G NDE MODELLEME SİMÜLASYON. Doç. Dr. Veysi İŞLER ODTÜ- TSK MODSİMMER Müdürü. Ziya İPEKKAN SimBT 2010/1 SAYI 11.

Transkript

1 Savunma Sanayii Müsteşarlığı G NDE ISSN 2010/1 SAYI MODELLEME SİMÜLASYON Doç. Dr. Veysi İŞLER ODTÜ- TSK MODSİMMER Müdürü Ziya İPEKKAN SimBT

2 Dünyada her şey için, yaşam için, başarı için en gerçek yol gösterici bilimdir, fendir.

3 Savunma Sanayiine yön veren uzman tedarik kurumu YAYIN KURULUNDAN V M izyon Ülkemizin stratejik savunma ve güvenlik ihtiyaçlarına teknolojik gelişmeler doğrultusunda özgün yurtiçi çözümler sunan, uluslararası pazara entegre ve rekabetçi bir savunma sanayiine yön veren uzman tedarik kurumu olmak" isyon "Ülkemizin savunma ve güvenliğine yönelik TSK ve kamu kurumlarının sistem ihtiyaçlarını karşılamak, savunma sanayiinin geliştirilmesine yönelik strateji ve yöntemleri belirlemek ve uygulamak" Savunma Sanayii Müsteşarlığı'nın 25.yılı ile birlikte değişen yüzümüz ile yeniden karşınızdayız yılında, Genelkurmay Başkanlığı, Savunma Sanayii Müsteşarlığı, Orta Doğu Teknik Üniversitesi ve Modelleme ve Simülasyon Araştırma Uygulama Merkezi nin (ODTÜ-TSK MODSİMMER) eşgüdümünde gerçekleştirilen Modelleme ve Simülasyon Semineri ile birlikte yoğun olarak savunma sektörü gündemine giren Modelleme ve Simülasyon kavramları, bu sayımızın temasını oluşturmaktadır. Fiziksel ya da soyut bir dizgenin davranış özelliklerinin başka bir dizgenin davranışlarıyla gösterimi olarak tariflenen simülasyonun (benzetim), sınırsız uygulama alanları ve maliyet-etkin çözümler sunması, bununla birlikte geliştirme süreçlerindeki birikimli uzmanlık niteliği sayesinde içerisinde yüksek bir ihracat potansiyelini barındırıyor olması nedeniyle de özel bir ilgiyi hak ettiğini düşünüyoruz. Bu sayımızda; son dönem teknolojileri ile birlikte yükselen tedarik maliyetlerinin düşürülmesine yönelik olarak tedarik süreçlerinde kullanılmak üzere oluşturulmuş benzetim uygulamalarına değinilmiş, bununla birlikte, ülkemizde yürütülen projelerle bağlantılı olarak, teknik çözümlerin ve yaklaşımların yer aldığı çalışmalara da yer verilmiştir. Bununla birlikte, sayısal ortamda modellenemeyen ancak rasyonel bir öngörü yapabilmek adına modellenmesi gereken amaçsal davranışların modele dâhil edilebilmesine yönelik Modelleme ve İyileştirme Çalışmalarında Farklı Bir Anlayış: Sistem Düşüncesi ve Soft Systems Methodology" başlıklı makale ile modelleme konusuna farklı bir açıdan yaklaşılmıştır. Derginin bu sayısının hazırlanması aşamasındaki katkılarından dolayı ODTÜ-TSK MODSİMMER Müdürü Sayın Veysi İŞLER e teşekkür ederiz. İnsansız Araçlar temalı bir sonraki sayımızda buluşmak üzere. Saygılarımızla.

4 Bu sayımızda 38 Modelleme ve Simülasyon Sistemlerinde Birlikte Çalışabilirlik Yol Haritası Üzerine Notlar Doç. Dr. Halit OĞUZTÜZÜN 63 Sürü Davranış Modeli ve Kalabalık Simulasyonları Dr. Emrecan ÇUBUKÇU 06 Bir Konuk Bir Söyleşi Doç. Dr. Veysi İŞLER 42 Etmen Tabanlı Modelleme ve Simülasyon Prof. Dr. Faruk Polat 68 Modelleme ve İyileştirme Çalışmalarında Farklı Bir Anlayış: Sistem Düşüncesi ve Soft Systems Methodology Hakan SİPAHİOĞLU 16 Simülasyon Tabanlı Tedarik Yönteminin Savunma Tedarik Sürecinde Kullanımı Ziya İPEKKAN 46 Dağıı t k Benzetim Sistemleri Yrd. Doç. Dr. Fatih E. Sevilgen 75 Savunma Sistemleri Tanıtımı T-38 Tekamül Eğitim Uçakları Simülatörleri (ARISİM) Projesi Müşterek Görev Kuvveti Harekatı Modellemesi ve Simülasyonu 22 Modelleme ve Simülasyon Teknolojilerinin Tedarik Süreç Yönetiminde Kullanılması ve Simülasyon Tabanlı Tedarik Yöntemi Arda MEVLÜTOĞLU 51 Uçuş Simülatörlerinde Kullanılan Görsel Sistemler Hüseyin Buğra Han AYYILDIZ 82 Gündem G NDE Savunma Sanayii Müsteşarlığı 27 Uçuş Simülatörlerinin Gelişimi, Eğitimde Kullanımı ve Ülkemizin Sektördeki Yeri Abdullah ŞEN 59 Modelleme ve Simülasyon'da Doğrulama, Geçerleme ve Onaylama Dr. Ali H. DOĞRU Dr. Aysu Betin CAN Dr. Sevgi ÖZKAN 94 Haberler Yayın Sahibi Danışma Kurulu Savunma Sanayii Müsteşarlığı Adına Murad BAYAR Prof. Dr. Canan ÇİLİNGİR Prof. Dr. Aydın KÖKSAL Dr. Veysel YAYAN Dr. Faruk YARMAN Mehmet AKÇAY Necip BERKMAN Turgut ŞENOL 32 Kavramsal Modelleme ve Simülasyon Projelerinde Önemi Prof. Dr. Semih Bilgen Doç. Dr. Onur Demirörs Dr. Alpay. Karagöz Yayın Kurulu Peyman ZEREN (Başkan) Osman KAYAKESEN Ahmet GÜRZUMAR Ayşegül TOKATLI Banu ÇETİN Bedriye CİCİOĞLU Canan KOŞAR Ender UĞUR Esra AYDEMİR Füsun KAYAALP İrfan ŞAHİN Kurtuluş İŞLEK Merve KOÇAK Muhammed Ali GÜLER Necmi KOLDAŞ Tamer ÖZDEMİR Zeynep YÜKSEL Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Fotoğraflar Yayın İdare Adresi Füsun KAYAALP Veli YILDIRIM T.C. M.S.B. Savunma Sanayii Müsteşarlığı Nasuh Akar Mah. Ziyabey Caddesi Sokak No: 4 (06520) Balgat / ANKARA Tel: Faks: yk@ssm.gov.tr Yayın Türü Yayın Şekli Ulusal Süreli Yayın 3 Aylık - Türkçe Yayın Tarihi Mayıs 2010 Tasarım ve Baskı Art Tanıtım Kızılırmak Sokak No: 27/ Bakanlıklar / ANKARA Tel: Faks: art@arttanitim.com.tr "Tüm yayın hakkı Savunma Sanayii Müsteşarlığı'na ait olup, ücretsizdir. Parayla satın alınmaz. Yazıların sorumluluğu yazarına aittir. Kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz.

5 Bir Konuk Bir Söyleşi 07 Doç. Dr. Veysi İŞLER ODTÜ -TSK MODSİMMER Müdürü Kendinizi kısaca tanıtır mısınız? 1987 yılında ODTÜ Bilgisayar Mühendisliğin den mezun oldum. Doktora derecemi Bilkent Üniversitesi Bilgisayar Mühendisliği Bölümü nden aldıktan sonra bir süre yurtdışında doktora sonrası çalışmalarımı yürüttüm. Lisans sonrası yaklaşık 22 yıldır odaklandığım alan, görsel simülasyon ve paralel makinalarda görsel simülasyon algoritmaların geliştirilmesi oldu yılları arasında özel sektörde yine bu alanlarda yöneticilik yaptım yılında üniversiteme döndüm. Halen ODTÜ de akademik bir personel olarak üç şapkaya sahibim: Bilgisayar Mühendisliği Öğretim Üyesi, ODTÜ Rektörlüğüne bağlı ODTÜ-TSK Modelleme ve Simülasyon Araştırma ve Uygulama Merkezi (MODSİMMER) Müdürü ve ODTÜ Enformatik Enstitüsü Modelleme ve Simülasyon Anabilim Dalı Başkanı. Ayrıca, 2006 yılından beri NATO Modelleme ve Simülasyon Grubu nda ülkemizi akademik kimliğimle temsil ediyorum. Modelleme ve simülasyonla ilişkiniz nasıl başladı? ODTÜ de Bilgisayar Mühendisliği Bölümünde lisans eğitimim sırasında bir simülasyon dersi almıştım. Bu derste yapıcı simülasyonlar ele alınıyordu. Bir kafeterya- daki kuyrukların veya şehir içi araç trafiğinin modellenmesi ve simülasyonu gibi uygulamalar yapıyorduk. Ancak kariyerimde çok etkili olacağını o sıralar pek düşünmemiştim. Daha sonra yüksek lisans ve doktora çalışmalarımda bilgisayar grafiği ne odaklandım. Hocam Prof. Dr. Bülent Özgüç ün yönetiminde üç boyutlu sanal ortamlar, gerçeğe uygun görüntü üretme gibi konularda çalıştım. O yıllarda, yani yaklaşık 20 yıl önce, simülasyon alanı bu kadar gelişmemişti. Tezlerimde çalıştığım bilgisayar grafiği konusunun sanal simülasyonların temelini oluşturduğunun pek farkında değildim yılında doktora sonrası ODTÜ ye öğretim üyesi olarak geldiğimde daha çok bilgisayar grafiği yöntemleri ve uygulamaları üzerinde çalışıyordum. Bir yıl sonra 1997 yılında Savunma Sanayii Müsteşarlığı ve TSK nin talebi üzerine MODSİMLAB (Modelleme ve Simülasyon Laboratuvarı) ın kuruluşunda bulunan öğretim üyelerinden biriydim. Bundan sonra bu alanı daha ayrıntılı incelemeye ve araştırmalarımı bu alanda yürütmeye başladım. MODSİMLAB taki ilk projenin yöneticisi olarak çalıştım. Bu alandaki diğer deneyimleriniz nelerdir? 2000 yılında ODTÜ den ayrılıp özel sektöre geçtim. Meteksan Bilişim Grubu nda Simülasyon ve Görsel Sistemler Bölümünü kurup simülasyon alanındaki ilk özel sektör deneyimimi yaşadım. O yıllarda TÜBİTAK desteğiyle geliştirdiğimiz alt yapıyı kullanarak Trafikent adında Sürücü Eğitim Simülatörü üretip sürücü kurslarına satmaya başladık. Daha sonra bu sürücü eğitim simülatörüne Tübitak-Bilten de (şimdiki adı Uzay) geliştirilen Psikoteknik testleri ilgili hocalarımızla genişletip ekledik. Halen hem Trafikent Sürücü Eğitim Simülatörü hem de Psikoteknik Değerlendirme Sistemi Türkiye çapında sürücü kurslarında ve psikoteknik değerlendirme merkezlerinde kullanılıyor. Bu ürünler sayesinde o yıllarda üç ödül kazanmıştık. Edindiğimiz bu deneyimle Aselsan a altyüklenici olarak Kaideye Monteli Stinger Eğitim Simülatörü nü aynı MODSİM Türü Canlı (Live) Sanal (Virtual) Yapısal (Constructive) Karma (Hybrid) Sistem Gerçek Temsili Temsili Gerçek/Temsili Oyuncular Gerçek Gerçek Temsili Gerçek/Temsili Modsim Sistem Türleri ekiple tamamladık. Ben 2005 yılında özel sektörden ayrılıp tekrar üniversiteme geri döndüm. Döndükten kısa bir süre sonra ODTÜ-TSK MODSİMMER in Müdürü olarak atandım. Ayrıca, 2002 yılından bu yana KHO Savunma Bilimleri Enstitüsü nde derslere girdim ve bu alanda tezler yönettim. kullanılan sistem gerçektir. Diğer iki simülasyon türü sanal ve yapıcı dır. Sanal simülasyonlar bir veya daha fazla oyuncunun etkileşim halinde oldukları yazılımlardır. Bu tür simülasyonlarda sistem temsili (bilgisayarda tanımlanan, simüle edilmiş, sanal); ancak oyuncular gerçek kişilerdir. Sanal simülasyona verilebilecek en iyi örneklerden Modelleme ve simülasyonu genel olarak tarif eder misiniz? biri tam görev uçuş simülatörü dür. Eğitim alan pilotun (kullanıcı) yönlendirmesine ve tepkilerine göre simülasyon değişik görüntüler üretir. Sanal simülasyonlar bir çok kez Türkçe de Modelleme ve simülasyon terimi yerine genellikle Simülasyon veya Benzetim terimlerinden birini kullanıyoruz. Bu kullanıcının motor becerilerini geliştirirler. Yapıcı simülasyonlarda hem sistem hem de terimi daha ayrıntılı irdelemek gerekirse; Model Türk Dil Kurumu (TDK) sözlüğünde Benzer olarak NATO teknoloji raporlarında ise Bir sistemin, varlığın, kavramın veya sürecin belli bir amaca yönelik oluşturulmuş fiziksel, matematiksel veya mantıksal temsili. oyuncular temsilidir. Yapıcı simülasyonlar genellikle karar destek amaçlı kullanılırlar. Yapıcı simülasyonlara en iyi örnek ise harp oyunu dur. Kullanıcı, önceden verileri girer ve simülasyonu belirli bir zaman aralığında çalıştırır. Simülasyon tamamlandıktan sonra olarak tanımlanır. Yani bir model bazen da zamana göre bazı parametrelerin değişimi fiziksel bir cisimden, bazen matematiksel bir çıktı olarak alınır ve incelenir. Simülasyon denklemden, bazen de bir dizi kuraldan esnasında kullanıcı simülasyonu yönlendiremez ibarettir. Simülasyon ise Bir modelin zamana ve hiç bir parametreyi değiştiremez. bağlı gerçekleştirilme metodu olarak Simülasyonlar bazen bu üç türün karması tanımlanır. Zamanı ekseninde hareket ederken modeldeki parametrelerin değişimini veya kombinasyonu şeklinde geliştirilirler ve kullanılırlar. simülasyon esnasında inceleyebiliriz. İdari Modelleme ve simülasyonun dünyadaki veya teknik karar süreçlerinin temel alacağı durumundan söz eder misiniz? Ne verileri üretmek için modellerin statik veya kadar yaygın? zamana bağlı olarak değişimini hesaplarız. Modelleme ve simülasyon teknolojilerinin Burada bundan sonra modelleme ve simülasyon terimi yerine bazen simülasyon önemi özellikle son yıllarda artmaya başladı. Örneğin A.B.D. senatosu 2007 ortalarında bu bazen de modsim terimini kullanacağım. teknolojiyi Milli Kritik Teknoloji olarak kabul Aslında askeri tatbikatlar da bir simülasyon uygulamasıdır. Bu tür simülasyonları canlı simülasyon olarak adlandırıyoruz. Bu arada hem oyuncular (kullanıcılar) gerçek hem de etti ve bazı kararlar aldı. Bu kararlar arasında şunlar vardır: Modelleme ve simülasyon ulusal kritik teknolojidir.

