TÜRKİYEDEKİ KRİZLER VE ÇÖZÜM ÖNERİSİ OLARAK: E-TİCARET UYGULAMALARI

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI TÜRKİYEDEKİ KRİZLER VE ÇÖZÜM ÖNERİSİ OLARAK: E-TİCARET UYGULAMALARI YÜKSEK LİSANS TEZİ Didar Büyüker İŞLER ISPARTA

2 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI TÜRKİYEDEKİ KRİZLER VE ÇÖZÜM ÖNERİSİ OLARAK: E-TİCARET UYGULAMALARI YÜKSEK LİSANS TEZİ Didar Büyüker İŞLER Danışman: Yrd. Doç. Dr. Mustafa Zihni TUNCA ISPARTA

3 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... I TABLOLAR...VI ŞEKİLLER...VIII KISALTMALAR...IX GİRİŞ KRİZ KAVRAMI, SÜRECİNİN ÖZELLİKLERİ, NEDENLERİ VE İŞLETMELER ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Kriz Kavramı Ekonomik Kriz Finansal Kriz Kriz Sürecinin Özellikleri Krizin Nedenleri Krizin İşletmeler Ve Ülke Ekonomileri Üzerindeki Etkileri FİNANSAL VE EKONOMİK KRİZLER, TÜRK EKONOMİK TARİHİNDE YAŞANAN KRİZLER, NEDENLERİ, BU KRİZLERİN REEL SEKTÖRE ETKİLERİ, ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Türkiye de Yaşanan Ekonomik Krizler Uygulanan İstikrar Politikaları Asya Krizi, Özellikleri Ve Türk Ekonomisine Etkileri Asya Krizi ve Özellikleri

4 Asya Krizinin Türk Ekonomisine Etkileri Türkiye deki 2000 Kasım Ve 2001 Şubat Krizlerinin Nedeni Olarak 1999 Yılında Türk Ekonomisinin Durumu Ve Uygulanan İstikrar Programı Yılının Birinci Döneminin Ekonomik Durumu Yılının İkinci Yarısında Uygulama Konan İstikrar Programı İstikrar Programının Zayıf Tarafları ve Krize Doğru Yaşanan Süreç Kasım 2000 Ve Şubat 2001 Krizleri Kasım 2000 Krizi Şubat 2001 Krizi Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı Kasım 2000 Ve Şubat 2001 Krizlerinin Reel Sektöre Etkileri Bağlamında Değerlendirilmesi Ve Çözüm Önerileri E-TİCARETİN TANIMI KAPSAMI UNSURLARI TETİKLEYEN FAKTÖRLER E-TİCARET ŞEKİLLERİ ETKİLERİ E-TİCARET ENGELLERİ DÜNYADAKİ VE TÜRKİYE DEKİ GELİŞİMİ E-Ticaretin Tanımı- Kapsamı E-Ticaretin Kapsamı E-Ticaretin Araçları E-Ticaretin Unsurları E-Ticareti Tetikleyen Faktörler Küreselleşme Yeni Ekonomi

5 İnternet E-Ticaret Şekilleri Şirketler arası E-ticaret :B2B (Business to Business) Şirketler arası (B2B) Elektronik Ticareti Etkileyen Faktörler Tüketici Yönelimli E-Ticaret: B2C (Business To Consumer) İşletmeler ve Yönetim Arası E-ticaret: B2G (Business to Goverment) Yönetim ve Tüketiciler Arası E-ticaret: Goverment to Consumer Diğer E-Ticaret Şekilleri Elektronik Ticaretin Etkileri Ekonomik Hayata Etkileri Maliyet- Fiyat Açısından Rekabetçi Güce Etkisi Ekonomik Performans ve Makro Ekonomik Politika Etkileri İstihdam ve İşgücü Piyasasına Etkisi Pazara Etkileri Verimlilik ve Etkinlik Üzerine Etkileri Sosyal Hayata Etkileri KOBİ lere Etkileri Yönetime Etkileri Teknoloji

6 Aracılara Etkileri Müşteri İlişkilerine Etkileri Elektronik Ticaretin Pazarlamaya Ve Reklamcılığa Etkileri Elektronik Ticaretin Tüketiciye Ve Alışverişe Etkileri Elektronik Ticaretin Önündeki Engeller Elektronik Ticaretin Dünyada Ve Türkiye de Gelişimi Dünyadaki Gelişimi Türkiye de Elektronik Ticaretin Gelişimi TÜRKİYE EKONOMİSİNDE YAŞANAN KRİZ DÖNEMLERİNDE ELEKTRONİK TİCARETİN STRATEJİK ÖNEMİ KRİZ DÖNEMLERİNDE TÜRK PERAKENDE SEKTÖRÜNÜN ELEKKTRONİK TİCARET KULLANMA AÇISINDAN FİNANSAL OLARAK İNCELENMESİ Migros Gima Tansaş Kipa Migros Tansaş Kipa Gima Finansal Tablo Analizleri Likidite Oranları Karlılık Oranları Devir Hızı Oranları

