, (belki bu savaşçının nasıl işkence edeceğini 2 Komünist Parti Manifestosu (Marks & Engels). Kaynak: kurtuluscephesi.com 17

18 kararlaştırdığı) başka kabileden bir esirin gözünde neredeyse en muktedir kişiydi. Ve Katolik Kilisesinin yoksul bir müridi kendi papazına göre çok az önem taşırken, Protestan bir asiye kıyasla kendisini en seçkin kişilerden biri sayabilirdi, hatta bunun gibi, azat edilmiş bir adamın oğlu, tamamen babasına bağlı da olsa, kocaman bir ailenin başındaki bir siyah adamı kendi kişisel kölesi yapabilirdi. Böylece bütün geleneksel simgeleme, bireylerin toplumdaki yerlerini belirleyen düzenli bir yapıya, dolayısıyla bu yerler arasındaki ilişkilere yaslanıyordu. Gelenekten kopuş ise aslında, genel üretim sistemi olarak kapitalizmin gerçekleştirdiği haliyle, etkin herhangi yeni bir simgeleme önermez, bunun yerine sadece ekonominin acımasız ve bağımsız oyununu getirir: Marx ın bencil hesapların buzlu suları dediği şeyin tarafsız, simgesiz hükmünü getirir. Bunun sonucu simgelemede tarihsel bir krizdir. Bugünkü gençlik bu yüzden büyük bir yönelim ıstırabı çekmektedir. Tarafsız bir özgürlük örtüsü altında paradan başka hiçbir evrensel gönderge önermeyen bu krizle yüzyüze gelindiğinde, olası iki çözüm olduğuna inanmamız beklenir. Ya kriz yoktur ve olamaz dememiz ve tarafsız pazar hesaplamaları altında ezilen liberal demokratik özgürlükler modelinden daha iyi hiçbir şey bulunamayacağını iddia etmemiz; ya da geleneksel yani hiyerarşik simgelemeye dönülmesi için tepkisel bir arzu duymamız beklenir. Benim görüşüme göre bu rotaların ikisi de çok tehlikeli çıkmazlardır, ve giderek daha çok kan döken bu ikili çelişki insanlığı sonu gelmez bir savaşlar döngüsü içine çekmektedir. Hakiki çelişkinin rol oynamasını engelleyen sahte çelişkilerde karşılaştığımız sorun tamamen budur. Düşünce ve eylemimizin çerçevesini kurması gereken hakiki çelişkide karşı karşıya konan şeyler, hiyerarşikleştiren simgesel gelenekten kaçınılmaz ayrılışın iki farklı kurgusudur: Bir yanda Batılı kapitalizmin korkunç eşitsizlikler ve hastalıklı çalkantılar yaratan simgesiz kurgusu, öbür yanda Marx ve çağdaşlarının eşitlikçi bir simgeleme icat etmeyi önermesinden beri genelde komünizm denilen kurgudur. Komünizmin geçici tarihsel yenilgisinden SSCB ve Çin de devlet sosyalizminin başarısızlığından sonra, modern dünyanın asli çelişkisi sahte bir çelişkiyle maskelenmiştir. Gelenekten ayrılma ile yüzyüze gelindiğinde, sahte bir çelişki tesis edilmiştir: Bunun bir yanında baskın Batı nın tarafsız, kısır, saf olumsuzluğu; öbür yanında ise sık sık dinsel anlatıların çarpıtılması kılığına giren faşist bir tepki vardır eski hiyerarşilere dönülmesini önerir ve bu uğurda gerçek zayıflığını maskelemek üzere tasarladığı görkemli bir 18

19 şiddet uygular. Aralarındaki çatışmalar ne kadar şiddetli gözükse de, bu varsayılan karşıtlık her iki tarafın çıkarlarına da hizmet eder. İletişim araçları üzerindeki denetimleri yoluyla genel çıkarlara el koyarlar ve her bir kimseyi Batı yahut Barbarlık arasında sahte bir tercih yapmaya zorlarlar. Böyle yapmakla, insanlığı felaketten kurtarabilecek tek küresel kararlaşmanın ilerleyişini durdururlar. Bu kanı ben buna bazen komünist fikir diyorum gelenekten ayrılış hareketinin içinde bile eşitlikçi bir simgeleme yaratmaya çalışmamız gerektiğini ilan eder. Eşitlikçi simgeleme, kaynakların kolektifleştirilmesine, eşitsizliklerin etkin olarak yok