6 Bir Konuk Bir Söyleşi 09 Yüksek öğretimde modelleme ve simü- karmaşık bir mantığa dayanarak geliştiriliyor. Simülasyonlar bağımsız (kendi başlarına) lasyon alanı ve araçlarına ilişkin eğitim Bilgisayar Mühendisliği nin bir kolu olan veya gerçek bir sistemle birlikte entegre genişletilmelidir. Yazılım Mühendisliği sayesinde artık güçlü olarak kullanılabilirler. Bağımsız Simü- MODSİM meslek grupları resmi olarak ayrı bir şekilde kodlandırılmalıdır. MODSİM in ekonomik etkileri her düzeyde çalışılmalı ve aktarılmalıdır. MODSİM ile ilgili fikri mülkiyet hakları korunmalıdır. yazılım geliştirme yöntemlerine ve ortamlarına sahibiz. Bu sayede simülasyonlar çok daha kolay geliştiriliyor. Tek bir satır program yazmadan karmaşık simülasyonlar tanımlanıp koşturuluyor (çalıştırılıyor). Diğer yandan ihtiyaçlar da bu yaygınlaşmayı tetikleyen bir başka faktördür. lasyonlar genellikle; eğitim, tatbikat, karar destek, planlama, test, analiz, tedarik, tahminde bulunma, konsept geliştirme ve sınama, mühendislik tasarımı, prototip geliştirme, hassasiyet analizi, hipotez testi, alternatiflerin değerlendirilmesi veya eğlence amaçlı kullanılırlar. Diğer yandan, Diğer gelişmiş ülkeler de bu alandan hem askeri hem de sivil uygulamalar yoluyla artık çok daha fazla yararlanıyorlar. Ulaşım, Savunma sanayiinde simülasyonun önemi nedir? Ne gibi yöntemler vardır? Entegre Simülasyonlar ise bir sistemi desteklemek, güçlendirmek veya değerlendirmek için kullanılırlar. moleküler biyoloji, genetik, uluslararası ilişkiler, sağlık hizmetleri gibi savunma dışı bir çok alanda da modelleme ve simülasyon yaygın olarak kullanıyor. NATO nun Araştırma ve Teknoloji Örgütü (RTO) altında değişik teknolojik konular, paneller altında ele alınıyor. Sadece Modelleme ve Simülasyon için panel den daha fazla yetkiye ve kapsama sahip olan bir grup var. Bu grubun adı NATO Modelling and Simulation Group (NATO MSG). Bu durum konunun önemi açısından dikkate değerdir. Bu alan neden son yıllarda bu kadar önem kazanmaya başladı? Bunu tetikleyen faktörlerden söz eder misiniz? Bir simülasyonda kullanılan modeller istenirse çok ayrıntılı tanımlanabiliyor. Modellerin ayrıntısı veya gerçeğe yakınlığı arttıkça simülasyonun çalıştırılması veya hesaplanması için gerekli olan bilgisayar veya işlemci gücü daha fazla oranda artıyor. Bilgisayar teknolojilerindeki gelişmeler sonucunda işlemcilerin gücü katlanarak artıyor ve işlemciler daha küçük ebatlarda üretiliyor. Artık simülasyonların gerektirdiği karmaşık hesaplamaları hızlıca yapabilecek bilgisayarlar var. Üstelik bu teknoloji oldukça ucuzlamış ve satın alınabilecek düzeylere inmiştir. Simülasyonların daha fazla yaygınlaşmalarının birinci nedeni satın alınabilecek düzeyde güçlü bilgisayarlardır. Diğer önemli faktör ise yazılım teknolojilerindeki gelişmelerdir. Simülasyon sistemleri oldukça Modelleme ve simülasyon un askeri amaçlı olarak kullanımı modern bilgisayarlardan çok öncedir lü yılların başlarında Kriegspiel savaş oyunu geliştirilmiş ve bu oyun Prussia ordusunun savaş eğitim sistemi olarak uzun yıllar kullanılmıştır. Modern bilgisayarlarla birlikte modelleme ve simülasyonun uygulama alanları artmıştır. En bilinen uygulamalar arasında Tam Görev Uçuş Simülatörleri, Topçu Simülatörleri ve Harp Oyunları bulunuyor. Diğer yandan, bilgisayar ve yazılım teknolojilerindeki gelişmeler sayesinde her geçen gün yeni uygulamalara tanık oluyoruz. Önceleri simülasyon daha ziyade eğitim ve planlama amaçlı kullanılırken; artık harekat ortamında anlık kararlara destek amacıyla da kullanılıyor. Alınan Dersler Operasyonun Analizi İhtiyaçlar, prototipler, test ve değerlendirme sistemleri Operasyonel Karar Destek Tedarik Simülasyon teknolojilerinin etkili ve verimli kullanımı amacıyla askeri süreçlerin tamamını kapsayan döngünün her aşamasında simülasyon teknolojilerinden yararlanmak gerekir. Birinci aşama olan tedarik kapsamında, simülasyon teknolojileri ihtiyacın doğrulanmasından fizibiliteye, kabulden bakım ve yenilemeye kadar tedariğin her adımında kullanılır. Bu yaklaşımı Simülasyon Tabanlı Tedarik olarak adlandırıyoruz. Tedarik edilecek sistemler karmaşıklaştıkça ve büyük bütçelere sahip oldukça, simülasyon teknolojileri kaçınılmaz bir şekilde ihtiyacın belirlenmesinden ve yeni konseptlerin sınanmasına kadar tedarik sürecinin her aşamasında kullanılabilecek önemli bir enstrümandır. İkinci aşamada; tedarik ger- Operasyonel Sistemler Yeni sistemler, konseptler ve süreçler MODSİM in Etkili ve Verimli Kullanımı (Kaynak: Hollanda Sunumu, ir R.J. Karelse, ir W. Huiskamp, NATO 22. NMSG Slovenia Toplantısı) Eğitim ve Tatbikat çekleştirildikten sonra yeni tedarik edilen veya mevcut sistemlerin simülasyonları tek başlarına veya mevcut savunma sistemleriyle entegre bir şekilde kullanılarak yeni konseptlerin, süreçlerin ve sistemlerin eğitimi ve tatbikatı yürütülür. Üçüncü aşamada ise; harekat sırasında silah sistemlerinin içinde veya komuta kontrol kademesinde alınacak kararlara destek amacıyla yaygın olarak kullanılır. Döngünün son aşaması olan dördüncü aşamada ise harekatın gözden geçirilmesi ve derslerin çıkarılmasından sonra sahip olunan sistemlerin ve konseptlerin değerlendirilmesi simülasyon teknolojileri ile yapılır. Bu aşamanın bir çıktısı ilk aşama olan tedarik için girdi olur. Tedarik projelerinde daha spesifik olarak Modelleme ve Simülasyondan nasıl yararlanabiliriz? Bir önceki cevabımda da belirttiğim üzere, Tedarik Ömür Devri Süreci nde simülasyon teknolojilerini kullanmak suretiyle konseptin test edilmesi, muhtemel tedarik seçeneklerinin daha doğru olarak karşılaştırılması, üretimin ve yerleştirmenin planlanması, operasyon esnasında destek ve elden çıkarma gibi adımlarda doğru kararlar vermek ve toplam maliyeti düşürmek mümkündür. Özellikle fizibilite yapılırken simülasyon tekno- ODTÜ-TSK MODSİMMER lojileri kullanılırsa tedariğin doğrulanması ve ileride çıkabilecek olası problemlerin sanal ortamlarda görülmesi sayesinde optimal çözümlere karar verilmesi daha kuvvetle muhtemeldir. Simülasyon teknolojileri sadece görsel sonuçlarıyla değil aynı zamanda yaptıkları optimizasyon hesaplamalarıyla insanların kolayca bulamayacağı optimal çözümlere yaklaşmamıza yardımcı olurlar. Simülasyonlarla tedarik aşamasında ihtiyacın türünü, ölçüsünü ve tipini belirleriz. Tedarik için teklif edilen muhtemel sayıda, tipte ve türde bir sistemi satın almaya gerek kalmadan, sanal ortamlarda sınayarak verilen teklifin ne kadar doğru olduğunu anlayabiliriz. Tedarik süreçlerinde simülasyon teknolojilerinden yararlanma gerekçeleri arasında özetle şunlar bulunuyor: Savunma ihtiyaçlarındaki hızlı değişimler Daha büyük çaplı ve karmaşık savunma programları Sistemlerin karmaşıklık düzeyinin artması Tedarikçilerin uzmanlaşması ve çeşitliliği Tedarik edilebilecek olası teknolojilerin çoğalması Savunma bütçelerindeki kısıtlamalar Aslında simülasyon yıllarca hem Türkiye de hem de dünyada tedarik amacıyla yaygın denebilecek ölçülerde kullanılıyor. En basit bireysel kullanım örneği olarak; mutfağınıza yeni dolaplar yaptırmak istediğinizde firma mutfağınızın ölçüsünü alır ve sanal ortamda değişik mutfak kombinasyonlarını size sunar. Siz de bunların arasından bir seçim yaparsınız. Savunmada da tedariğin değişik kesimlerinde ve mühendislik tasarımlarında simülasyonlardan uzun yıllardır paket yazılımlar yoluyla yararlanılmaktadır. Ancak önemli olan tedarik ömür devrinin sürecinin tamamında; ihtiyaç makamı, tedarik makamı ve tedarikçilerin birlikte çalıştığı bütünlüğe dayanan simülasyonların kullanılmasıdır. Daha da önemlisi tedarik aşamasında kullanılan simülasyonların tekrar kullanılarak (reuse) diğer tedarik projelerindeki simülasyonlarla veya gerçek sistemlerle entegre, birlikte çalışabilir ve etkileşimli olarak kullanılmasıdır. Biraz daha ileri gidecek olursa; tedarik esnasında veya sonrasında bu simülasyonlarla yeni konseptlerin denenmesi; harp oyunlarında, tatbikatlarda ve personel eğitiminde kullanımı sistematik hale getirilmelidir. Bu sayede tedarik süreçlerinde daha doğru kararlar alınabilecek, maliyet etkinlik sağlanabilecektir. Tedarik politikalarının ve süreçlerinin Simülasyon Tabanlı Tedarik konsepti içerisinde güncellenmesi gerekmektedir.