7 SONUÇ EKLER KAYNAKÇA

8 TABLOLAR Sayfa No Tablo 1 : Sanal Ticarette Öne Çıkması Beklenen Sektörler...52 Tablo 2 : Ülkeler İtibariyle İnternet Kullanıcı Sayısı 07/ Tablo 3 : E-Ticaretin Ne Kadarı Sektörler Arası Olacak (Çeşitli Şirketlerin Tahminleri)...69 Tablo 4 : B2B ve B2C Arasındaki Farklar...72 Tablo 5 : Geleneksel Ticaret ile Elektronik Ticaretin Maliyet Açısından Kıyaslanması...77 Tablo 6 : E-Ticaret İle Tahmini Tasarruflar...78 Tablo 7 : 1991 den Sonra Almanya da Yaratılan İşler...83 Tablo 8 : Çeşitli Ürünler İçin İnternet ten Alışveriş İle Geleneksel Alışverişin Karşılaştırılması...96 Tablo 9 : Tüketiciler Açısından Elektronik Ticaretin Beklenen Faydaları...97 Tablo 10 : OECD Elektronik Ticaret Rakamları ve Tahminleri Tablo 11 : Elektronik Ticareti Olumsuz Etkileyen Faktörler Tablo 12 : Dünya E-Ticaret Hacmi Tahminleri, (Milyar ABD Doları) Tablo 13 : Her 1000 Kişide En Çok İnternet Kullanan Ülkeler Tablo 14 : Elektronik Ticarette Başarılı Uluslararası ve Yerli Firmalar

9 Tablo 15 : Eylül 2003 İtibariyle Mağaza Sayılarına Göre Perakendeciler Tablo 16 : Cari Oranlar Tablo 17 : Asit Test Oranı Tablo 18 : Karlılık Oranları Brüt Kar Marjı Tablo 19 : Karlılık Oranları - Net Kar Marjı Tablo 20 : Karlılık Oranları - Faaliyet Kar Marjı Tablo 21a: Devir Hızı Oranları Stok Devir Hızı Tablo 21b: Devir Hızı Oranları Stok Devir Hızı Tablo 22 : Migros ve Kipa Farklılıkları Tablo 23 : Devir Hızı Oranları Alacak Devir Hızı

10 ŞEKİLLER Sayfa No Şekil 1 : Cari Oranlar Şekil 2 : Asit Test Oranı Şekil 3 : Brüt Kar Marjı Şekil 4 : Net Kar Marjı Şekil 5 : Faaliyet Kar Marjı Şekil 6a: Stok Devir Hızı Şekil 6b: Stok Devir Hızı Şekil 7 : Alacak Devir Hızı

11 KISALTMALAR AOL AR-GE ATM B2B B2C B2G BT C2B C2C DİBS EDI ETKK : America Online : Araştırma Geliştirme : Automated Teller Machine : İşletmeler Arası E-Ticaret: Business To Business : Tüketici Yönelimli E-Ticaret: Business To Consumer : İşletmeler ve Yönetim Arası E-Ticaret: Business To Goverment : Bilgi Teknolojileri : Tüketiciden İşletmelere Yönelik E-Ticaret: Consumer To Business : Tüketiciler Arası E-Ticaret: Consumer To Consumer : Devlet İç Borçlanma Senedi : Elektronik Veri Değişimi: Electronic Data Interchange : Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu GEG : Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla GSMS : Gayri Safi Milli Servet GSYIH IMF : Gayri Safi Yurtiçi Hasıla : International Monetary Fund İGEME : İhracatı Geliştirme Merkezi İMKB : İstanbul Menkul Kıymetler Borsası İSO : İstanbul Sanayi Odası KOBİ : Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler KOSGEB : Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme Başkanlığı OECD : Ekonomik İşbirliği ve Gelişme Örgütü 11

12 PDI PR SET SLL SSK TEFE : Ürün Veri Değişimi: Product Data Interchange : Halkla İlişkiler: Public Relations : Secure Electronic Transection : Standford Learning Lab : Sosyal Sigortalar Kurumu : Toptan Eşya Fiyat Endeksi THY : Türk Hava Yolları TMSF : Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu TÜFE : Tüketici Fiyat Endeksi UNTPDC : United Nations Trade Point Development Center VAN : Value Added Network WWW : World Wide Web 12