edilmesine, ve eşit öznel haklar arasında farklılıkların tanınmasına rehber olabilecek, düzen ve biçim verebilecek, nihayetinde devlet tarzındaki ayrık yetke biçimlerinin solup gitmesini sağlayacak istikrarlı bir öznel katman olmalıdır. Yani öznelliğimizi tamamen yeni bir göreve adamamız gerekir: İki cephede birden mücadele ederek hem simgelemenin kapitalist hesapların buzlu sularında boğulmasına karşı, hem de eski düzeni geri getirmeye niyetli tepkisel faşizme karşı kaynakların toptan paylaşımına dayanan, müşterek kuralları yaygın kurallara dönüştürerek farklılıkları tekrar ve yeniden yapılandıran eşitlikçi bir simgelemenin icat edilmesi. Bize Batı daki insanlara gelirsek, biz en başta bir kültürel devrim ilerleyişine girmeliyiz: Yani olan bitene dair görüşümüzün diğer herkesten üstün olduğuna dair mutlak arkaik kanımızı silkeleyip atmalıyız. Aslında mevcut görüşümüz, 19. yüzyılda kapitalizmin duyusuz, acımasız eşitsizliğinin ilk büyük eleştirmenlerinin arzuları ve öngörülerinin halen çok gerisindedir. Ayrıca bu büyük önceller şunu da görmüşlerdir: Politikanın demokratik sayılan örgütlenme, gülünç seçim ritüelleri ile, politikanın toptan rakiplik ve hırsın yüksek çıkarlarına tabi kılınması üzerinde bir örtüden ibarettir. Bu eleştirmenlerin sözünü esirgemeyen netlikleri ile parlamenter gerzeklik dedikleri acınası gösteriyi bugün her zamankinden iyi görebiliriz. Batılı kimliğin kitlesel olarak terk edilmesi, tepkisel faşizmlerin mutlak reddi ile birleşerek, eşitlikçi değerlerimizin gücünü doğrulayabilmemiz için gereken olumsuz zamanı teşkil eder. Sahte çelişkinin oyuncakları olmamamız ve kendimizi gerçek çelişki içinde tesis etmemiz, öznellikleri değiştirecektir; ve en sonunda, özel mülkiyet ve rekabeti kaldırarak onların yerine Marx ın özgür üreticiler birliği dediği şeyi koyacak politik kuvveti icat etmelerine olanak sağlayacaktır. Türkçesi: Evrim Şaşmaz, Işık Barış Fidaner 19

20 Kapital den bir cümle ve paragraf Karl Marx In a first approach, commodity fetishism is a definite social relation between men, that assumes, in their eyes, the fantastic form of a relation between things. [Karl Marx 1867 Capital Vol 1 p.77] Slavoj Žižek 1989 Sublime Object of Ideology p.14 Bir ilk yaklaşım olarak denebilir ki meta fetişizmi insanların gözünde fantastik bir biçime, şeyler arasındaki bir ilişki biçimine bürünen, insanlar arasındaki belirli bir toplumsal ilişkidir. [Karl Marx 1867 Kapital Cilt 1 s.77] Slavoj Žižek 1989 İdeolojinin Yüce Nesnesi (TR: Tuncay Birkan) s.39 Sol Yayınlarınca bastırılan Alaattin Bilgi türkçesiyle (s.82): Demek ki, metaın gizemli bir şey olmasının basit nedeni, onun içinde insan emeğinin toplumsal niteliği, insana, bu emeğin ürününe nesnel bir nitelik damgalamış olarak görünmesine dayanmaktadır; üreticilerin kendi toplam emek ürünleri ile ilişkileri, onlarla kendi aralarında bir ilişki olarak değil de, emek ürünleri arasında kurulan toplumsal bir ilişki olarak görünmesindedir. Emeğin ürünlerinin, metalar haline, niteliklerinin duyularla hem kavranabilir hem de kavranamaz toplumsal şeyler haline gelmelerinin nedeni budur. Bunun gibi, bir nesneden algılanan ışın, bize, görme sinirimizin öznel etkilenmesi olarak değil de, gözün dışında bir şeyin nesnel biçimi gibi geliyor. Oysa, görme olayında her zaman, ışının bir şeyden başka bir şeye, dıştaki bir nesneden göze fiilen geçmesi sözkonusudur. Fiziksel şeyler arasında fiziksel 20