7 Bir Konuk Bir Söyleşi 11 Açık literatürde konuyla ilgili çok sayıda bütünsel ve kurumsal bir yapıyı sunmuş sırasıyla İngiltere, Almanya, Hollanda, Fransa desteği ülkemizin bu kritik alandaki seviye- kaynak ve fikirler olsa bile; sözü edilen olacaktır. İkinci olarak, MODSİM Master ve İspanya yı sayabilirim. Norveç, Danimarka sini daha fazla arttıracaktır. simülasyon teknolojilerinden tedarik sürecinde bütünsel yararlanma yöntemi henüz dünyada da eski sayılmaz. Örneğin Amerika Birleşik Devletleri nde ilgili kurumsal çalışmalar 1996 yılında yazılan bir rapor ile başlamıştır yılında yol haritası çıkarılmış. 6 Planı nın bu durumu da dikkate alarak güncellenmesini öneriyorum. Sadece simülasyonları geliştiren değil aynı zamanda kullanan ve kullanması gereken firmalarımızın da bu alanda bilinçlenmesi oldukça önemlidir. Son olarak, TSK için SSM nin ve İsveç bu alanda önemli mesafeler kaydetmiş bulunuyorlar. Diğer yandan Avustralya da önemli çalışmalar yürütüldüğünü yaptıkları yayınlardan okuyoruz. Japonya, Rusya ve Çin deki modelleme ve simülasyon yeteneklerinin de gelişmiş olduğu söylenebilir. NATO MODSİMMER in kuruluş amacı nedir? Neler hedeflenerek kurulmuştu? Kurulduğu günden bu yana hangi süreçlerden geçildi ve bu hedefler gerçekleştirilebildi mi? Kasım 2000 tarihinde SMART (Simulation and Modelling for Acquisition, Requirements and Training) İcra Planı kabul edilerek ABD ordusunda kurumsallaşması sağlanmış. Bu yönde tedarik politikalarında değişiklikler yapılmıştır. İlgili yönergeler ve prosüdürler (DoD R, DoD R, Defense Acquisition Deskbook) 11 Mayıs 1999 da güncellenmiştir. Kanada ise SMARRT (Simulation and Modelling for Acquisition, Requirements, Rehearsal and Training) ve yedi Avrupa ülkesi de CTF (Common Technical Framework) adında bu doğrultuda çalışmalar yapmışlardır. Türkiye de ise özellikle büyük firmalarımız uzun yıllardır simülasyona dayalı tasarım ve geliştirme yapmaktadırlar. Bildiğim kadarıyla SSM de Tedarik sürecinin değişik aşamalarında simülasyonlar kullanılmaktadır. Bütünlük ve kurumsallaşma doğrultusunda Müsteşarımız Sayın Murad Bayar ın bizleri önemli yönlendirmeleri vardır. Ancak tedarik sürecindeki tüm paydaşların bu yaklaşıma uygun roller alması gerekir. SSM ve TSK nın ODTÜ ile birlikte kurduğu ODTÜ-TSK MODSİMMER in bir misyonu da simülasyonun tedarik sürecinde kullanılması için çalışmalar yapmasıdır. Şimdiye kadar MOD- SİMMER de bu amaçla değişik küçük çaplı projeler tamamlanmıştır. Simülasyon Tabanlı Tedarik kapsamında önerilerinizi özetleyebilir misiniz? Öncelikle, Türkiye ye özgü tedarik politikaları ve süreçleri kapsayan teknik bir çerçevenin tanımlanması sanırım yararlı olacaktır. Bu sayede verimli ve etkili bir Simülasyon Tabanlı Tedarik yaklaşımına kavuşmuş oluruz. Tanımlanacak Simülasyon Tabanlı Tedarik Teknik Çerçevesi, sistematik, MODSİMMER de geliştirilmesini sağladığı RTO (Research Technology & Organization) KAMA (Kavramsal Modelleme Aracı) nın sayesinde NATO ülkeleri 1998 den beri bu Simülasyon Tabanlı Tedarik ve diğer alanda daha sistematik ve ileri seviye çalışmalar simülasyon projelerinde kullanılması yoluyla birlikte çalışabilirlik, tekrar kullanılabilirlik ve yapmaktadırlar. Türkiye, yukarıda söz ettiğim kriterlere göre verimlik için önemli katkı sağlanmış olacaktır. yukarıda saydığım Avrupa ülkeleri ortalarında yer alabilir. Dikkat edilirse modelleme Dünyada ki durumu Türkiye ile ve simülasyon projelerinin neredeyse tamamı kıyaslayabilir misiniz? Modelleme ve yerli olanaklarla yükleniciler tarafından simülasyonun Türkiye deki dünü başarıyla tamamlanmaktadırlar. Üstelik bugününü nasıl değerlendirirsiniz? ürünlerin bazıları yurtdışına ihraç ediliyor. Dünyada gelişmiş ülkelerce milli kritik Diğer yandan üniversitelerimizdeki ve firmalarımızdaki teknoloji olarak kabul edilen modelleme ve araştırmacıların bu alandaki simülasyon teknolojileri son yıllarda hızlı bir şekilde gelişmeye ve daha fazla yaygınlaşmaya başladı. Bu alanda yapılan yayınlar, yayınları saygın dergilerde çıkıyor. Simülasyon alanında ulusal ve uluslararası etkinlikler ülkemizde artık daha sıkça düzenleniyor. düzenlenen etkinlikler, NATO ya katılım, Ülkemizde savunma sanayiinin simülasyon yürütülen simülasyon projeleri, faaliyet alanındaki seviyesi kanımca ülkemizdeki gösteren firmaların sayıları ve sunulan savunma sanayiinin ulaştığı genel ortalama ürünlerin üstünlüğü, ülkelerin bu alandaki seviyenin üstündedir. Bu başarıda SSM nin ve gelişmişliğini anlamamıza yardımcı olabilir. TSK nin katkısı büyüktür. ODTÜ-TSK A.B.D. askeri modelleme ve simülasyonda en MODSİMMER in kurulması ve SSM nin ve ileri ülke sayılabilir. A.B.D. nin ardından Genelkurmay Bilkardem Başkanlığı nın artan Hareket yakalama laboratuvarı MODSİMMER in kuruluşu TSK, SSM ve ODTÜ arasında imzalanan bir protokole dayanır. MODSİMMER in kuruluş amacı; TSK Müşterek Harekat Alanı Simülasyon Sistemi nin, 21. yüzyıl MODSİM teknolojilerine ve standartlarına uygun olarak bir sistem bütünlüğü içerisinde geliştirilmesini sağlamaya destek vermektir. İlk aşamada, MODSİM Araştırma ve Uygulama Laboratuvarı (MODSİMLAB) olarak araştırma ve geliştirme faaliyetlerine başlandı. Daha sonra, 2001 tarihinde rektörlüğe bağlı ODTÜ- TSK Modelleme ve Simülasyon Araştırma ve Uygulama Merkezi (MODSİMMER) ne dönüştü yılında ise, Mükemmeliyet Merkezi olabilmek için MODSİMMER Altyapısı Proje başvurumuzu öncelikle ODTÜ rektörlüğü ardından da Devlet Planlama Teşkilatı uygun buldu. Bu süreçte SSM ve TSK Genelkurmay Bilkardem Başkanlığı bu girişime önemli destek sağladı Mart ayında yeni tesislere taşınıp yeni laboratuvarlar oluşturduk. ODTÜ-TSK MODSİMMER 12 yıl önce belirlenen görevini şu ana kadar başarıyla yerine getirdi. Şimdiye kadar MODSİMMER de altı proje tamamlandı. Bu projelerin tamamı Türkiye de ilk kez yürütülen araştırmalardan oluşuyordu. Son iki projede Savunma Sanayii firmalarını da yanımıza alarak üniversiteden sanayiye bilgi birikimi ve teknoloji transferi gerçekleştirmiş olduk. MODSİMMER de çalışan araştırmacılar aynı zamanda Savunma Sanayiine de destek vermeye başladılar. Diğer yandan, Simülasyon alanında ulusal seminer ve konferanslar düzenlemekteyiz. En bilineni USMOS tur. USMOS (Ulusal Savunma Uygulamaları Modelleme ve Simülasyon Konferansı) 2005 yılından beri iki yılda bir düzenlenmektedir. USMOS başta Genelkurmay Bilkardem Başkanlığı ve SSM İnsan faktörü araştırma laboratuvarı olmak üzere Deniz, Hava ve Kara Harp (KAMMOS-1), Küçük Ölçekli Harekatın Okulları nın desteği ile ODTÜ-TSK Etmen Tabanlı Yaklaşım ile Modellenmesi ve MODSİMMER tarafından düzenlenmektedir. Simülasyonu (SAVMOS), Kara-Kara Muhaberelerinin Ayrıca, SASAD ve Savunma Sanayii firmaları Modellenmesi ve Simülasyonu da destek olmaktadırlar. Ayrıca, şimdiye kadar bu alanda dünyaca ünlü bir çok bilim adamı ve uzmanı seminer vermek deneyimlerini paylaşmak üzere NATO ve Tübitak desteği ile Türkiye ye davet ettik. (KAMMOS-2), Komuta, Kontrol, Muharebe, Bilgisayar, Keşif ve Gözetlemenin Modellenmesi ve Simülasyonu Kapsamında Kavramsal Model Oluşturma Aracının Geliştirilmesi (KAMA-C4ISRMOS) Müşterek Görev Kuvveti Harekatının Modellenmesi ve Simülasyonu ODTÜ bünyesinde ODTÜ-TSK MODSİM- (MGKMOS) projeleri tamamlanmıştır. Bu MER in kurulması bu alana daha kurumsal ve projelerde üniversitemizden 20 yi aşkın sistematik yaklaşılmasını kolaylaştırmıştır. öğretim üyesi ve 30 u aşkın araştırma görevlisi Diğer yandan, ODTÜ Enformatik Enstitüsü ne görev yapmışlardır. bağlı olarak Modelleme ve Simülasyon Anabilim Dalı 1998 de kurulmuştur. Şimdiye kadar 90 öğrenci bu anabilim dalına bağlı Sensör Simülasyonu (SENSİM) Kara ve hava sensör platform ve sistemlerinin, olan Modelleme ve Simülasyon Yüksek tehdit unsurlarının davranışlarını da içeren üç Lisans programından mezun olmuştur. Bu mezunların 57 si TSK mensubudur. Halen bu program daha çok sivil öğrencilerle devam boyutlu bir arazi modeli üzerinde, algılama ve simülasyon teknolojilerinin kullanımı ile oluşturulan temsili (sanal) bir ortamda, analiz etmektedir. Bu programa kayıtlı öğrenciler edilmesi amacıyla geliştirilmiştir. Sensör MODSİMMER in laboratuvar olanaklarından yararlanmaktadırlar. simülasyonu, muharebe sahasındaki tehdit unsurlarının algılanması ve/veya sınır güvenliğinin sağlanması için sensör tipleri, MODSİMMER de gerçekleşen projelerden söz eder misiniz? konumları ve optimal sensör sayısı genetik algoritma ile hesaplanmıştır. Kuruluşundan bugüne kadar TSK MODSİM Sistem Projesi kapsamında Sensör Simülasyonu Radar Modellemesi ve Simülasyonu (SENSİM), Radar Modellemesi ve (RAMOS) Simülasyonu (RAMOS), Kara-Kara Muhaberelerinin Müşterek Harekat Alanı Simülasyon Sis- Modellenmesi ve Simülasyonu temi'nin geliştirilmesi nihai hedefi ve SenSim