13 GİRİŞ Türkiye Ekonomisi ekonomik olarak pek çok krizle karşı karşıya kalmıştır. Bu krizler iki ana bölümde incelenebilir. Birincisi, 1980 öncesinde kapalı ekonomi döneminde yaşanan krizler, ikinci ise 1980 sonrasında dünya ile entegrasyona gidilen liberal dönemde yaşanan krizlerdir. Liberal dönemde piyasa mekanizması ekonomiye yön verdiğinden dolayı ekonomik göstergelerin dengede kalması ve dünya piyasalarındaki gelişmeler büyük önem arz etmektedir 1980 sonrasında yaşanan en büyük kriz olarak 2000 Kasım ve 2001 Şubat krizleri gösterilebilir Kasım ve 2001 Şubat krizleri ülke ekonomisinin dibe vurmasına neden olmuştur. Ülkemizde yaşanan bu krizler neticesinde, işletmelerin de krizlere karşı tedbir almadıkları ve gerek iç piyasada gerekse dış piyasada kendilerini korumadıkları ortaya çıkmıştır. Bu çalışmada dünyada yaşana gelişmeler ışığı altında ülkemizde yaşanan krizlere ve aynı zamanda ülkemizde bulunan işletmelerin kendilerini iç piyasalardaki sıkışıklıklara karşı koruyabilmeleri için bir çözüm önerisi olarak elektronik ticaret kavramı incelenmiştir. Özellikle 20.yy da kendisini gösteren küreselleşme kavramı, küreselleşme ve iletişim teknolojilerindeki hızlı gelişim, özellikle de İnternet in ortaya çıkması ekonomik faaliyetlerin elektronik ortama taşınmasına neden olan itici güçlerdir. Dolayısıyla elektronik ticaret kavramı giderek önem kazanmaktadır. Bu çalışmada ilk bölümde kriz kavramı mikro anlamda incelenerek kriz kavramı ve süreci açıklanacaktır. Türkiye de yaşanan krizlerin büyük bir bölümü ekonomi kökenli olduğundan kriz kavramı iktisadi literatüre göre incelenecektir. Daha sonra Türkiye deki makro krizleri incelenecektir Kasım ve 2001 Şubat krizlerini sebep ve sonuçlarıyla birlikte detaylı olarak inceledikten sonra 2001 yılında uygulamaya konan Güçlü Ekonomiye Geçiş programının neleri içerdiği ortaya konacaktır. İkinci bölümde ise elektronik ticaret kavramını tanımladıktan sonra, elektronik ticaretin günümüzdeki hızlı gelişimini sağlayan itici güçleri; küreselleşme, yeni ekonomi 13

14 ve İnternet kavramları açıklanarak detaylı bir şekilde özelliklerinden bahsedilecektir. Daha sonra e-ticaretin kapsamı, süreci, unsurları ve çeşitleri detaylı olarak incelenecektir. Elektronik ticaret kavramının ekonomik, sosyal etkileri alt başlıklarıyla incelenip Kobi lere (Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler) olan etkileri de bu bölümde değerlendirilecektir. Son olarak da elektronik ticaretin önündeki engellerinden bahsedilecektir. Üçüncü bölümde elektronik ticaretin kriz dönemlerinde işletmelere ve ülke ekonomilerine etkileri, faydaları ve engelleri göz önünde tutularak açıklanmaya çalışılmıştır. Dördüncü bölümde ise perakende sektöründe yer alan ve Türkiye de elektronik ticaret yapan başarılı firmalardan biri olan Migros, aynı Şekilde elektronik ticaret ve telefonla doğrudan satış yapan Gima ve elektronik ticareti uygulamayan Tansaş ile Kipa süper market zincirlerini, finansal olarak analiz edilecektir. İlgili perakendecilerin özellikle kriz dönemlerinde, öncesinde ve sonrasında yaşanan gelişmeler bu oranlardaki değişimlere bağlı olarak yorumlanacaktır. Sonuç bölümünde ise genel bir değerlendirme yapılarak uygulamanın ortaya çıkarttığı neticeler tartışılacaktır. 14

15 1. KRİZ KAVRAMI, SÜRECİN ÖZELLİKLERİ, NEDENLERİ VE İŞLETMELER ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ 1.1. Kriz Kavramı Kriz, bir kişi, bir işletme ya da bir toplumun yaşamında görülen zor bir anı, bir buhran dönemini anlatır. Kriz, belirsizliği ve zarar görme olasılığını, riski içeren bir kavramdır. Bir kriz durumu yavaş yavaş ya da birdenbire oluşabilir, dar veya geniş bir alanı kapsayabilir. Kriz, bir işletmenin üst düzey hedeflerini tehdit eden, bazen de işletmenin yaşamını tehlikeye sokan ve ivedi tepki gösterilmesini gerektiren, işletmenin öngörme ve önleme mekanizmalarının yetersiz kaldığı gerilim yaratan bir durumdur. 1 İnsanlar, toplumlar, ülkeler, işletmeler yani evrenin parçası olan varlıklar yaşamlarını sürdürürken değişik krizlerle yüz yüze kalabilir. Bu açıdan kriz farklı disiplinler tarafından farklı Şekillerde ele alınmaktadır. Örneğin, kriz tıp biliminde bir hastalığı, psikolojide kişisel gelişim sürecindeki kötüye gidişi, iktisat biliminde ekonomik buhranı, işletme disiplininde ise organizasyonun yeniden uyum sağlama sürecine girerek sonun önlemeye çalışıldığı durumu anlatır. İşletmeler birer açık sistem olarak oldukça dinamik ve değişken bir çevre içerisinde yaşamlarını sürdürürler. İşletmelerin başarısı ve yaşamlarını sürdürmeleri büyük ölçüde çevrenin yarattığı kısıtlılıkları ve olanakları zamanında görüp değerlendirmelerine, değişime uyum hızlarına ve hatta değişimler gerçekleşmeden değişimleri öngörebilmelerine bağlıdır. İşletmeler açık sistem oldukları için çevreden gelecek olan olumlu ve olumsuz etkileri stratejik düşünme ve planlamayla kendilerine fırsat olarak dönüştürmelidirler. 1 Elif, KARABULUT, Işıl, PEKDEMİR, Kriz Belirtilerini Algılama ve Algılanan Krize Karşı Hazırlıklı Olma: Bir Araştırma, 10. Ulusal Yönetim Organizasyon Kongresi Bildiri Kitabı, Mayıs 2002, s