21 bir ilişki vardır. Ama metalarda bu farklıdır. Şeylerin, quâ [ki bu] metaların varlığı, ve bunlara meta damgasını vuran emek ürünleri arasındaki değer ilişkisi ile bunların fiziksel özellikleri ve bu özelliklerden doğan maddi ilişkiler arasında mutlak olarak bağ yoktur. Burada, insanlar arasındaki belirli toplumsal ilişki, onların gözünde, şeyler arasında düşsel bir ilişki biçimine bürünüyor. Bu nedenle, benzer bir örnek vermek için, din aleminin sislerle kaplı katlarını dolaşmanız gerekir. Bu alemde, insan beyninin ürünleri, bağımsız canlı varlıklar gibi görünür, ve hem birbirleriyle, hem de insanoğlu ile ilişki içine girerler. İşte metalar aleminde de, insan elinin yarattığı ürünler için durum aynıdır. Emek ürünlerine, meta olarak üretildikleri anda yapışıveren ve bu nedenle meta üretiminden ayrılması olanaksız olan şeye, ben, fetişizm diyorum. Yordam Yayınlarınca bastırılan Mehmet Selik ve Nail Satılgan türkçesiyle (s.82): Demek ki, meta biçiminin esrarlı bir şey oluşunun nedeni, basitçe, insanlara, kendi emeklerinin toplumsal niteliğini, emek ürünlerinin nesnel nitelikleri olarak, bu şeylerin toplumsal doğal özellikleri olarak yansıtması ve dolayısıyla, üreticilerle toplam emek arasındaki toplumsal ilişkiyi de, şeyler arasındaki, üreticilerin dışında var olan bir toplumsal ilişki olarak göstermesidir. Emek ürünlerinin metalar, yani duyusal olarak algılanamaz ya da toplumsal şeyler haline gelmesinin nedeni işte budur. Benzer şekilde, bir şeyin görme siniri üzerindeki ışık etkisi, kendisini, görme sinirinin kendi öznel duyarlılığı olarak değil, gözün dışındaki bir şeyin nesnel biçimi olarak gösterir. Ama, görme olayında, gerçekten de, bir şeyden, yani dışarıdaki nesneden, bir başka şeye, yani göze, ışık fırlatılır. Bu, iki fiziksel şey arasındaki bir fiziksel ilişkidir. Buna karşılık meta biçimi ve bunun kendisini ortaya koymasına aracılık eden emek ürünlerinin değer ilişkisi, kendi fiziksel doğaları ve bundan kaynaklanan nesnel ilişkilerle hiçbir bağlantıya sahip değildir. Burada, insanlar için şeyler arasındaki hayal ürünü bir ilişki biçimini alan, insanların kendilerinin belirli toplumsal ilişkisinden başka bir şey değildir. Bunun için de, bir benzetme yapmak istersek, din dünyasının sisli bölgesine yükselmemiz gerekir. Burada, insan kafasının ürünleri, kendilerine özgü hayatları olan, kendi aralarında ve insanlarla ilişki halindeki bağımsız biçimler gibi görünür. İnsan elinin ürünleri olan metalar dünyasında da böyledir. Emek ürünleri metalar olarak üretilmeye başlar başlamaz onlara yapışan ve dolayısıyla da meta üretiminden ayrılmaz olan bu şeye fetişizm adını veriyorum. 21

22 Albert Dragstedt ingilizcesiyle (marxists.org): A commodity is therefore a mysterious thing, simply because in it the social character of men s labour appears to them as an objective character stamped upon the product of that labour; because the relation of the producers to the sum total of their own labour is presented to them as a social relation, existing not between themselves, but between the products of their labour. This is the reason why the products of labour become commodities, social things whose qualities are at the same time perceptible and imperceptible by the senses. In the same way the light from an object is perceived by us not as the subjective excitation of our optic nerve, but as the objective form of something outside the eye itself. But, in the act