8 Bir Konuk Bir Söyleşi 13 Küçük Ölçekli Harekatın Etmen Tabanlı Sistemi çerçevesinde gerçekleştirilecek Simülatör ve İleri Eğitim Teknolojileri heyecanını ölçmek ve bu esnada sağlanan bünyesinde oluşturma gayretlerimiz devam Yaklaşım ile Modellenmesi ve Sümü- simülasyon sistemleri arasında birlikte Laboratuvarı verileri sistemlerin tasarımında kullanmak ediyor. NATO MSG nin ilgili çalışma gru- projesi kapsamında milli algılama algoritma ve metodolojilerinin geliştirilmesine ihtiyaç duyulmuştur. Bu ihtiyacın giderilmesi için SenSim projesinin bir alt projesi olarak SenSim temsili ortamı ile uyumlu yüksek seviye mimarisi standartlarına uygun, kara ve hava platform tabanlı modüler yapıda bağımsız olarak değişik modlarda çalışabilecek, tehdidin elektronik karşı tedbir uygulamalarını göz önüne alan bir mikrodalga radar modelleme ve simülasyon sistemidir. Kara-Kara Muhaberelerinin Modellenmesi ve Simülasyonu (KAMMOS-1) 1. Alt Muharebe M 1 M 2 M K 2 3 M 4 K 3 M 6 M 5 M K 4 7 M 8 M 9 K 5 RAMOS Arayüzü K 1 3. Alt Muharebe Bilimsel yöntemleri kullanmak suretiyle K.K.K.lığının tehdide yönelik olarak kara-kara muharebelerinde silah ve mühimmatın gerçekçi bir planlamasını yapmayı hedefleyen K.K.K.lığı Silah ve Mühimmat Planlaması Sistemi Projesi nin gerçekleştirilebilmesi için gereken altyapıya katkıda bulunmak amacıyla geliştirilmiştir. M i M j M k M l K j K l K i 2. Alt Muharebe 1. SAFHA 2. SAFHA KAMMOS Alt Muharebeleri İlişkisi lasyonu (SAVMOS) Komando harekatına yönelik olarak taktik akın, pusu ve sızma iç güvenlik harekatına yönelik olarak ise güçlendirilmiş karakolun yakın emniyetinin modellenmesi için gerçekleştirilmiştir. Model, analiz ve eğitim maksatlı olarak kullanılmaktadır. Modelin ömür devri yönetimi HAVELSAN A.Ş. tarafından yapılmaktadır. SAVMOS Bileşenleri Kara-Kara Muhaberelerinin Modellenmesi ve Simülasyonu (KAMMOS-2) "Taktik Seviyede Tehdite Yönelik Mühimmat Planlanması Projesi" (KAMMOS-2), K.K.K. Silah ve Mühimmat Planlama Projesi kapsamında gerçekleştirilmiştir. Bu proje ile K.K.K.lığının kara-kara muharebelerinde kullanacağı silah ve mühimmat ihtiyaçlarının belirlenebilmesi için tehdit unsurlarının niteliği ve niceliğini dikkate alarak, dost kuvvetlerin belirlenecek taktik seviye kara-kara muharebe senaryoları altında gerçekleştireceği muharebelerin modellenmesi ve simülasyonlarının yapılması, bunun sonucunda da düşmanı imhaya yönelik optimal dost kuvvet (silah+mühimmat) yapısının belirlenmesinin yanı sıra mühimmat harcamalarının hesaplanması hedeflenmiştir. Komuta, Kontrol, Muhabere, Bilgisayar, Keşif Ve Gözetlemenin Modellenmesi ve Simülasyonu Kapsamında Kavramsal Model Oluşturma Aracının Geliştirilmesi Projesi (KAMA- C4ISRMOS) Milli Müşterek Harekat Alanı Simülasyon çalışabilirlik ve yeniden kullanılabilirliğin arttırılması ve bu yolla personel, kaynak ve zaman tasarrufunun sağlanması amacıyla; TSK görev fonksiyonlarına yönelik görev uzayı kavramsal modellerinin oluşturulmasını, saklanmasını ve yeniden kullanılmasını sağlayacak bir kavramsal model geliştirmek amacıyla geliştirilmiştir. KAMA Kullanıcı ana penceresi Müşterek Görev Kuvveti Harekatının Modellenmesi ve Simülasyonu (MGKMOS) Müşterek Görev Kuvveti Harekatı kapsamında Kara Harekatı ve Kara Havacılık/Hava Hücum Harekatının etmen tabanlı modellenmesi ve simülasyonunu sağlamak amacıyla geliştirilmektedir. Proje kapsamında mavi ve kırmızı kuvvetler için tanımlanan taarruz (tugay seviyesi) ve savunma (tabur seviyesi) senaryoların kapalı olarak koşturulması ve bu kapsamda kuvvet yapısı, silah, mühimmat, algılama sistemleri ve taktik planın etkinliğinin ölçülmesi ve yeni konseptlerin sanal ortamda sınanabilmesi hedeflenmiştir. MODSİMMER'in Fiziksel altyapısı nedir? Kısıtlarınız var mıdır? Yeni binamıza geçen yıl taşındıktan sonra DPT nin de desteği ile alt yapımızı güçlendirdik ve aşağıdaki laboratuvarları kurduk: Ağ Destekli Yetenek (NEC) için MODSİM Laboratuvarı Savunma Sistemlerinde İnsan Faktörü Araştırma Laboratuvarı Dağıtık Sensör Ağları ve Veri Füzyonu Laboratuvarı MODSİM-C2 Birlikte Çalışabilirlik Laboratuvarı Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Algılama Laboratuvarı Doğrulama, Geçerleme & Akreditasyon (VV&A) Laboratuvarı Görsel Analiz ve Değerlendirme Laboratuvarı Bu laboratuvarlar araştırma misyonumuza uygun olarak gerekli sistemlerle donatılmışlardır. Sadece ODTÜ öğretim üyeleri değil aynı zamanda diğer üniversitelerin öğretim üyeleri ve teknokent firmaları bu olanaklardan belirli kurallar çerçevesinde yararlanmaktadırlar. Diğer ortak kullanılabilecek cihazlar şunlardır: Hareket Yakalama Sistemi 1,5 ton Hareket Platformu Optik İşlevsel Beyin Görüntüleme Cihazı Göz İzleme Cihazı İnsan Uyarım Sistemi 3D Tarayıcı Yüksek Performans Grafik Sistemleri Yüksek çözünürlüklü Görsel Sistem İnsan Faktörü ve Simülasyon arasında bağlantı nedir? Yüksek teknolojiye sahip hassas savunma sistemlerinin etkin ve verimli kullanılması için insan faktörünün bilimsel olarak araştırılması gerekir. Göz İzleme, Optik İşlevsel Beyin Görüntüleme ve İnsan Uyarım Sistemleri, merkezimizde insan faktörü çalışmaları amacıyla bulunmaktadırlar. Bu tür araştırmalar aralarında psikologlar, eğitim bilimciler, bilişsel bilimcilerin bulunduğu çok disiplinli ekiplerce yapılmaktadır. Bu ekipler çalışmaların önemli bir kısmını simülatörler ve simülasyonlar üzerinde yürütmek zorundalar. Örneğin bir pilotun acil durumlardaki göz hareketlerini izlemek, algısını ve için tehlikeli acil durum senaryoları oluşturmak gerekir. Bu da ancak simülatörlerde mümkündür. Simülasyon sistemleri ve insan faktörü çalışmaları arasında oldukça önemli bir ilişki vardır. MODSİMMER şu an hangi faaliyetleri yürütüyor ve geleceğe yönelik planları nelerdir? MODSİMMER Türkiye nin bu alandaki mükemmeliyet merkezi konumuna gelmiştir. 12 yıldır gerçekleştirdiği projelerle, düzenlediği etkinliklerle, kurduğu laboratuvarlarla, yetiştirdiği uzmanlarla, büyük-küçük firmalara aktardığı bilgi birikimi ve teknolojiyle bu konuma gelmiştir. Bundan sonra üstlenmek istediğimiz görevlerden biri kısaca MÜHASİS olarak adlandırılan TSK Müşterek Harekat Alanı Simülasyon Sistemi nin gerçekleştirilmesine bir mükemmeliyet merkezi olarak katkı vermeye devam etmektir. MÜHASİS i gerçekleştirirken geleceğin teknolojisini geliştirmek ve mevcut riskleri azaltmak için MODSİMMER in laboratuvarları ve çalıştığı öğretim üyelerini en iyi şekilde kullanmak gerekir. Bir başka üstelenmek istediğimiz önemli görev ise, SSM nin yönlendirmesiyle başlayan Simülasyon Tabanlı Tedarik konusunda bütünsel ve sistematik bir yaklaşımı hayata geçirme kapsamında ciddi düzeyde sorumluluk almaktır. Uygun bulunursa, bu alanda SSM için koordinasyon görevini ve araştırma geliştirme faaliyetlerini yürütmek istiyoruz. Daha önce Kara Harp Okulu'nda yönettiğim bir yüksek lisans tezi kapsamında bir öğrencimle birlikte yaptığımız çalışmada; Simülasyon Tabanlı Tedarik için harcanan zaman ve bütçenin kat kat geri döndüğünü dünyadaki örneklerinden biliyoruz. Tedarikte değişik riskleri azaltmak ve daha bilinçli tedarik yapabilmek için bunun önemli olduğunu biz de biliyoruz. Diğer yandan, modellerin ve simülasyonların doğrulanması, geçerlenmesi ve onaylanması (DG&O) konusunda bir yapıya gereksinim vardır. Bu bağımsız yapıyı MODSİMMER bunda yer alarak bu bilgi birikimine katkıda bulunmak ve Türkiye de de bunu hayata geçirmek istiyoruz. Halen bir öğretim üyesi bu gruba üye olarak çalışmalar yapıyor. Dünyadaki diğer örnekleri de dikkate alarak ülkemize özgü bir modeli ortaya çıkarmayı hedefliyoruz. Askeri projelerde edindiğimiz bilgi birikimini ve deneyimimizi sivil projelerde de kullanmak önümüzdeki dönemde önemli hedeflerimiz arasındadır. Hem kamu kurumlarına hem de sanayiye bu doğrultada destek olacağız. Askeri olmayan sivil ihtiyaçlar kapsamında büyük araştırma ve geliştirme fırsatları olduğunu biliyoruz. Bu doğrultuda bakanlıklar, özel sektör ve belediyelerle görüşmelerimiz sürüyor. Burada gerekli teknolojiler savunmadakilerle benzerlik gösterse de önemli farklılıklar da içeriyor. Geçen yıl İdari Bilimler Fakültesi nden bir öğretim üyesiyle Savunma harcamalarının uluslararası ilişikilere etkisiyle ilgili bir simülasyonun yararlarını tartıştık ve bir doktora öğrencisi ile çalışmalara başladık. Diğer yandan, ODTÜ Tekpol ve MODSİMMER olarak bir başka simülasyon projesi üzerinde çalışmayı planlıyoruz: Sanayiye verilen teşvik ve desteklerin bölgelerin kalkınmasına olabilecek etkilerini geçmiş verileri de kullanarak tahmin edilmesini araştıracağız. Bir başka yöne dikkatlerinizi çekmek isterim: Bilgisayar oyunları simülasyon teknolojilerini kullanan kritik bir alan. Kültürel ve ekonomik değeri nedeniyle son yıllarda dünyada bilgisayar oyunlarına devletler destek oluyor. Ayrıca oyunların geliştirilmesi için kullanılan teknolojiler savunma amaçlı simülasyon sistemlerinde de rahatlıkla kullanılabiliyor. NATO MSG da bilgisayar oyun teknolojilerinden yararlanılmasının araştırıldığı bir çalışma grubu bulunuyor. Biz de hem ODTÜ hem de MODSİMMER olarak bilgisayar oyun teknolojileriyle uzun bir süredir ilgilenmekle kalmayıp bu alanda bilimsel araştırmalar yapmaktayız. Geçen yıl ODTÜ Enformatik Enstitüsü altında MODSİM Anabilim Dalı na bağlı olarak Oyun Teknolojileri Yüksek