16 Krizleri temsil eden üç kriter bulunmaktadır: 2 1. Krize neden olan olaya cevap vermek için son derece sınırlı bir zaman olması; 2. Krize neden olan olay ve kriz sürecine ilişkin bilgilerin güvenilmeyecek kadar belirsiz olması; olması. 3. Krizin eldeki kaynaklara ve en önemlisi insan kaynaklarına yönelttiği tehdit Ekonomik Kriz Tarih boyunca çeşitli ülkelerde çok sayıda ekonomik kriz yaşanmıştır. Bu krizlerin genel olarak ortaya çıkış nedenleri finansal kesimdeki yapısal ve ekonomik bozukluklardır. Ekonomik krizler; herhangi bir mal, hizmet, üretim faktörü veya döviz piyasasındaki fiyat ve/veya miktarlarda, kabul edilebilir bir değişme sınırının ötesinde gerçekleşen şiddetli dalgalanmalar olarak tanımlanabilir. 3 Ekonomik krizleri finansal krizler ve reel sektör krizleri olarak ikiye ayrılabilir Finansal Kriz Finansal kriz, döviz ve hisse senedi piyasalarındaki şiddetli para dalgalanmaları veya bankacılık sisteminde bankalara geri dönmeyen (batık) kredilerin aşırı derecede artması sonucunda yaşanan ciddi ekonomik sorunlar olarak tanımlanabilir. Finansal krizler, reel ekonomi üzerinde büyük yıkıcı etkiler yaratabilirler ve piyasaların etkin işlemesini engellerler. Bu kriz, banka veya banka dışı finansal kesimdeki şirket veya şirketlerin borç problemlerini içerir. 4 Menkul kıymet fiyatlarında yada döviz kurunda meydana gelen dalgalanmalar reel sektöre de yansımaktadır. Küreselleşmeyle birlikte artan rekabet, gelişmiş ülkelerin 2 Cumhur, MUMCU, Kriz, 19/01/2003, s.1. 3 Aykut, KİBRİTÇİOĞLU, Türkiye de Ekonomik Krizler ve Hükümetler, , s.1, 28/08/ Gülsün, Gürkan, YAY, 1990 lı Yıllardaki Finansal Krizler ve Türkiye Krizi, Yeni Türkiye Dergisi, Ekonomik Kriz Özel Sayısı 2, Yıl 7, Sayı 42, Kasım- Aralık 2001, s

17 sahip oldukları haberleşme ve ulaşım teknolojisi ve daha güçlü konuma geçebilme mücadelesi sonucunda gelişmekte olan bir çok ülke ekonomik ve siyasal alt yapı yetersizliğinden ve ekonomik reformların uygulanamaması yüzünden çeşitli krizlerle yüz yüze kalmıştır. 5 Gelişmekte olan ülkeler hızlı büyüme stratejilerini uygulamaya çalışırken tüketimi arttırırlar, artan tüketim ise fiyat dalgalanmalarına yani enflasyona yol açar. Bu ülkelerdeki öz kaynak ve tasarruf yetersizliği ise dışarıya bağımlılığı artırır. Bu durum ödemeler bilançosu açıklarının sürdürülemez hale gelmesine neden olmaktadır. Bunların neticesinde sık sık finansal krizlerle karşılaşılmaktadır Kriz Sürecinin Özellikleri Krizler organizasyonu amaç ve hedeflerinden uzaklaştırır hatta kriz dönemlerinde stratejik politikalar ve krize özgü modeller kullanılmazsa organizasyonları, insanları ve toplumları yok edebilecek güce sahiptir. Kriz esnasında acil karar alma zorunluluğu yani hızlı tepkiler vermek gereklidir. Hızlı hareket etme zorunluluğu ise yöneticilerin paniklemesine ve yanlış kararlar vermelerine sebep olabilir. Bundan dolayı daha önceden öngörülmemiş krizler işletmeler için psikolojik baskı oluşturur, verimlilik düşer ve bir felaket gibi algılanır. Kriz dönemleri yüksek belirsizliğin varolduğu durumlar olduğu için görünürde çözümü bulunmamaktadır. Bu ise krizin problemlerden farklı olduğunu göstermektedir. Daha önce işletmede görülen problemlerin rutin bir Şekilde çözülmesi krizde geçerliliğini yitirmektedir. Kriz anında ve sonrasında yeni ve farklı bilgiler, tecrübeler kazanılır. Kriz sürecinde elde edilen bilgilerle işletmeler güçlü ve zayıf yönlerinin farkına varırlar; tuzak ve fırsatların neler olabileceğini öğrenerek hayatlarını sürdürebilme yeteneğine sahip olurlar. 7 5 Ömer, EROĞLU, Mesut, ALBENİ, Küreselleşme, Ekonomik Kriz1er ve Türkiye, Bilim Kitapevi, s EROĞLU, ALBENİ, s Ayşen, WOLFF, Küçük ve Orta Ölçekli Sanayii İşletmelerin Krize Verdikleri Tepki: Adapazarı Örneği, 10. Ulusal Yönetim Organizasyon Kongresi Bildiri Kitabı, Mayıs 2002, s