of seeing, there is at all events, an actual passage of light from one thing to another, from the external object to the eye. There is a physical relation between physical things. But it is different with commodities. There, the existence of the things quâ commodities, and the value relation between the products of labour which stamps them as commodities, have absolutely no connection with their physical properties and with the material relations arising therefrom. There it is a definite social relation between men, that assumes, in their eyes, the fantastic form of a relation between things. In order, therefore, to find an analogy, we must have recourse to the mistenveloped regions of the religious world. In that world the productions of the human brain appear as independent beings endowed with life, and entering into relation both with one another and the human race. So it is in the world of commodities with the products of men s hands. This I call the Fetishism which attaches itself to the products of labour, so soon as they are produced as commodities, and which is therefore inseparable from the production of commodities. 22

23 Fiilî ile Virtüel 3 Gilles Deleuze 1995 Dialogues Felsefe çoklukların kuramıdır. Her çokluk fiilî ve virtüel öğelerden müteşekkildir. Saf fiilî nesneler varolmaz. Her fiilî şey kendisini bir virtüel imgeler bulutuyla sarmalar. Bu bulut eş-varoluş içinde az çok uzanımlanmış devrelerin bir dizisidir. Virtüel imgeler bu dizi boyunca dağıtılır ve bu dizi etrafında koşar. Bu virtüeller hem türce hem de onları neşreden ve soğuran fiilî partiküllere yakınlık derecelerine göre çeşitlenirler. Onlara virtüel denmesinin ölçüsü, neşir ve soğurularının, yaratı ve yokedilerinin imgelenebilen en kısa süreğen süreden daha kısa bir zaman süresinde olmasıdır; onları bir kesinsizlik veya belirsizlik ilkesine tabi tutan işte bu kısalıktır. Virtüeller, fiilî olanı çevrelerken, durmaksızın kendilerini yenilemek üzere başka virtüeller neşreder, sonra onlar onu sarmalar ve dönüp fiilî olanı tepkiler: virtüelin bulutunun kalbinde daha bile yüksek düzende bir virtüel bulunur... her virtüel partikül kendisini virtüel bir kosmos ile sarmalar ve her biri sırayla süresizce yine böyle yapar. 4 Bir algıyı bir partikül ile benzeştiren, dinamiğindeki dramatik özdeşimdir: fiilî bir algı kendisini virtüel imgelerin bir bulutuyla sarmalar. Bu bulut giderek daha uzak, daha büyük, birbirini yapan ve kaldıran hareketli devreler üzerine dağıtılmıştır. Bunlar farklı çeşitlerden hafızalardır, ama onlara yine virtüel imgeler denir çünkü hızları veya kısalıkları onları da bir bilinçdışı ilkesine tabi kılar. Karşılıklı ayrıştırılamazlıkları sayesinde virtüel imgeler fiilî nesneler üzerine tepkilenebilirler. Bu perspektifte, virtüel imgeler bir süremi sınırlarlar, 3 Gerçel ile Görcül ün (NO FÜTUR) versiyonudur. 4 Michel Cassé, Du vide et de la création (Paris: Éditions Odile Jacob), s Ayrıca bkz. Pierre Lévy nin çalışması, Qu est-ce que la virtuel? (Paris: Éditions de la Découverte). 23