9 Bir Konuk Bir Söyleşi 15 Lisans Programı nı başlattık. Bu Türkiye de Uluslararası perspektifle bu alanda güçlü lerde oldukça özgün yöntemler geliş- oldukça artmıştır. Örneğin yeni alanlar simülasyon uygulamaları da sürekli olarak sanırım ilk oldu. MODSİMMER' de bu alanda hem askeri hem de eğlence uygulamaları yürütmeyi planlıyoruz. Firmalarla MODSİMMER arasındaki ilişikiden söz eder misiniz? ODTÜ-TSK MODSİMMER üniversitede bulunan bir araştırma merkezi olarak görevi, üniversitedeki bilgi birikimini ve bilimsel olanakları hem kamunun hem de endüstrinin yararına sunmaktır. Merkezimiz yıllardır hem TSK ya hem de endüstriye üniversitemizin bu alandaki bilgi birikimini aktarmakta ve onların yararına sunmaktadır. Bu sayede artık firmalarımız da simülasyon projelerinde yer almaya başladılar. Bunun en güzel örneği Havelsan ile birlikte yürüttüğümüz kısa adı MGKMOS olan Müşterek Görev Kuvveti Harekatının Modellenmesi ve Simülasyonu projesidir. Bu projenin araştırma kısmını MODSİMMER geliştirme kısmını ise Havelsan yürüttü. Firmalarımızla rekabet içinde değil işbirliği halinde olmaya çalışıyoruz. MODSIMMER olarak firmalarla birlikte çalışırken projelerin araştırma gerektiren görevlerini üstleniyoruz. Diğer yandan SSM nin de önerisiyle; ülkemizin simülasyon teknolojilerinden daha fazla yararlanması ve bu alandaki bilgi birikiminin arttırılması amacıyla firmalarımızın önemli sorumluluk aldığı, tüm paydaşları kapsayan Modelleme ve Simülasyon Bilgi Paylaşım ve İşbirliği Platformu (MODSİM PLATFORM) Mayıs 2008 tarihinde kuruldu. MODSİM PLATFORM; simülasyon alanıyla ilgili her düzeyde bilinç oluşturulması, sorunların tartışılması, yeni proje fikirlerinin oluşturulması, yurt dışındaki gelişmelerin takip edilmesi ve işbirliği kültürünün geliştirilebilmesi için kurulmuştur. Bu platform sayesinde ihtiyaç makamı, tedarik makamı, akademik dünya ve endüstri bir araya gelmektedir. Bu platform üzerinden firmalarımızla yakın ilişiki içerisindeyiz. MODSİM PLATFORM ne tür çalışmaları yürütmektedir? Özetle şu çalışmalar yürütülmektedir: ve zayıf yönlerimiz, fırsatlar ve tehditlerin belirlenmesine yönelik analiz (SWOT) çalışmasını yaparak ülkemizin simülasyon alanında hangi seviyede olduğunu ortaya çıkarmak ve edinilen sonuçlar doğrultusunda ülkemizin bu alandaki strateji ve politikaları ilgili otoritelere önermek, Modelleme ve simülasyon standartlarının oluşturulması, takibi ve uygulanmaları için etkin çalışmalar yaparak ülkemizde, bu alanda faaliyet gösteren kuruluşların ulusal boyutta eksikliklerini ve ihtiyaçlarını belirlemek, ulusal seviyede gelişimini ve uluslararası rekabet şartlarına hazırlanmalarını sağlamak, Bu alandaki tüm paydaşlarla iletişim ve koordinasyon için ortam oluşturmak, MODSİM PLATFORM kapsamında düzenlenen toplantılar, seminerler, çalıştaylar ve konferanslar yardımıyla bu alanda bilgi paylaşımını sağlayarak ve en önemlisi farkındalık yaratarak bu konudaki ülke potansiyelinin hayata geçirilmesine katkıda bulunmak, Paydaşların yetenekleri ve deneyimleri doğrultusunda, ulusal veya uluslararası kuruluşlara proje önerisi hazırlamak ve çok ortaklı ulusal ya da uluslarası projelerin üretilmesini teşvik etmek, Üniversitelerde MODSİM Öğrenci kollarının kurulmasını teşvik etmek ve bu alandaki bilinçli ve deneyimli insan gücünün yetiştirilmesine yardımcı olmak MODSİM PLATFORM a üye olan firmalar, kamu kurumları ve üniversiteler yukarıda belirtilen çalışmalarda aktif olarak görev almaktadırlar. Kâr amacı olmayan bu platformun etkinliklerini düzenlemek için yapılan harcamalar, platforma üye olan endüstri kuruluşlarının katkılarıyla karşılanmaktadır. Diğer yandan bu platforma bu alanla ilgili; üniversitelerden ve araştırma kurumlarından uzmanlar ve kamudan ihtiyaç sahibi ve tedarik makamı temsilcileri ücretsiz olarak üye olmaktadırlar. MODSİM PLAT- FORM a üye olmak için; web adresi Firmaların MODSİMMER in olanaklarından yararlanma şansı var mıdır? MODSİMMER in yeni altyapı olanaklarına kavuşması amacıyla DPT ye destek başvurusu yapmadan önce teknokent firmalarından görüş aldık. Onlara yararlanmak isteyecekleri altyapı olanaklarını sorduk. En çok ihtiyaç duyulabilecek laboratuvar ve sistemleri firmalarla ve öğretim üyeleriyle birlikte belirledik. MODSİMMER in yeni altyapısı buna göre şekillendi. Örneğin, simülatörlerin kullandığı altı serbestlik dereceli bir hareket sistemini hem firmaların hem de öğretim üyelerinin araştırma amaçlı kullanımlarına sunduk. Bu sistemi her firmanın araştırma amaçlı satın alması ekonomik açıdan pek uygun olmazdı. Firmalar hareket sistemine sahip bir simülatörü müşterileri için üretmeden önce prototip geliştirme aşamasında MODSİMMER deki hareket sistemini deneyip buna göre kararlar alabilirler. Bu tür sistemler için teknokent ofislerinden daha farklı, atölye türü geniş hacimli mekanlara ihtiyaç duyuluyor. Bu tür mekanları teknokent kapsamında bulmak ve sürekli işgal etmek firmalarca pek mümkün olmuyor. MODSİMMER bu açıdan firmalara iyi bir imkan sunmuş oluyor. MODSİM- MER de üniversitelerdeki ve firmalardaki araştırmacıların kullanabileceği bir çok sistem bulunuyor. MODSİMMER in geldiği noktayı değerlendirir misiniz? Yaklaşık olarak 12 yıl önce Genelkurmay Bilkardem Başkanlığı ve Savunma Sanayii Müsteşarlığı nın ortak girişimiyle TSK da modelleme ve simülasyonu daha sistematik ve etkin kullanmak amacıyla üniversitemizde ODTÜ-TSK MODSİMMER in kuruluşu için ilk adımlar atıldı. Geçen 12 yıla baktığımızda ODTÜ-TSK MODSİMMER in kurulduğunda belirlenen hedeflere ulaştığını görebiliyoruz. Özetlemek gerekirse; Master planda yer alan altı proje merkezimizde tamamlandı ve bu proje- tirildi. Savunma simülasyonu alanında dünyada iyi bilinen uzman ve bilim adamlarının katılımlarıyla ulusal ve uluslararası konferans ve seminerler düzenlendi. Üniversitemizde savunma modelleme ve simülasyon alanında araştırmalar yürütülmekte ve bu alanda yetiştirilen öğrenciler mezun edilmektedir. Bir çok mezunumuz savunma sanayii bu alanında çalışmakta ve TSK nin neredeyse tüm ihtiyaçları savunma sanayii firmaları ve üniversitelerde karşılanabilmektedir. MODSİM Platform ile firmalar arasında bu özel alanda işbirliği ve iletişim sağlanmıştır. Savunma sanayiinde kazanılan simülasyon deneyimi sivil ihtiyaçlara da aktarılmıştır. 2 İlk yıllarda 70 m lik bir alanda başlayan 2 bilimsel faaliyetler artık 4000 m civarındaki bir alanda yürütülmektedir. Bu sürede araştrıma alanlarımızın sayısı ve niteliği arasında Simülasyonlar ve Savunma Sistemleri için İnsan Faktörü, Ağ Destekli Yetenek için Modelleme ve Simülasyon, Doğrulama, Geçerleme ve Onaylama, Görsel Değerlendirme ve Analiz bulunuyor. İlk projede sadece iki (2) öğretim üyesi bulunuyordu. Şimdiye kadar 25 e yakın öğretim üyesi ve 50 nin üzerinde araştırma görevlisi MODSİMMER in bilimsel çalışmalarında yer almıştır. Son olarak vermek istediğiniz mesajlar nelerdir? Simülasyon teknolojilerini Milli Kritik Teknoloji olarak belirleyen ve bu alandan azami düzeyde yararlanan A.B.D. gibi ülkemizin de bu alandan daha fazla yararlanması gerekir. Bence ülke olarak henüz bu alanın ne kadar yararlı olabileceğinin farkına varamadık. Bilgisayar Bilimleri ve Teknolojilerindeki gelişmeler sürdükçe bu alan bize farklı olanaklar ve ufuklar sunacaktır. Bilgi teknolojilerindeki diğer uygulamalar gibi modelleme ve gelişimeye ve yenilenmeye ihtiyaç duyacaklardır. Bir yandan eğitim, analiz, karar destek, konsept sınama, planlama, test ve mühendislik tasarımları için mevcut araçlar ve yöntemler çok daha gelişecek, diğer yandan silah sistemlerine gömülmeye başlayan bu sistemleri daha akıllı ve etkin kılabilecek simülasyonlar yaygın olarak silah sistem ve platformlarında bulunacaktır. Ülkemizin bu kritik teknolojiden daha fazla yararlanabilmesi için kullanıcılar olarak ihtiyaç ve tedarik makamlarının sürekli ve doğru bir şekilde bilgilendirilmesi gerekir. Bu teknolojileri iyi anladığımız takdirde ihtiyaçlarımızı karşılamak için daha özgün çözümler bulabileceğiz. ODTÜ-TSK MODSİMMER de bu alanda özgün ve yeni yöntemleri bilimsel yollarla geliştirerek savunma sanayiimizin ve TSK nın kullanımına sunacak, bu şekilde savunma sanayiimizin küresel rekabette güçlenmesine yardımcı olacaktır. Sayın Veysi İŞLER vermiş olduğunuz bilgiler için size çok teşekkür ediyoruz.

10 17 Simülasyon Tabanlı Tedarik Yönteminin Savunma Tedarik Sürecinde Kullanımı Ziya İPEKKAN Giriş Dünyadaki yeni politik-askeri ortamın Silahlı Kuvvetlerin görevlerinin azaldığı izlenimini yaratmasına, tüm dünyada savunma harcamalarının azaltılmasına, kamuoyunun Silahlı Kuvvetler üzerindeki etkisini artırmasına ve harekat alanındaki gelişmelere daha duyarlı olmasına rağmen, potansiyel karşıt kuvvetlerin sürekli değişen kimlik ve karakteri dolayısıyla her geçen gün daha belirsizleşen ve asimetrik hale gelen tehdit ortamı Silahlı Kuvvetlerin görev ve sorumluklarını daha artırmakta ve daha karmaşık hale getirmektedir. Bu yeni tehdit ortamı Silahlı Kuvvetleri, daha özgün ve otonom silah sistemlerine sahip olmaya, dolayısıyla yurt içi özgün tasarım ve geliştirme temelinde araştırma-geliştirme yoğun bir tedarik yöntemini benimsemeye, daha az bütçe ile daha etkin, daha hassas ve çok amaçlı silah sistemlerine sahip olmaya zorlamaktadır. Söz konusu eğilim, Türkiye nin jeopolitik ve stratejik konumu nedeniyle görev ve sorumluluğu diğer ülkelere nazaran daha da artan Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK) nde, silah, araç, gereç ve her çeşit lojistik ihtiyaç maddelerinin tedariki hizmetlerini yürüten Milli Savunma Bakanlığı (MSB) nda da kendini göstermektedir. TSK nin, envantere alınan ve alınacak teknoloji yoğun silah sistemlerine uyum sağlamak için harp oyunu, simülasyon ve simülatör sistemlerini eğitim ve tatbikatlarda, her türlü göreve en son ve özgün teknolojilere sahip silah sistemi ile her an hazır olmak için ise modelleme ve simülasyon sistemlerini karar destek süreçlerinde yoğun olarak kullandığını, tamamlanan, devam eden ve planlanan projelerden anlamaktayız. MSB Savunma Sanayii Müsteşarlığı (SSM) nın ise, 2000 li yıllardan itibaren öncelikli tedarik modeli olarak kullandığı yurt içi özgün tasarım ve geliştirme tedarik yöntemi ile; savunma sanayiimizin yurt içi yeteneklerinin arttırılmasını, ihtiyaçların özgün tasarımlarla karşılanmasını ve savunma sistem tedarikine ayrılan kaynakların ulusal ekonomiye yönlendirilmesini hedeflediğini biliyoruz. Bu tedarik yöntemi aslında, Türk Savunma Sanayii için bir sınav niteliği taşıyor. Bu makalede, konu sınavın başarı ile geçilebilmesine destek olabilmek için, 1990 lı yıllardan itibaren teknoloji üreten ülkeler tarafından tedarik sürecinin ayrılmaz bir parçası olarak kullanılan Simülasyon Tabanlı Tedarik (STT) yöntemi ile ilgili kavramlardan bahsedilecek, bu yöntemin tedarik makamları ve geliştiriciler tarafından uygulanabilirliği incelenecek, daha sonra STT yönteminin uygulanmasına yönelik görüş ve önerilere yer verilecektir. STT Yöntemi Nedir? Ana platform ve silah sistemleri, 21 nci Yüzyılda giderek büyüyen ve daha karmaşık hale gelen bir yapıya dönüşmüş, ana silah sistemlerini geliştirmek için öngörülen risk, maliyet ve süre artmış, birçok büyük çaplı silah platformu ve sistemi, performans veya fonksiyonellik açısından, eksikliklerle dolu olarak üretilmiştir yıl süren başarılı silah tedarik programlarında bile, ihtiyaç makamları, çoğu zaman güncelliğini yitirmiş teknoloji ürünü silah sistemleri ile karşılaşmıştır. Halihazırda STT yöntemini kullanan savunma tedarik birimlerinin ve programlarının (NASA ve ABD Balistik Füze Savunma Ofisi-BMDO, Müşterek Savaş Uçağı-JSF vb.) STT kullanım gerekçeleri arasında yer alan diğer önemli bir husus ise, sisteme toplam sahip olma maliyetinin büyük bir kısmını, tedarik sürecinden yıllar sonra ortaya çıkan işletme, idame ve lojistik masraflarının oluşturmasıdır. Ancak, bu maliyetleri de tasarım ve geliştirme süreci sırasında doğru olarak hesaplamak ve etkilerini asgariye indirmek oldukça güçtür. Ayrıca, bir savunma sisteminin, özgün tasarım ve geliştirme yöntemi ile üretilmesini ve envantere girmesini takip eden yıllarda, hızlı bir şekilde değişen karşıt kuvvet kimlik ve karakteri ile askeri görevler ışığında yeni teknoloji ile iyileştirilme ihtiyacı da kaçınılmazdır. Bu kapsamda, savunma sisteminin harekat ve görev etkinliğini idame ettirebilmek için yeni teknoloji ile savunma sisteminin sürekli ve dinamik etkileşim içerisinde olması gereklidir. Yurt içi özgün tasarım ve geliştirme tedarik modeli öncesinde konsept geliştirme; bazen mevcut bir silah sistemine bir kullanım alanı bulma şeklinde idi. Şimdi ise, teknolojinin ihtiyaç makamı, tedarik makamı ve geliştirici ile örtüştüğü nokta yani özgün teknik konsept geliştirme faaliyeti, günün ve geleceğin teknolojilerinin özgün olarak tasarlanması ve geliştirilmesi ile üretilecek savunma yetenek ve sistemleri ile gerçekleştirilmelidir. Bu durumda, yani harekat, görev ve yetenek ihtiyacının tanımlanmasını müteakip başlayan, gereksinim analizi; sistem analizi; tasarım, geliştirme ve prototip üretim safhalarında ihtiyaç makamı, tedarik makamı ve geliştiricinin birlikte çalışabileceği analiz ortamlarına ihtiyaç olduğu düşünülmektedir. Burada kastedilen analiz ortamları, ihtiyaç makamının yukarıdan-aşağıya doğru senaryo bazlı yaptığı stratejik ve operatif komuta düzeyi analizlerden farklı olup, daha düşük çözünürlükte, aşağıdan-yukarıya teknolojibileşen-alt sistem çözümlerini ortaya koyan simülasyon tabanlı mühendislik düzeyi analiz ortamlarıdır. (Şekil-1) STT ile ilgili tanımlara geçmeden önce bazı temel kavramların açıklanması, bu yeni tedarik yönteminin daha kolay anlaşılması için önemlidir. Sistem, belli bir amacın sağlanması için bir araya getirilmiş öğeler kümesidir. Bu anlamda bir asker, bir askeri araç veya bir füze sistemi olarak düşünülebilir. Model ise, bir sistemin, öğenin, olayın veya sürecin birtakım varsayımlar yapmak suretiyle çalışma ilkelerini anlayabilmek için ortaya konulan fiziksel, matematiksel veya mantıksal ilişkiler kümesi olarak ifade edilebilir. Örneğin bir model, bir veya daha fazla top mermisinin karşıt kuvvet üzerindeki etkilerini temsil edebilmektedir. Simülasyon ise, modelin sayısal olarak bilgisayar ortamında zaman boyutunda temsilini ve bu model ile deneyler yapılmasını sağlayan; böylece karmaşık bir silah sisteminin özellikleri hakkında tahmin yürütmemize olanak veren bilimsel bir yöntemdir. Bu makalede kullanılan anlamıyla tedarik kavramı ise; harekat, görev ve yetenek ihtiyaçlarının belirlenmesi; konseptlerin araştırılması, geliştirilmesi ve tanımlanması; gereksinim analizi; sistem analizi; tasarım, geliştirme ve pilot üretim; test ve değerlendirme; seri üretim; işletme ve bakım ile kullanımdan çıkartma süreçlerini içermekte, kısacası bir sistemin fikir olarak doğmasından kullanımdan çıkarılmasına kadar geçen tüm safhaları kapsamaktadır. Tüm bu tanımlar ışığında STT yöntemi ise, bir silah sisteminin konsept veya kavram olarak doğuşundan envanterden çıkarılması dahil tedarik sürecinin tüm safhalarında yapılacak analiz çalışmalarında modelleme ve simülasyon (MODSİM) sistem ve teknolojilerinin kullanılması olarak tanımlanabilir. STT Yöntemi Kullanıcıları ve Kullanım Alanları Bilim ve teknolojideki gelişmelerin MODSİM sistemlerinin temelini oluşturan yazılım ve donanımları da etkilemesi sonucunda, ucuz ve önemli bir silah haline gelen MODSİM sistem ve teknolojileri, teknoloji üreten ülkelerin savunma tedarik süreçlerinin her safhasında yaygın olarak kullanılmaktadır. Dünyadaki mevcut STT uygulamaları incelendiğinde, tedarik sürecinin tüm taraflarının bir işbirliği ve analiz ortamı olarak tanımlanan STT yöntemi; Tedarik sisteminin gereksinim ve sistem analizi ile başlayan tüm safhaları ve programları kapsamında, özellikle MSB.lığı ve Geliştirici/Endüstri, Gerçek dünyanın çok bileşenli ve değişkenli ortamında; acil durumların, süreçlerin, taktiklerin, konseptlerin, aniden ortaya çıkan bir yetenek açığının veya teknolojinin değerlendirilmesi amacıyla da, İhtiyaç Makamı, Tedarik Makamı ve Geliştirici personeli tarafından kullanılmaktadır. STT yöntemi, bir silah sisteminin alt sistem, bileşen ve teknolojileri dahil sayısal temsilinin sürekli iyileştirilmesi yoluyla sanal olarak gelişimini öngörmektedir. Bu sayısal temsil; Silah sistem konseptlerinin araştırılması ve tanımlanması En iyi konseptlerin seçimi ve gösterimi Bu konseptlerin kullanıcı ömür devri ihtiyaçları ile ilişkili olarak değerlendirilmesi Silah sisteminin üretimi, işletme ve bakımı ile kullanım dışı bırakılması süreçlerini de içermektedir. Bu sayısal temsil olgunlaştıkça model tanımlamasının doğru olup olmadığı ve modelin gerçek dünya şartlarını iyi temsil edip edemediği simülasyon denemeleri ile ortaya çıkarılabilmektedir. Simülasyon Tabanlı Tedarik Yönteminin Gerçek Gücü, Modelleme ve Simülasyon Sistemleri ile Bu Sistem-