18 Dolayısıyla kriz dönemlerindeki zararları minimuma indirebilmek ve kriz dönemlerini yeni fırsatlar elde edebilecek dönemlere dönüştürmek için firmalar krizi yönetmeli ve çözüm modelleri oluşturmalıdır. Bu bağlamda yönetim daha önceden kriz senaryoları oluşturmalı ve bu senaryolara çözüm önerileri sunmalıdır, ayrıca değişime kolaylıkla uyum sağlayacak mekanizmalar oluşturmalıdır. Kriz kavramı bir felaket olarak algılanmamalı fırsatlar grubuna dönüşümü mümkün olan bir süreç olarak algılanmalıdır Krizin Nedenleri Krizin İşletmeler Ve Ülke Ekonomileri Üzerindeki Etkileri Krize işletmeler açısından bakıldığında işletmenin iç ve dış çevresinden kaynaklanan beklenmeyen ve işletmenin değişimi gerçekleştirerek uyum sağlaması gereken durumlar anlaşılır. İster işletmenin iç çevresindeki isterse de işletmenin dış çevresindeki nedenlerden kaynaklansın, bütün krizler belirsizliğe ve kaosa sebep olmakta ve işletmelerin kısa zamanda değişen şartlara karşılık vererek işletme faaliyetlerini sürdürmesini gerekli kılmaktadır. İşletmede krize yol açacak dış çevre faktörleri arasında tabii felaketler, teknolojik yenilikler, hukuki ve politik düzenlemeler, rekabet ve genel ekonomik belirsizlik ve dalgalanmalar sayılabilir. Dış çevre faktörlerine bağlı olarak gelişen kriz dönemleri işletmenin dışında gelişen ve işletmenin kontrol altında tutmasının zor olduğu dönemlerdir. Bu dönemlerde işletmenin dış çevreye bağımlılığı ile çevrenin işletme üzerindeki kontrolünün düşük veya yüksek olmasının krizin meydana gelmesinde önemli bir payının olduğu unutulmamalıdır. İşletme dış çevre faktörlerini kontrol altında tutamasa dahi dış çevre analizlerini yaparak piyasadaki güçlü ve zayıf yönlerini ortaya çıkartmalı, risk analizlerini yapmalıdır. 8 Özellikle ülke ekonomilerinin içinde bulunduğu olumsuz durumlar, yani ekonomide yaşanan çeşitli dalgalanmalar, enflasyonist ortamlar ve ekonomik belirsizlikler işletmelerin ve tüketicilerin satın alma güçlerini azaltır ve üretim maliyetlerini arttırır. Bu ise işletmelerin ve genel olarak ülkenin üretim yeteneğinde bir 8 Recai, COŞKUN, Serkan, BAYRAKTAROĞLU, Kriz Döneminde İnsan Kaynakları Uygulamaları: Sendikalı Büyük İşletmelerin Tepkilerine İlişkin Ön Bulgular, 10. Ulusal Yönetim Organizasyon Kongresi Bildiri Kitabı, Mayıs 2002, s