24 bütün çemberler birlikte de alınsa her biri ayrı da alınsa, her vakada imgelenebilir azami zamanla belirlenen bir uzamı sınırlarlar. Fiilî nesnenin çeşitli yoğunluklardaki katmanları, virtüel imgelerin bu az çok uzanımlanmış çemberlerine karşılık gelirler. Bu katmanlar, kendileri virtüel de olsalar, fiilî nesne onlar üzerinde virtüelleşiyor da olsa, nesnenin toplam güdüsünü teşkil ederler 5. İçkinlik düzlemi, fiilî nesnenin çözünümünün olduğu yer olarak, hem nesne hem imge virtüel olduğunda teşkil edilir. Fakat fiilî olanın başından geçen fiilîleşme süreci, nesne üzerinde olduğu kadar imge üzerinde de etkisi olan bir süreçtir. Zamansal bileşim-ayırmaların regüler veya irregüler oluşuna göre virtüel imgelerin süremi parçalanır, uzamı biçilir. Virtüel nesnenin toplam güdüsü, kısmi süreme karşılık gelen kuvvetlere, biçilmiş uzamı kateden süratlere ayrılır 6. Virtüel, içkinlik düzleminde onu biçen ve bölen tekilliklerden hiçbir zaman bağımsız değildir. Leibniz in gösterdiği gibi kuvvet, fiilîleşme süreci içinde bir virtüeldir, seyahat ettiği uzay gibi. Düzlem böylece süremdeki biçmelere göre, virtüelin fiilîleşmesini işaretleyen kuvvet bölünmelerine göre bir düzlemler çokluğuna bölünür. Ama bütün düzlemler fiilî olana çıkan yolu izleyen tek bir düzlemde birleşir. İçkinlik düzlemi hem virtüeli hem de fiilîleşmesini eş-zamanda içerir, ikisi arasında tayin edilebilir bir sınır bulunmaz. Fiilî, tamamlayıcıdır ya da üründür, fiilîleşmenin nesnesidir, virtüelden başka hiçbir özneye sahip değildir. Fiilîleşme virtüele aittir. Virtüelin fiilîleşmesi tekilliktir, fiilî olanın kendisi ise teşkil edilmiş bireyliktir. Fiilî, bir meyve gibi düzlemden düşer, fiilîleşme ise onu yeniden düzlemle ilişkilendirir, nesneyi yeniden bir özneye döndürür gibi. II Şimdiye dek fiilî olanın giderek daha uzanımlanmış, daha uzak ve daha türlü virtüelliklerle sarmalandığı vakaları düşündük: bir partikül geçicilikler yaratır, bir algı hafızaları uyarır. Ama tersine hareket de olur: burada, çemberler daraldığından, virtüel, fiilî olana daha yakınlaşır, ikisi de daha az ayrık olurlar. Sadece fiilî nesne ile virtüel imgesini bağlayan bir içsel devreye gelirsiniz: fiilî bir partikül virtüel ikizine sahiptir, o da ondan neredeyse hiç ıraksamaz; fiilî bir algı kendi hafızasına sahiptir, bir çeşit dolaysız, müteakip hatta eş-zamanlı ikiz olarak. Çünkü, Bergson un gösterdiği gibi, hafıza nesnenin algılanmasından sonra biçimlenen bir fiilî imge değildir, nesnenin fiilî algı- 5 Henri Bergson, Matière et la memoire (Paris: Éditions du centenaire), çev. N. M. Paul and W. S. Palmer as Matter and Memory (New York: Zone Books, 1991), p. 250/104; İkinci ve üçüncü bölümler hafızanın virtüelliğini ve fiilîleşmesini analiz ediyor. 6 Bkz. Gilles Châtelet, Les Enjeux du mobile (Paris: Éditions du Seuil), s ( virtüel sürat lerden virtüel biçme lere). 24

25 sıyla eş-varolan bir virtüel imgedir. Hafıza fiilî nesneyle zamandaş bir virtüel imgedir, onun ikizidir, onun ayna imgesidir, 7 Şangaylı Hanım daki aynanın bir karakteri denetimine alması, onu içine çekmesi ve onu salt bir virtüellik haline getirmesi gibi; bu yüzden fiilî nesne ile virtüel imgesi arasında bir kaynaşım ve bölünüm, veya bir salınım, durmaksızın bir mübadele bulunur: virtüel imgenin fiilîleşmesi hiçbir zaman durmaz. Virtüel imge bir karakterin fiiliyatının tamamını soğurur, aynı zamanda, fiilî karakter bir virtüellikten fazlası değildir. Virtüel ile fiilî arasındaki bu durmaksızın mübadele bir kristali tanımlayan şeydir; ve kristallerin belirdiği yer içkinlik düzlemidir. Fiilî ile virtüel eş-varolurlar, ve birinden diğerine sürekli yeniden izini sürdüğümüz sıkı bir devreye girerler. Bu artık bir tekilleşme değil, süreç olarak bir bireyleşmedir, fiilî ile onun virtüeli: artık bir fiilîleşme değil, bir