11 19 lerin Fonksiyonel Kullanıcıları Arasındaki Eşgüdümü Arttırmasıdır. SSM nin tedarik modeli olarak, ATAK Helikopteri, ALTAY Ana Muharebe Tankı, İnsansız Hava Araçları gibi çok sayıdaki savunma sistem projesinde, yurt içi özgün tasarım ve geliştirme yöntemini kullandığı bilinmektedir. Bu yöntemin uygulanması sürecinde, yukarıda açıklanan durumlar ile karşılaşılması muhtemeldir. Bu kapsamda; tedarik maliyetlerini asgariye indirmek; devam eden çok sayıdaki savunma ARGE projesi sonucunda sahip olunacak teknolojileri, silah platform ve sistemlerine daha kısa sürede, daha az risk ve maliyet ile entegre edebilmek; silah sistemlerinin gereksiz teknik özelliklerini gereksinim ve sistem analizi aşamalarında saptayabilmek; karşıt kuvvet, görev, dost kuvvet ve çevre etkileşimli entegre performans analizleri yapabilmek; silah sistemlerinin envantere zamanında girmesini sağlamak için mevcut tedarik sürecinde STT yönteminin kullanılabileceği düşünülmektedir. STT nin ana amacı, tedarik sisteminin ana aktörleri olan tedarik makamı ve geliştirici personelin daha entegre ve daha iyi bir işbirliği içerisinde çalışmalarını sağlamaktır. Bu amaca uygun olarak STT ile; kullanıcılar, tedarik makamı, tasarımcılar, mühendisler, üreticiler, bakımcılar, muayene-kabul, maliyet ve kalite uzmanlarını içeren proje yönetim gruplarının gereksinim ve sistem analizi, tasarım ve geliştirme safhalarında etkileşimi artacak ve böylece, gelecekte karşılaşılması muhtemel problemler asgariye indirilebilecek, kaynaklar daha maliyet-etkin kullanılabilecektir. Örneğin, tedarik sürecinin en ucundaki halkaların (örneğin bakımcı personel) sistem analizi veya tasarım safhalarına yeterli katkısının alınamaması durumunun, daha sonra bakımcı personelin ihtiyaçlarına göre yapılacak daha pahalı iyileştirmelere neden olması beklenebilir. Özetle, entegrasyon ve işbirliği tedarik sürecinde zaten vardır. STT yönteminin amacı; bunun daha da artırılmasını ve etkinleştirilmesini sağlamaktır. Teknik açıdan, STT yöntemi ile tedarik edilmesi düşünülen silah sisteminin, sanal prototip olarak adlandırılan bilgisayar destekli modelinin ortaya konması ve tüm çalışmaların bu model üzerinde yapılması önerilmektedir. Bu sanal prototip sistem, sistem ile ilgili bütün personelin tasarım ve analiz çalışmalarına açık bir sistem olacaktır. STT ile Daha İyi Performans Askeri tedarik sistemi, geleceğin harekat alanında savaşı kazanmayı sağlayacak silah sistemlerini geliştirmeyi hedeflemelidir. Bu hedef ise öncelikle, harekat, görev ve yetenek ihtiyacının analizini, bir konsept araştırmasını gerektirmektedir. Müteakip aşamada, tanımlanan ihtiyacı karşılayacak konseptler geliştirilmelidir. Bu noktada, sivil maksatlı ticari ürünlere nazaran daha zor bir problem ortaya çıkmaktadır. Çünkü sivil maksatlı ticari ürünlerin temel konseptlerinde bir önceki nesilden çok fazla sapma olmamaktadır. Fakat askeri ürünlerde bunun tam tersi ile karşılaşmaktayız. Örneğin, F-22 uçağına F-15 uçağının bir versiyonu demek oldukça zordur. Yeni geliştirilecek askeri sistemlerde hedeflenen performans artışları, silah sistem tedarik programlarının başarı şanslarını da azaltmaktadır. Bu performans artışının getirdiği riskler ise, STT sürecinde MODSİM sistem ve teknolojilerinin kullanıldığı aşağıda açıklanan uygulamalar ile asgariye indirilebilmektedir. Bu uygulamalardan birincisinde, kullanıcı, tasarım timinin bir personeli olarak çalışmakta ve tasarımı, prototip geliştirme ve seri üretim aşamasına gelmeden çok önce yönlendirebilmektedir. Bu uygulamada, simülasyon sistemleri veya sanal prototipler vasıtasıyla kullanıcının, ihtiyaç duyduğu silah sistemi ile etkileşmesi ve bu sistemi görsel olarak algılayabilmesi sağlanmaktadır. Tasarım timi, alan uzmanının girdilerini de anında tasarıma yansıtabilmekte ve sonuç olarak daha kaliteli/performanslı ürün, daha az maliyet ve daha kısa sürede geliştirilebilmektedir. İkinci uygulamada; STT süreci, tasarım timine, modellenen sistemin yüzlerce değişik alternatifi ile sınırsız deneme yapma fırsatını vermektedir. Bu uygulama ile bir alternatifi test etmek için gerçek bir prototip üretmek yerine, yapılacak sanal bir prototip üzerinde yüzlerce değişik tasarım alternatifinin analiz edilmesi mümkün olmaktadır. Örneğin; ABD Silahlı Kuvvetleri tarafından tamamlanan Gelişmiş Kundağı Motorlu Top (Crusader) tedarik programı kapsamında benzer bir uygulama yapılmış ve yaklaşık 5 Milyon ABD Doları tasarruf edilmiştir. Bunun yanısıra, sanal ortam ve sistem kullanımı ile gerçek test atışlarının azaltılması ve sistem testlerinin (doğrulama ve geçerleme) sanal prototipler vasıtasıyla yapılması sağlanabilmektedir. Üçüncü uygulama olarak STT yöntemi, kavramsal tasarım sürecinde yapılan varsayımların doğruluğunu test etmemizi sağlayarak en uygun çözümlere ulaşmamıza olanak vermektedir. STT ile Daha Hızlı Süreç Silahlı Kuvvetler savaşa, tasarım aşamasında veya tedarik sürecinde olan silah sistemleri ile değil, operasyonel sistemlerle girecektir. Soğuk savaş dönemi sonrasında kolaylıkla temin edilebilen teknolojilerin ve ürünlerin bir araya getirilmesiyle, kısa zamanda yüksek vuruş ve yok etme olasılığına sahip silahları elde etmek mümkün hale gelmiştir. Bu durum, tedarik sistemi ve sürecinin daha hızlı reaksiyon göstermesini gerekli kılmaktadır. Karşıt kuvvetlerin karar verme süreçlerinin de dahil edildiği STT uygulamaları sayesinde, özellikle teknoloji ilişkili ihtiyaçlar daha hızlı bir şekilde tespit edilebilmekte; teknik konsept gösterimi, tasarım ve prototip geliştirme çalışmaları daha kısa sürede yapılabilmektedir. STT ile Daha Ucuz Silah Sistemi Daha ucuz terimi iki aşamada ele alınabilir. Birincisi; sistemlerin ilk tedarik aşamasındaki silah sistem, üretim ve program maliyetlerinin azaltılmasını kapsar. İkincisi ise, sistemin işletme ve bakım maliyetleri ile sistemi kullanım dışı bırakma maliyetidir. STT yönteminin kullanımı ile, bir silah sistem programının tedarik süreci boyunca öngörülen mali sınırlar içerisinde kalma olasılığının arttırılması mümkündür. Sanal ortamlar, silah sistem programlarına yönelik verilecek kararlar için gerekli gerçek prototip ve test sayısının asgari düzeyde olmasını sağlar. STT aynı zamanda, işletme ve bakım maliyetlerinin azaltılmasına da katkı sağlamaktadır. Dünyadaki belli başlı silah sistem programları incelendiğinde bir sistemin ömür devri maliyetinin yaklaşık % 70 inin programın başlatılmasına onay verilmesi safhasında, yaklaşık % 85 inin ise tasarım seçim aşamasında belirginleştiği görülmektedir. Toplam maliyeti etkileyen ve büyük oranda belirsizlik içeren tedarik kararları, sınırlı bir maliyet, süreç ve performans bilgisi ile verilmektedir. Bu ve benzer durumlarda, STT sürecine silah sisteminin ömür devrinin benzetiminin entegre edilmesi ile daha sağlıklı kararlar verilmesi mümkün olabilecektir. Ömür Devri Sürecinde STT STT önceki bölümlerde tanımlanan ömür devri safhaları ile iki şekilde ilişkilendirilmektedir. Birincisi; ömür devri sürecindeki belirsizliklerin ve risklerin, ömür devrinin erken safhalarında giderilmesi durumudur. Örneğin; Konsept araştırma ve geliştirme safhasında tanımlanan konseptler, sanal prototipler aracılığıyla kullanıcı ve tasarımcı tarafından incelenerek, önerilen konseptlerin ihtiyacı ne oranda karşıladığı saptanabilir, farklı görev ve çatışma düzeyi senaryolar çerçevesinde konseptlerin iyileştirilmesi sağlanabilir. Bu iyileştirme teklifleri, sanal prototipin tanımladığı fiziki konfigürasyonun parametre düzeyinde görsel olarak incelenmesi ve bu sanal prototiplerin, muharebe simülasyonları ile mühendislik düzeyinde analiz edilmesi neticesinde geliştirilebilir. Tasarım mühendisleri, gerçek sistem tasarımı sürecinde, sistemin pahalıya mal olacak alt sistem, bileşen ve teknolojilerine ilişkin sanal ortamlar üzerinde risk, maliyet ve zaman analizleri yapabilirler ve ihtiyaç makamı ile, vazgeçilmez ve arzu edilen sistem nitelikleri üzerinde maliyeti azaltmak için fikir alışverişinde bulunabilirler. Detaylı mühendislik tasarımları, geliştiriciler tarafından üretime uygunluk açısından incelenebilir ve üretim sürecini basitleştirmek için tasarım aşamasında değişiklikler önerilebilir ve böylece, üretim sürecinin daha az hatalı ve hızlı işlemesi sağlanabilir. İkincisi ise; STT in ömür devri safhaları arasında sağladığı entegrasyon olanağıdır. STT yöntemi, ömür devri safhalarından herhangi birisinde ortaya konulan tasarım veya ürünlerin diğer safhaya aktarılmasına ve böylece, sürekliliğin ve tekrar kullanılabilirliğin arttırılması ile maliyetin düşmesine neden olmaktadır. Tasarım Sürecinde STT Aslında günümüzde, STT yönteminin bazı bölümleri tedarik kültürünün içinde kullanılmaktadır. Bu kapsamda, bilgisayar destekli tasarım ve üretim araçlarının tasarım ve üretim mühendislerinin etkileşimlerini sağladığını, askeri ve ticari sistemlerin geliştirilmesinde riski ve maliyeti azalttığını biliyoruz. STT yöntemi, ömür devri sürecinde entegrasyonu ve işbirliğini artırdığı gibi, tedarik sürecinin her safhasında da önemli katkılar sağlar. Bunlardan en önemlisi tasarım safhasıdır. Tasarım ekipleri içerisinde farklı mühendislik disiplinlerine (Havacılık ve Uzay, Makine, Elektronik, Bilgisayar, Fizik, Endüstri vb.) sahip personel çalışmaktadır. Farklı disiplinler arasındaki eşgüdümünün sağlanması hususu ise, tedarik sürecinin önemli problemlerinden birisi olarak karşımıza çıkmaktadır. STT bu problemin çözümüne yönelik olarak, tasarım timi içerisinde bilgi akışını ve tim personelinin bilgiye daha hızlı erişimini kolaylaştırır. Tasarım safhasında STT ile elde edilecek faydalar özetle şunlardır: Tasarım süresi, simülasyon destekli tasarım araçlarının artan desteği ve tasarım bilgilerine daha hızlı erişim nedeniyle kısalacaktır. Kısalan tasarım süresi ise, seçeneklerin daha detaylı değerlendirilmesine imkan verecek ve daha maliyet-etkin bir sonuç elde etmeye olanak sağlayacaktır. Bütün mühendislik disiplinlerin maliyetetkinlik çalışmalarına aynı anda iştirak etmesi mümkün olacak ve böylece, en uygun tasarımın elde edilmesi sağlanacaktır. Ayrıca, tedarik sürecinin bu safhasında ortaya çıkacak ve konsept geliştirme safhası dahil büyük sapmalara neden olabilecek mühendislik değişiklik talepleri, sanal prototipler üzerinden tedarik sürecinin diğer personeli (kullanıcılar, bakımcılar vb.) ile paylaşılabilecek ve bu personelin geri beslemeleri alınabilecektir. STT Vizyonunun Önündeki Engeller Tüm dünyada MODSİM sistemleri, karar destek-analiz, eğitim-öğretim-tatbikat ve tedarik ile ilgili alanlarda yaygın olarak kullanılmaktadır. TSK nın karar destek ve eğitim alanında, MODSİM sistemlerini yoğun olarak kullandığını biliyoruz. Tedarik alanında ise, Türk Savunma Sanayii'nin münferit mühendislik simülasyonlarını kullandığı da bilinen bir durumdur. Ancak, TSK ve Türk Savunma Sanayii tarafından kullanılan, farklı çözünürlük ve fonksiyonlara sahip bu MODSİM sistemleri, kendilerine özgü veri ile çalışmakta, birbirlerine entegre edilememekte ve dolayısıyla, entegre performans analizleri yapılamamaktadır. Yurt içi özgün tasarım ve geliştirme modelinin, tedarik makamları tarafından ana tedarik modeli olarak benimsenmesi sonucunda, Türk Savunma Sanayii Kuruluşları da teknoloji geliştirme, geliştirilen teknolojileri sistem ve platformlara entegre etme yeteneğini kazanmaktadır. Artık, iyi tanımlanmış bir veya birkaç simülasyon tabanlı tedarik ortamının, teknoloji sahipliliğinin arttığı sistemlerle ilişkili olarak geliştirilebileceği ve entegre performans analizlerinin yapılabileceği düşünülmektedir. Teknoloji sahipliliğinin tetikleyeceği modernizasyon programlarının, bir ürünün fiziksel prototipini geliştirmeden