19 çok olumsuzluğa neden olur. 9 Ekonomik dengesizliğe neden olan faktörlerden enflasyon, cari işlemler dengesi, iç ve dış borçların sürdürülebilirliği, ithalat ve ihracat rejimleri, döviz kurlarındaki dalgalanmalar, faiz oranları ve istihdam sorunları tüm piyasayı etkiler ve krize neden olur. 10 İç çevre faktörleri ise normal şartlarda işletmenin kendi kontrolü altında olmasına rağmen kontrolünde güçlük çekildiği için kriz ortaya çıkartan faktörlerdir. Bu faktörler tepe yöneticilerinin yetersizliği; öngörebilme ve sezgi zayıflığı, rolünü algılayamama, yeni oluşan sorunlara eski yöntemler uygulama, değişimlerin gerisinde kalma, işletmenin bilgi temin edememesi, tecrübe yetersizliği, işletme amaçlarının çalışanlarla paylaşılamaması ve işletme departmanları arasındaki koordinasyon sorunundan kaynaklanabilir. 11 Genel olarak kriz dönemlerinde işletmeler yatırımlarını kısarlar ve maliyet azaltma yoluna giderler. Ancak daha sonra bununla çözüme gidemeyeceklerini anlarlar. Çünkü kriz dönemlerini uzun vadeli yatırıma dönüştürmek mümkündür. Stratejik planlama ile mevcut yatırımlarını değerlendirip karsız alanlardan çıkarak, uzman olunan alanlara odaklanmayı, merkeziyetçilikten çıkarak işletme vizyonunu çalışanlarıyla uyumlaştıran, ortak değerler yaratan, çalışanların kendi insiyatif ve yaratıcılıklarını kullanmalarına imkan veren, insan kaynaklarını eğitim yoluyla geliştirerek iyi yetişmiş yönetici adaylarına sahip olan şirketler kriz dönemlerinde fırsatları değerlendirebilirler. 12 Kriz dönemlerinin belirsiz olması işletmelerin zor kararlar almasına neden olmaktadır. Belirsiz bir süre üretim durabilir, stoklar eritilmeyebilir, tedarikçiler gelecek kaygısı duyabilir, finans bölümü alışılagelmiş ödeme sistemini belirli bir süre değiştirebilir, çalışanlar maaşlarını almayabilir yada yıllarca eğitilerek işletmenin en değerli kaynağı haline gelen bir takım insan kaynaklarının işine son verilebilir. İşte bu 9 Oya, ERDİL, Belirsizlik Dönemlerinde Stratejik Yönetim ve Çevre, İkinci Yönetim Kongresi, D.E.Ü. İşletme Fakültesi, Yayın No:1, Kuşadası, 1994, s David, SILVER, A., Taban Çöktüğü Zaman Kriz Dönemlerinde İşletme Yönetimi, Çev. Naz TÜRER, Form Yayınları, İstanbul, 1994, s Ömer, DİNÇER, Stratejik Yönetim ve İşletme Politikası, Beta Basım Yayım, İstanbul, 1998, s Pusula Eğitim ve Yönetim Danışmanlık Şirketi Ortaklarından Reha Müstecaplıoğlu: Kriz Dönemlerini Avantaja Çevirmenin Yolları da var, 18/06/

20 süreçte en fazla ihtiyaç duyulan şey ise güven kavramıdır. Bir işletme yada ülke kriz sürecini yaşıyorsa verilen kararlar ne kadar acımasız da olsa güven yitirilmemelidir. Kriz dönemlerinden sonraki dönemler işletme ya da ülke itibarı açısından oldukça önemlidir. Kriz dönemleri iyi yönetilebilirse ve bu dönemdeki fırsatlar iyi değerlendirilebilirse işletmeler toplumun her kesiminde etkili olurlar. 13 Kriz dönemlerini minimum zararla atlatabilen işletmeler, en güçlü işletmeler değil değişime ve yeniliklere uyum yeteneği en fazla olan işletmelerdir. Kriz süreci içerisinden başarıyla çıkabilmenin tek yolu krizle mücadele yeteneklerinin arttırılmasıdır. Çevrede oluşan değişimlere, gelişmelere uyum sağlayabilmek ise stratejik düşünebilmek ve bu düşünce ekseninde analizler yapabilmekle mümkün olacaktır. 14 Yukarıda da bahsedildiği üzere kriz kavramı hem fırsatı hem de belirsizliği içerir. Bir işletme için kriz dönemleri ne kadar tehlikeliyse bir ülke için çok daha tehlikeli ve belirsizdir. 2. TÜRKİYE EKONOMİSİNDE YAŞANAN KRİZLER, NEDENLERİ, REEL SEKTÖRE ETKİLERİ VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ 2.1. Türkiye de Yaşanan Ekonomik Krizler Türk ekonomisini 1980 öncesi ve 1980 sonrası olarak iki döneme ayırmak uygun olacaktır e kadar olan dönemde, kapalı bir ekonomiye sahip olunmuş, 1980 sonrasında ise liberalleşme yoluna gidilerek dışa açılma süreci başlamış ve ekonomi piyasa ekonomisine bırakılmıştır. Piyasa ekonomisinde fiyatlar stratejik rol oynamaktadır. Cumhuriyetin ilk yıllarında milli gelir artmış, enflasyon çok düşük seviyelerde (%2 lerde) seyretmiştir. Ancak ülke içinde bu olumlu gelişmeler yaşanırken 1929 yılında Dünya Ekonomik Buhranı yaşanmıştır. ABD de başlayan ve tüm dünya ülke 13 Kriz Yönetimi ve İletişimi, s.1, 27/10/ İsmet, TİTİZ, H., İlker, ÇARIKÇI, Krizlerin İşletmeler Üzerindeki Etkileri ve Küçük İşletme Yöneticilerinin Kriz Dönemine Yönelik Stratejik Düşünce ve Analizleri, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Sayı 1, 2001/1, s