kristalleşme. Saf virtüelliğin artık kendisini fiilîleştirmesi gerekmez, çünkü o en sıkı devreyi biçimlediği fiilî olanın kesin bir bağlaşığıdır. Ayrık nesneler var da fiilî ve virtüel terimlerini onlara tayin edemiyor değiliz, daha ziyade bu ikisi ayırt edilemezdir. Fiilî nesne ile virtüel imge, virtüelleşen nesne, fiilîleşen imge, hepsi temel optikte ele alınan figürlerdir 8. Virtüel ile fiilî arasındaki bu ayrım zamandaki en asli ayrılışa karşılık gelir, yani farklılaşmanın geçtiği iki büyük çeşmeye: mevcut anın geçmesi, ve geçmişin muhafazası. Mevcut an süreğen zamanda ölçülmüş verili bir değişkendir, tek-yönlü sayılan bir harekettir, mevcut an bu zamanın tüketilmesine kadar geçer. Fiilî, mevcut anın bu geçmesi ile tanımlanır. Virtüelin geçiciliği ise, tek bir yöndeki asgari hareketi işaretleyen zamandan daha küçük bir zaman uzayında belirir. İşte bu yüzden virtüel geçici dir, ama virtüel, geçmişi muhafaza da eder, çünkü bu geçicilik yön değişimleri karşısında sürekli dakik ayarlamalar yapmaktadır. Tek yönde imgelenebilir süreğen zamanın en küçük süresinden daha küçük zaman süresi aynı zamanda en uzun zamandır, her yönde imgelenebilir süreğen zamanın en uzun biriminden daha uzundur. Mevcut anın geçmesi, geçicinin muhafazası ve kendini-muhafazası, her birisi kendi ölçüm ölçeğine göre olur. Virtüeller onları ayıran fiilîlerin tepesinde dolaysızca iletişirler. Zamanın iki yanı, geçmekte olan mevcut anın fiilî imgesi ile muhafaza edilmiş geçmişin virtüel imgesi, aralarındaki sınırlar tayin edilemez de olsa fiilîleşme süresince ayırt edilebilirler, fakat kristalleşme süresince ayırt edilmezcesine mübadele 7 Henri Bergson, L Énergie spiritulle, mevcut anın hafızası, s Bergson giderek genişleyen çemberlere yönelen ve giderek daralan çemberlere yönelen iki harekette ısrar ediyor. 8 Optik disiplini fiilî nesne ile virtüel imgeyi başlangıç-noktaları olarak alır ve nesnenin virtüelleşmesinin, imgenin fiilîleşmesinin ne şartlar altında olduğunu gösterir, sonra da hem nesne hem de imgenin nasıl fiilîleştiklerini ya da virtüelleştiklerini gösterir. 25

26 ederler, her birisi diğerinin rolüyle ilişkilenir. Fiilî ile virtüel arasındaki ilişki bir devre biçimini alır, ama bunu iki yoldan yapar: fiilî bazen virtüellere atıf yapar, virtüelin fiilîleştiği muazzam devrelerdeki diğer şeylere yaptığı gibi; fiilî bazen de virtüele kendi virtüeli olarak atıf yapar, virtüelin fiilî ile kristalleştiği en küçük devrelerde. İçkinlik düzlemi hem virtüelin diğer terimlerle ilişkisi olarak fiiliyatı, hem de virtüelin mübadele edildiği bir terim olarak fiilî olanı içerir. Ne olursa olsun, fiilî ile virtüel arasındaki ilişki iki fiilî arasında tesis edilen ilişkinin aynısı değildir. Fiilî olanlar halihazırda teşkil edilmiş bireyleri gerektirir, ve sıradanlıkla belirlenirler, fiilî ile virtüelin ilişkisi ise eyleyen bir bireyleşme veya vaka vaka belirlenmeye muhtaç hayli özgül ve dikkate değer bir tekilleşmeyi biçimlendirir. EN: Eliot Ross Albert 26

27 Güneşin kalbine göre yapın ayarlamaları Pink Floyd 1968 A Saucerful of Secrets Azar azar gece döner arkasını Şafakta titreyen yaprakları sayarak Nilüferler özlemle yaslanır birbirine Saçak altında kırlangıç dinlenir Güneşin kalbine göre yapın ayarlamaları Dağın üzerinden gözetçiyi gözeterek Kırıyor karanlığı asmaları uyandırarak Bir santim aşk bir santim gölge eder Aşk şarabı olgunlaştıran gölgedir Güneşin kalbine göre yapın ayarlamaları Güneşin kalbine göre, güneşin kalbine göre 27