12 21 bu ortamlar üzerinden ihtiyaç makamları ile paylaşılması ve bu ortamlar üzerinden; teknik, tasarım, maliyet ve performans risklerinin mühendislik düzeyinde analiz edilmesi mümkün olabilecektir. Bu önerilen yeni süreç ve ortam ile ürün tasarımı, testleri ve kullanımı entegre bir sanal ortamda gerçekleştirilecek ve bu sanal ortam, model ve simülasyonların içine entegre edilmiş ürün (altsistem-bileşen-teknoloji) bilgisinin belirsizliklerini yansıtacak şekilde tasarlanmış olacaktır. Bunun yanısıra, yine modelleme ve simülasyon teknolojileri sayesinde; silah sisteminin eğitimi, işletme ve bakımı gibi faktör ve masraflar, silah sistemi üretilmeden daha sağlıklı bir şekilde tahmin edilebilecektir. Birçok silahlanma programının ilk safhalarında, programın ömür devir maliyetleri ile ilgili ayrıntılı çalışmalar yapılmasına rağmen, üretime bir an evvel geçme ve silah sistemine bir an evvel sahip olma isteklerinin, daha sonra yıllarca süren tasarım değişikliklerine ve yüksek maliyetlere sebebiyet verdiği bilinmektedir. Bu ve benzer durumlar ile karşılaşmamak için, dinamik bir etkileşim ve analiz ortamı yaratmayı hedefleyen STT yöntemi, tedarik sürecinde uygulanabilir bir konsept olarak karşımıza çıkmaktadır. Geliştirici/Endüstri STT Ortamına Hazır mı? Halihazırda endüstrinin mühendislik uygulamalarında; bilgisayar destekli tasarım, bilgisayar destekli üretim, maliyet tahmini, ürün veri yönetimi çalışmalarında çeşitli bilgisayar programlarını kullandığını biliyoruz. Ancak bu tip programlar, genellikle ticari amaçlı olmakta ve firmaların ihtiyaçlarına dayalı şekillendirilmektedir. SSM nin Haziran 2009 verileri ışığında; 25 Milyar ABD Dolara ulaşan, toplam 179 adet projenin 130 adedinin yurt içi özgün tasarım ve geliştirme ile ARGE modeline uygun olarak geliştirildiği bir savunma planlama ve programlama döneminin başarı ile tamamlanabilmesi için, STT uygulamalarının, SSM ve Türk Savunma Sanayii Kuruluşları tarafından mevcut tedarik süreçlerine entegre edilmesinin önemli faydalar sağlayacağı muhakkaktır. Ancak burada, Türk Savunma Sanayii'nin özellikle ana yüklenicilerin veya entegratörlerin, STT yöntemini esas alan yeni bir yapılanmayı benimsemesi için gerekli destek, ortam veya şartlar oluşturulmuş mudur? STT yapılanması bir risk midir? Yoksa STT ortamının yaratılmaması mı bir risktir? soruları sorulabilir. Tüm bu sorulara verilecek cevaplara girdi sağlamak açısından şu tespit ve değerlendirmeleri yapabiliriz. STT konseptinin tedarik sürecine katkıları, bu konsepti uygulayan ülkelerin tamamladıkları proje sonuçları (JSF, Crusader, LPD-17, Seawolf- Class Submarine, Next generation New Attack Submarine vb.) ile somutlaşmış durumdadır. Burada önemli olan husus, STT sanal ortamının geliştirilmesi için gerekli mühendislik bilgisinin ülkemizdeki yeterlilik düzeyidir. Bu noktada, MODSİM sistemlerinin özgün olarak tasarlanması ve geliştirilmesi ile ilgili yaklaşık 10 yıldır sürdürülen projeler sonucunda yetkin ve yeterli bir deneyim ve alt yapının oluştuğunu görüyoruz. Aynı zamanda, platform, sistem, alt sistem ve bileşenler ile ilgili teknolojilerin Türk Savunma Sanayii firmaları tarafından özgün olarak tasarlanması ve geliştirilmesi ile STT sanal ortamının diğer en önemli girdisi olan sistem dinamik modellerinin bazılarına sahip olduğumuzu söyleyebiliriz. Bu tespitler ışığında, Türk Savunma Sanayii Kuruluşlarının STT konseptine uygun bir sanal analiz ortamının geliştirilmesi için gerekli ve yeterli mühendislik bilgisine, deneyimine ve alt yapıya sahip olduğu sonucunu çıkarabiliriz. Buradaki en önemli husus, SSM nin mali desteği ve yönlendirmesi ile sahiplilik düzeyi yüksek bir veya birkaç ana silah sistemi ilişkili STT konseptine uygun bir mimariyi, süreci ve analiz ortamını tanımlamak için bir çalışma başlatılmasıdır. Sonuç Tedarik modelindeki değişim, tedarik makamlarının ve savunma endüstrisinin, münferit mühendislik simülasyonları yerine, hedefleri, araziyi, atmosferi ve dost sistemleri içeren mühendislik veya parametrik düzey MODSİM sistemlerinin tedarik sürecinde kullanılmasını ve STT konseptine uygun bir yapılanmayı esas alan yeni düzenlemeleri gerçekleştirmesini gündeme getirmektedir. Her geçen gün artan Bilim, Teknoloji ve Yenilik proje sayısı, hem kaynaklarının sonuç odaklı kullanımına hem de bu proje sonuçlarının silah sistemlerine entegrasyonunun nasıl yapılacağına ilişkin belirsizlikleri artırmaktadır. Halihazırda STT yöntemini tedarik sistemine entegre eden ülkelerin Milli Savunma Bakanlıkları, STT uygulamasını bir tedarik reformu olarak görmektedirler. Sonuç olarak modelleme ve simülasyon, silah sistemlerinin taktik ve teknik analiz ve tedarik süreçlerinde kritik bir teknolojidir. STT, tüm dünyada ana platform ve silah sistemlerinin ömür devri sürecinde yaygın ve etkin olarak kullanılmaktadır. Özgün Sistem Tasarım ve Geliştirme çalışmalarında, STT konsepti kapsamında geliştirilecek sanal analiz ortamlarının yaratacağı fayda-değer yüksektir. STT kapsamında sanal prototiplerin ve simülasyon sistemlerinin kullanılması ile; Teknoloji yatırımlarının ana silah sistem projeleri ile birlikte değerlendirilmesi ve daha maliyet-etkin önceliklendirilmesi, Platform-sistem odaklı orta ve uzun vadeli ARGE projelerinin tanımlanması ve bu proje sonuçlarının, platform ve sistem entegrasyon riskinin azaltılması, TSK Planlama, Programlama ve Bütçeleme Sistemi (PPBS) çalışmaları sürecinde ihtiyaç duyulan ön yapılabilirlik etüdü (ÖYE) ve yapılabilirlik etüdü (YE) çalışmaları kapsamında yer alan alternatif çözüm önerileri ile ilgili parametrik ve mühendislik düzeyinde fayda-değer analizlerinin yapılması, sistemlerin vazgeçilmez ve arzu edilen teknik özelliklerinin mühendislik düzeyinde gözden geçirilmesi, Sistemlerin geliştirilmesi sürecinde kalifikasyon ve sertifikasyon değerlendirme çalışmalarının daha maliyetetkin yapılması, Muhtemel problemlerin tedarik sürecinin ilk aşamalarında belirlenmesi, nilmesinin gerekli olduğu düşünülmektedir. Aslında SSM nin, STT konseptini, yeni Sadece fonksiyonel veya alt sistembileşen bazlı performansa değil, tüm süreçler, yeni analiz sistemleri ve yeni bir anlayış ile tedarik sistemine entegre programın başarısına odaklı bir program edebilmek için bir çalışma başlattığını yönetim kültürünün yaratılması mümkündür. biliyoruz. Fakat bu çalışmaların başarılı olabilmesi için, STT genel mimarisinin STT yöntemi kapsamında yapılacak analizler tanımlanmasına, ana silah sistem projeleri ile Şekil-1 de de gösterildiği üzere, TSK entegre sanal analiz ortamı geliştirme tarafından Savunma Planlama, Programlama ve Bütçeleme Sistemi sürecinde projelerinin tanımlanmasına ve istikrarlı bir desteğe ihtiyaç duyulmaktadır. yukarıdan aşağıya doğru yapılan stratejik ve operatif komuta düzeyi analizlerden farklıdır. Bu analizler ile, tedarik sürecini destekleyecek nitelikte, sistem ve teknoloji düzeyinde yapılan mühendislik analizleri kastedilmektedir. STT konseptinin başarı ile uygulanabilmesi için, tedarik makamlarının ve savunma endüstrisinin ortak girişimi ile bu konseptin; askeri uzmanlar, program yöneticileri, mühendisler ve firmalar tarafından sahiple- KAYNAKÇA 1) Modeling and Simulation in Systems Engineering : Whither Simulation Based Acquisition by Andrew P. Sage and Stephen R. Olson, George Mason University 2) Simulation Based Acquisition by Richard Ivanetich, Institue for Defense Analyses 3) Simulation Based Acquisition: A New Approach, 4) Extending SBA to the Warfighter with the Airforce Joint Synthetic Battlespace (JSB-AF) 5) SBA Functional Description Document V1.1 6) SBA Is It Taking Root In The Defence Acquisition Community? Maryann P.Watson, 28 Dec 2001, Air Force College-USA 7) Savunma Sanayii, Modelleme ve Simülasyon Konulu Sunum, Murad Bayar, 17 Haziran 2009, USMOS Konferansı Ziya İPEKKAN 2007 yılında Türk Silahlı Kuvvetleri nden Albay rütbesi ile emekli olan Ziya İpekkan, Kara Harp Okulu Elektrik ve Elektronik Mühendisliği bölümünden 1981 yılında lisans, ABD Deniz Yüksek Lisans Okulu Yöneylem Araştırması bölümünden yüksek lisans derecelerini aldı yılları arasında NATO Komuta-Kontrol ve Danışmanlık Teşkilatı (NC3A) nda yöneylem araştırması uzmanı olarak çalışan Ziya İpekkan, uzun yıllar Genelkurmay BİLKARDEM Bşk.lığında harekat araştırması uzmanı, kuvvet yapısı analiz timi lideri ve projeler genel koordinatörü konumlarında görev yapmıştır. Genelkurmay BİLKARDEM Bşk.lığındaki görevi süresinde, Türk Silahlı Kuvvetleri nin modernizasyon ihtiyaçlarına yönelik birçok araştırma ve teknoloji geliştirme projesinin bir sistem bütünlüğü içerisinde ve yol haritası temelinde tanımlanması, planlanması, yönetilmesi ve kontrolü ile Türk Silahlı Kuvvetleri nin silah, malzeme ve teçhizat ihtiyaçları ile ilgili birçok yöneylem/harekat araştırma analiz çalışmasını yönetmiştir.