21 ekonomilerini etkileyen bu buhran nedeniyle tarımsal ürün ve hammadde ihracatında düşüşler meydana gelmiştir. İhracatın düşmesi ve gümrük tarifelerine ilişkin hükümlerin son bulmasıyla ithalat hacmi anormal derecede büyümüştür. Bu esnada dış borç taksitlerinin ödenmeye başlaması da Türkiye ekonomisini bu buhranın içine sürüklemiştir. Bu dönemde bunalımdan çıkmak amacıyla devlet korumacı politikalar izlemiş, tarımsal ürünler piyasasına müdahaleler yapılmıştır dan itibaren uygulanan devletçi politikalarla üretimler artmış, milli gelirin büyüme hızı %6.8 i bulmuştur. Ancak II. Dünya Savaşı nın başlamasıyla kalkınma hamlesi durmuş, ülke kaynaklarının büyük bir kısmı savunma için tüketilmiştir yılında Milli Koruma Kanunu ile fiyat denetimleri yapılmış, Varlık Vergisi kanunu oluşturulmuş, çiftçileri topraklandırma kanunu ile tarım kesiminin sorunlarına çözümler aranmıştır li yılların ilk dönemlerinde altın yıllar yaşayan Türkiye ekonomisi 1954 den sonra duraklamaya başlamıştır. Kamu harcamalarındaki artış, tarımsal üretimin düşmesi ve dış açığın büyümesi duraklamaya ve enflasyonun artmasına neden olmuştur. Bunun üzerine 1958 de istikrar programı uygulanmış, uygulanan bu tedbirlerle ihracatta artış amaçlanıp, ekonomik dengeler sağlanmaya çalışılmıştır. 16 Türkiye, 1960 lara planlama içinde girmiş, yıllık bir bakış açısı ortaya konulmuştur ve bunun 5 yıllık planlarda yapılması için çaba gösterilmiştir. 17 Planlı döneme geçerken Amerikan dış ticareti Vietnam savaşıyla açık vermiştir. Dünyaya Bretton Woods Para Sistemi hakim olup tüm merkez bankaları için 1ons altın = 35 ABD$ na eşit kabul edilmiştir ların sonlarına doğru, ABD deki dış ticaret açıkları artmış, dünyanın ve ABD nin enflasyonu yükselmiştir. Bu nedenle dünya merkez bankaları, özellikle de Fransa ve İngiltere gibi büyük ülkeler, dolarları verip altın rezervlerini arttırmaya çalışmışlardır. Nihayetinde ABD 1971 temmuzunda onsu 35$ dan altına çevirmeyeceğini açıklamış ve Bretton Woods sistemi çökmüş, doların değeri yen ve marka karşı düşürülmüştür. ABD dolarına karşı büyük bir güvensizlik oluşmuş, önce dolar, sonrada yen ve mark dalgalanmaya bırakılmıştır. Türkiye ise sabit kur sisteminde 15 Mehmet, E., PALAMUT, Filiz, GİRAY, Cumhuriyetten Günümüze Yaşanan Mali Krizler ve Uygulanan Politikalar, Yeni Türkiye Dergisi, Ekonomik Kriz Özel Sayısı 1, Yıl 7, sayı 41, Eylül Ekim 2001, s PALAMUT, GİRAY, s