28 Duvara doğru celallenen adama bakın Soruları Cennete göre şekillendirir Güneş akşam batsa da batmasa da o Vermesi gerektiğini hatırlayacak mı? Güneşin kalbine göre yapın ayarlamaları Güneşin kalbine göre, güneşin kalbine göre (Set The Controls For The Heart Of The Sun) 28

29 Uzakınlık Jacques-Alain Miller 2008 The Symptom 9 (lacan.com) Lacan ın yakınlık [intimité] teriminden türettiği uzakınlık [extimité] terimi, Seminer de iki üç kere geçer. Bu terimi bir ifadelendirmeye, bir yapıya dönüştürmek, onu bir S 1 olarak üretmek, böyle bir imleyenle ilk karşılaşmanın vereceği kafa karışıklığının ötesine ulaşmak bize düşecektir. 1. S Analistlere göre, salt analiz deneyimine atıf yapmak yanıltıcı olur; zira Freud ve Lacan ın çalışmaları da bizim psikanalizle olan ilişkimizin parçasıdır. Ve Lacan ın Seminer inin ilk on yıllık konusunu oluşturan Freudcu metinler üzerine tefsirlerin, Orta Çağların lectio suna benzemediği söylenemez. O zamanlar, bir ustanın dersi üç kısma bölünürdü: littera, sensus ve sententia. Littera metnin inşa edilme düzeyidir, en gramatik düzeydir; sensus imlenenin düzeyidir, aleni ve kolay anlam düzeyidir; sententia ise anlamın derinden anlaşılmasıdır. Ancak bu sententia düzeyi tefsir disiplinini gerekçelendirebilir. Lacan ın öğretisinin koyduğu mesele tam olarak şudur: Freud un bir tefsiri bu öğretinin değişmezlerinden biridir. Dahası, kendi deyişlerinden Lacan düsturlar veya sententia lar yapar (Orta Çağda bu sözcük basmakalıp anlamına da gelirdi). Böylece Lacan, Lacan dan nelerin tekrarlanması gerekeceğini Başkasının seçmesine izin vermez çünkü basit formüllerle, ya da en azından basit gözüken formüllerle ifade ederek kendi düşüncesini biçimleştirir. Bilinçdışı bir dil gibi yapılanmıştır. Arzu Başkasının arzusudur. ve İmleyen özneyi bir başka imleyene göre temsil eder Lacan ın sententia larıdır. Mevcut görevimizin bir kısmı bu sententia ları elden geçirerek bir florilegium içinde derlemektir. Bunu Lacan için yaparız, çünkü o kendisini sözcüğün ortaçağdaş anlamıyla bir otör, yani ne dediğini bilen birisi sayıyor gözükmektedir. 29

30 Fakat sententia larına rağmen Lacan bir otör değildir. Onun çalışması bir öğretidir. Bunu dikkate almak zorundayız; şunu bilmeliyiz ki, bu yıldızı izlememiz, öğretiyi senkronize edip dogmalaştırmaktan kaçınmamızı, çelişkilerini, antinomilerini, çıkmazlarını ve zorluklarını gizlemekten ziyade vurgulamamızı gerektirir. Zira analiz deneyimi üstüne bir öğreti, ilerlemekte olan bir çalışmaya benzer, metin ile deneyim arasında bir gelgit hareketi gerektirir. 2. Uzakınlık [extimité] Niye bu başlık? Birincisi, geçen yıl dikkatimi Lacan ın öğretisindeki dörtlü yapıları toplamaya, geliştirmeye, ifadelendirmeye vermiştim; bunun sonucunda bana öyle geliyor ki uzakınlığın ele alınıp biçimleştirilmesi bu yapılardan ayrı olarak yapılmalıdır. İkincisi, bu uzakınlık sorusunu görmezden gelemedim çünkü kendimi özellikle Simgeseldeki Gerçek meselesine vakfediyorum. İşe bakın ki uzakınlık, Lacan ın simgeseldeki gerçeği sorunsal bir tarzda adlandırmak için kullandığı terimdir. Üçüncüsü, bana öyle geliyor ki bu terim büyük kristalleşme potansiyeline sahiptir. Bu noktadan yola çıkılarak analiz deneyimindeki ve Lacan ın öğretisindeki sorunlar tekrar düşünüldüğünde, pratiğimizden çıkmış bir dizi dağınık meselenin sahiden yerine oturduğu fark edilir. Dördüncüsü, bu uzakınlık ifadesi, dahili olanla harici olan arasındaki ikili-bölüntüde bulunması beklenen psişeciliğe dair yaygın zırvalardan kaçabilmek için gereklidir. Fakat gelin bu son şeyi nitelendirelim, zira bu ikili-bölüntü tatmin edici değildir demek yetmez; onun yerine gelecek bir ilişkiyi de ayrıntılandırmak zorundayız. Sahiden, bu dahili-harici ikili-bölüntüsüne kaymak o kadar kolaydır ki, kendi kullanımımız için onun yerine geçecek başka bir ilişkiye ihtiyaç duyarız, şu çizimle temsil edeceğimiz olası en basit ilişkiye: Lacan ın bu çok basit şeması şu demektir: harici olan dahili olanda mevcuttur. En dahili olan yakınlık ın [l intime] sözlük tanımı böyledir, analiz deneyiminde, bir hariciyet niteliği taşır. İşte bu yüzden Lacan uzakın terimini icat etmiştir. Bu sözcük sahiden henüz kullanımda değil. Ama 30

31 biraz çaba ve şans ile, belki birkaç yüzyıl içinde Académie Française sözlüğünde kendine yer bulacaktır. Gözlenmelidir ki interior terimi bize Latinceden gelen bir kıyaslayıcıdır, süperlatifi de intimus tur. Burada, dil tarafından dahili olanın en derin noktasına ulaşmak için bir çaba bulunur. Şunu da belirtelim: sözlüklerde edebi eserlerden alıntılar yapılması gösterir ki, en yakınlıklı olanın aynı zamanda en gizli şey olduğu, yaygın olarak, sürekli söylenmektedir. Dolayısıyla, paradoks gereği, en yakınlıklı şey bir berraklık noktası değil, bir matlık noktasıdır. Ve bu matlık noktası genelde belli kılıfların gerekliliğini kurmakta kullanılır, en yaygını dinsel kılıf olmak üzere, birazdan göreceğimiz gibi. 3. A S Uzakınlık yakınlığın zıttı değildir. Uzakınlık şöyle der: yakınlık Başkasıdır yabancı bir beden gibi, bir parazittir. Fransızcada, yakınlık teriminin doğum tarihi onyedinci yüzyılda bulunabilir; mesela Madame de Sevigné nin Mektuplaşma sında bulunur, bu yakınlık modelinden şöyle bir cümle gelir: Bütün bu ayrıntıları kalbimin yakınlığı ve sevgisiyle sana söylememek elimde değil, eşsiz hassaslıkta bir hizmetçiye içini döken birisi gibi. Fransızca dilinde yakınlık teriminin ilk örneklerinden birinin halihazırda hassaslıkla dolu birisine kalbini açma, bir tür itiraf ilişkisi barındırması hoş değil mi? Psikanalizde en baştan kendimizi yakınlık kaydı içine yerleştirmek bize doğal gözükür, zira analiz kadar yakınlıklı hiçbir deneyim yoktur, ki hususi olarak yürütülür ve güven gerektirir, kısıtlamalardan olabildiğince muaf olmalıdır, öyle ki danışma odalarımızda yakınlığın itiraflarına ayırılmış bu yerlerde analizanlar, başka birinin evinde olsalar da, bazen kendi evlerindeymiş gibi davranırlar. Böyle bir analizanın analistinin kapı eşiğine gelirken cebinden kendi ev anahtarını çıkarmasıyla bu hal doğrulanır. Fakat, analistin analizanın yakın bir arkadaşı olduğunu asla söyleyemeyiz. Analist, aksine, bu yakınlığa tam olarak uzakındır. Belki de bu, insanın kendine ait bir eve sahip olamayacağını gösterir. Belki de psikanaliz tarihinde Yahudi rolünü bunca ayrık ve bunca sürekli kılan, psikanalizin bu uzakınlık konumudur. Uzakınlık terimini bu yoldan kullanırsak, neticede onu bizzat bilinçdışı ile eşdeğer kılabiliriz. Bu anlamda, öznenin uzakınlığı Başkasıdır. Mektubun Aracılığı nda (Écrits, 172) bulduğumuz şey, Lacan ın kendime özdeşliğimi kabullenmemin kalbinde beni kıpırdatan o olduğu için kendimden daha bağlı olduğum bu başkası dediği şey budur Başkasının uzakınlığının öznenin kendine özdeşliğinin sallantısına bağlı olduğu yer burasıdır. Yani A S 31