22 kalmış, ithalatta artış görülmüştür. İthalatçılar doların hep aynı kurda kalmasından büyük rant elde etmiştir. Bunun sonucunda da dış ticaret açığı oluşmuştur lere yaklaşırken iç ve dış fiyatlar arasındaki farkın büyümesi neticesinde dış ticaret açıkları giderek artmıştır. Hükümet bu durumda devalüasyonu bir çözüm aracı olarak kullanmamış ancak benzeri yöntemler denemiştir. Bu yöntemler gümrük vergilerinin artırılması, ithalat teminat oranlarının yükseltilmesi, rıhtım ve damga resim oranlarının yükseltilmesi gibi önlemler almıştır. 19 Ekonomik dengelerin sağlanabilmesi amacıyla bu yöntemlerin kullanılmasına rağmen istenen etki sağlanamamış ve 1970 lerde bu uygulamalar sürdürülemez hale gelmiştir. Çözüm olarak 1970 Ağustos ayında devalüasyon yapılmış ve 1$=9TL den 15TL ye yükseltilmiştir. Ancak devalüasyon tam olarak amacına ulaşamamış ihracat sadece %5 seviyelerinde kaldığından döviz gelirlerinde artış sağlanamamıştır yılları arasında fiyatlar genel seviyesi %10 ile %20 düzeylerine yükselmiştir de Kıbrıs harekatının olmasıyla askeri harcamalar artmış ve enflasyon yükselmiştir den itibaren fiyatlardaki istikrarsızlığın artması, GSMH deki büyümenin %1 e kadar gerilemesi ve ödemeler bilançosundaki açıkların artmasından dolayı iki defa devalüasyona başvurulmuştur. 20 Sonuç olarak dönemi enflasyonun şiddetli olduğu bir dönemdir. Enflasyon %26.3 dolaylarına yükselmiş, kurlar ise enflasyonun çok altında kalarak ortalama %10 dolaylarında artmıştır yılına kadar %9 lar da sabit tutulan faiz oranları sonradan bir çıkış yaşamış ve ortalama %12 dolaylarında kalmıştır li yıllara gelindiğinde TL nin değeri çok yükselmiştir. 21 Türkiye nin bugün hala yaşadığı istikrarsızlığın nedenlerinden biri de 1970 lerin ortasında ortaya çıkan petrol bunalımıdır. Petrol bunalımı sonrasında Türkiye yapısal 17 Baran, TUNCER, Kriz:Nereden Nereye, İktisat İşletme ve Finans Mali ve Ekonomik Sorunlara Yönelik Aylık Yayın, Mayıs 2002, Yıl:17, Sayı 194, s Kenan, BULUTOĞLU, Kriz:Nereden Nereye, İktisat İşletme ve Finans Mali ve Ekonomik Sorunlara Yönelik Aylık Yayın, Mayıs 2002, Yıl:17, Sayı 194, s Lale, ALKINOĞLU, Türkiye de Uygulanan İstikrar Politikaları ve Sonuçları, Erciyes Üniversitesi İİBF Dergisi, 1999, sayı:15, Kayseri, s EROĞLU, ALBENİ, s

23 uyumu gerçekleştirememiştir, çünkü petrol krizinin yaşanmasıyla petrol fiyatları artmıştır. Bu artışın karşılığında ise bir ülkenin kullanılabileceği birkaç yöntem vardır. Ya petrol fiyatlarını artırarak yeni duruma alışır, ya dışarıdan kaynak bulur veya içeriden karşılıksız finansman elde etmeye çalışır. Birinci yolu seçmek zor olup, ekonomiyi değişen fiyatlara uyumlaştırmak güçtür. Ancak bu yöntemin zor olmasının yanında bir süre sonra sonucu götürdüğü bilinmektedir. Örneğin; Güney Kore bu yöntemi seçmiş, birkaç senelik bir durgunluktan sonra sonucunu almıştır. Türkiye ise öncelikle dışarıdan kaynak bulma yoluna gitmiş, Daha sonra ise kamu finansman açıklarına başvurmuştur. Türkiye ısrarcı bir Şekilde dışarıdan kaynak bulma ve kamu finansmanından yararlanma yollarına devam etmiştir li yıllara gelindiğinde ithal ikameci sanayi stratejilerinin işe yaramadığı ve sistemin tıkandığı görülmüştür. Dünya ekonomileriyle bütünleşme sürecine gidilerek ihracata yönelik sanayi politikaları öncelikli hale getirilmiştir. Devletin piyasalara müdahalesi azaltılmış, ekonomi piyasa mekanizmasına bırakılmıştır. Ancak bu dönemde Türkiye kamu finansman açıklarını önleme yoluna gitmemiş ve hatta 1987 den başlayarak bu açıklar daha da artmıştır. 22 Bu noktada Türkiye de yaşanan 2000 Kasım ve 2001 Şubat krizlerinin 1970 lere dayanan nedenleri görülmektedir lerden itibaren izlenen politikalar kamu finansman açıklarının katlanarak büyümesine, dışarıya bağımlılığın giderek artarak dış borçların sürdürülemez hale gelmesine yol açmıştır. Özellikle 1989 dan itibaren ekonomik dengeler oldukça olumsuz bir biçime girmiştir. Kamu kesimi açıkları sürekli artmış, iç borçlanma faizleri yükselmiş ve vadeler kısalmıştır. Faiz oranlarındaki yükselmelere karşılık olarak borcun finansmanında kısa vadeli sermaye girişi hızlanmıştır. 23 Çünkü 1990 lı yıllarda sermaye hareketleri serbestleşmiş, Türk Lirası tarihinde konvertibil hale gelmiştir. 24 Giren sermaye bir akımdır, ancak pozitif akımların azalması büyük problemlere neden olur. Giren sermaye yatırım şeklinde olursa dönüşü yoktur, ülkemize katma değer bırakır. Ancak sıcak para olarak değerlendirdiğimiz kısa vadeli sermaye girişi, geri 21 Özer, ERTUNA, 2000 Yılı İstikrar Programı, MUFAD-Muhasebe ve Finansman Dergisi, Avcıol Basım Yayın, Sayı 6, Nisan 2000, s TUNCER, s EROĞLU, ALBENİ, s