13 23 Modelleme ve Simülasyon Teknolojilerinin Tedarik Süreç Yönetiminde Kullanılması ve Simülasyon Tabanlı Tedarik Yöntemi Arda MEVLÜTOĞLU 1. Giriş Soğuk Savaş'ın sona ermesi, dünya jeopolitik sistemini ve doğal olarak askeri taktik ve stratejileri, organizasyonları ve sistem ihtiyaçlarını kökünden değiştirmiştir. Çift kutuplu dünyanın belirgin tehditlerinden, tek kutuplu dünyanın belirsizlik ortamına bu geçişte, daralan savunma bütçeleri, gelişen teknoloji ve iletişim olanakları, sosyo ekonomik olgulara paralel olarak artan yerel çatışma ve terör eylemleri, 21. yüzyılın başında askeri planlamacılara, bir önceki yüzyılınkinden tamamen farklı bir meydan okuma sunmuştur yılındaki 1. Körfez Savaşı ndan 11 Eylül sonrası döneme kadar ki süreçte büyük bir ivme ile gelişen askeri teknoloji, bu döneme kadar ki tüm plan, taktik ve stratejilerin de evrim geçirmesini zorunlu kılmıştır. Bilgi işlem ve elektronik gibi alanlardaki hızlı gelişim; daha uzun menzillerden daha hassas saldırılar yapmayı, askeri unsurlar arasında daha etkin ve süratli iletişim kurmayı, iş yükünü daha az personele yükleyerek etkin otomasyon sağlamayı ve personeli daha fazla korumayı mümkün kılabilmiştir. Soğuk Savaş sonrası yok olan çift kutuplu dünya ve bunun sonucu olarak daralan savunma bütçeleri ile birleştiğinde bu durum, orduları maliyet etkin ve modern güçleri idame ettirme hedefine yöneltmiştir. Maliyet etkinlik ve teknolojik üstünlük kıstasları, 21. yüzyılın değişen tehdit ortamı ile birleşince, stratejik seviyeden taktik seviyeye tüm katmanlarda yeniden yapılanmayı zaruri kılmıştır. Bu yeni yapılanma, tüm unsurların birbiriyle ve merkezle daimi ve çift yönlü iletişim halinde bulunduğu, bilgiyi paylaşarak bir kuvvet çarpanına dönüştüren ve sonuç olarak muharebe görevini, nicel olarak görece daha küçük bir yapı ile daha etkin biçimde yerine getirme kabiliyetini haiz bir güç tasarımını içermektedir. Muharebe uzayı (Battlespace) olarak da adlandırılan ve kara, deniz, hava, uzay unsurlarını birbirine bağlayan bu yapı, Ağ Merkezli Muharebe nin (Network Centric Warfare) temelini oluşturur. Ağ Merkezli Muharebe ve birlikte çalışabilirlik (interoperability) konseptleri, gerek ulusal gerekse uluslararası harekatların icrasında kullanılacak her türlü sistem ve alt sistemin konsept belirleme, kavramsal ve nihaî tasarım ile tedarik süreçlerinde ölçülebilir, süratli ve etkin bir yöntem izlenmesini gerektirmektedir. Bu zaruret, klasik deneme yanılma ve test yöntemlerini etkisiz kılmaktadır. Zira tedarik edilecek hiç bir sistem münferit değil, bir ekosistemin entegre bir parçası olarak çalışmak mecburiyetindedir. Özelde işlemci genelde ise bilgisayar teknolojilerindeki gelişmeler, birim zamanda gerçekleştirilebilecek hesaplama sayısının artmasını sağlamıştır. Bu kabiliyet artışı, kompleks sistemlerin matematik modellerinin daha süratli ve daha kesin modellenmesine olanak sağlamıştır. İşlem kapasitesindeki bu geometrik artış ise, modelleme ve simülasyon teknolojilerinin büyük bir hızla gelişerek eğitim ve karar verme süreçlerinin kısalmasını mümkün kılmıştır. Simülasyon Tabanlı Tedarik (STT) vizyonu bu şekilde ortaya çıkmıştır. 2. Modelleme ve Simülasyon Simülasyon kavramı genel olarak, bir sistem, süreç ya da durumun taklit edilmesi olarak tanımlanabilir. Dolayısıyla simülasyon, söz konusu sistem, süreç ya da durumu temsil edecek bir modeli içerir. Bu model, temsil edilen sistem ile ilgili, gerçek hayatta gerçekleştirilmesi riskli, pahalı ya da zaman gerektiren deneme, inceleme ve çalışmaların gerçekleştirilmesine olanak sağlar. Başka bir deyişle simülasyon, risk, maliyet ve zaman etkenleri açısından tasarruf edici bir kuvvet çarpanı olarak öne çıkmaktadır. Bir diğer tanıma göre simülasyon, gerçek bir sistemin modelinin inşa edilmesi vasıtası ile söz konusu sistemin çalışma ve davranış prensiplerinin anlaşılması ve bu sistemin kullanılacağı taktik ve stratejilerin belirlenmesi için deneyler yürütülmesi sürecidir. Şekil 1 de bu sürecin akışı gösterilmiştir. Modelleme ve simülasyon, karmaşık bir sistemin matematik ve / veya mantıksal modelinin oluşturulması esasına dayandığı için, bilgisayar ve elektronik teknolojilerinin gelişimi ile paralel bir evrim geçirmektedir. Sistem "Ne temsil edilecek?" Model "Nasıl temsil edilecek?" Şekil 1 Simülasyon, model ve sistem ilişkisi Artan işlemci kapasitesi, çok daha karmaşık sistemlerin daha hassas bir biçimde modellenmesi ve diğer modellerle etkileşimlerinin daha yüksek bir hassasiyet ile benzetilmesine olanak sağlamıştır. Bu ise, modelleme ve simülasyon teknolojilerinin geniş bir yelpazede daha yaygın olarak kullanılmasını sağlamıştır. Günümüzde modelleme ve simülasyon teknolojilerinin başlıca kullanım alanları şu şekilde özetlenebilir (bkz: Şekil 2): Araştırma ve geliştirme: Yeni tasarım ve teknolojilerin sanal ortamda modellenmesi, ortam ve diğer sistemlerle etkileşimlerinin incelenmesi (örnek: sanal tasarım odaları). Tasarım: Konsept tasarım, tasarım optimizasyonu, sanal prototipleme (örnek: Sistem Entegrasyon Laboratuarları). Şekil 2: Çeşitli simülasyon sistemi uygulamaları Simülasyon "Temsil" Eğitim: Bir sistemi kullanacak operatör ya da ekibin kullanıma yönelik olarak eğitimi (örnek: uçak / helikopter simülatörleri). Karar destek: Tedarik, süreç optimizasyonu ve strateji geliştirme gibi süreçlerde destek olmak üzere senaryo ve süreç simülasyonu (örnek: 3D sanal kum sandığı uygulamaları) Eğlence: Görsel, işitsel vb teknolojiler ile birlikte etkileşimli eğlence araç ve ortamları hazırlanması (örnek: hareketli platform üzerinde 3D sinema salonu uygulamaları). Her ne kadar çok çeşitli amaç ve kapsamda kullanılabilseler de, modelleme ve simülasyon teknolojilerinin sundukları avantajlar şu şekilde genellenebilir: Maliyet etkin öğretim olanağı sunmaları: Simülatör sistemleri, senaryo tamamen sanal ortamda gerçekleştirildiği için gerçek sistemlere nazaran çok daha düşük maliyetli bir eğitim imkanı sunarlar. Koşturulabilecek senaryo sayı ve çeşitinin sınırsız olması: Süreç ve sistem tamamen sanal bir ortamda ve matematik ve/veya mantık modeline dayalı olarak oluşturulduğu için yapılacak deney sayısı da sınırsız olacaktır.

14 25 Gerçek hayatta oluşturulması riskli ya da arasındaki sınır geçilmemelidir. Bu ise ancak parçaların veya insanların hareketleri canlı yetlere sahip olacağı, savaş alanında hangi pahalı senaryoların istenen şekilde gerçekleştirilebilmesi: Deney yapılması ya da eğitim alınması gerekli, ancak gerçek hayatta oluşturulması çok zor, riskli ya da pahalı ortam ve koşullar, modelleme ve simülasyon teknolojileri ile sıfıra yakın risk ve düşük maliyet ile teşkil edilebilir. Dış etkenlerden bağımsızlık: Simülasyon sistemi ile yapılan deneyde tüm girdi ve çıktılar, kullanıcının kontrolündedir. Kontrol edilemeyen harici etken ve bozucular sistem dışıdır. Kontrol edilebilirlik, ölçülebilirlik: Simülasyonun tüm işleyişi, inşa edilen modele bağlıdır. Bir simülasyon sisteminin anılan bu özellikleri, onu karar verme sürecinde etkin bir araç olarak öne çıkarmaktadır. 3. Simülasyonun Karar Destek Aracı Olarak Kullanılması Simülasyon özünde, bir problem çözme aracıdır. Sistem modeli iyi oluşturulmuş bir simülasyon uygulaması, yapılan deney ve eğitimlerin kalitesini arttırır. Bu sonucu elde etmek ise, Model hangi maksatla kullanılacaktır? Modelin içereceği detay / hassasiyet (fidelity) seviyesi ne olacaktır? sorularına verilecek cevaplara doğrudan bağlıdır. Amaç detay dengesini optimum şekilde sağlamış bir model, sistem ya da sürecin simülasyonunun kalitesini belirler. Modelin hangi amaçla kullanılacağının belirlenmesi için, modelin gösterdiği davranışlar üzerinde etkili olan etkenleri belirlemek gerekir. Modelin içereceği detay seviyesini belirlemek için ise aslında simülasyonun ne olmadığının belirlenmesi gerekmektedir. Unutulmaması gerekir ki, simülasyon, modellenen sistemin birebir kopyasının oluşturulacağı bir araç değildir. Başka bir deyişle simülasyon ile emülasyon iyi oturtulmuş bir amaç araç uyumu ile mümkündür. Simülasyon, halihazırdaki bir sistemin geliştirilmesinde veya yeni bir sistemin oluşturulması konusunda diğer araçlardan üstündür. İyi bir yapıya sahip olan model; sistemin performansını, toplam üretimi, kaynak kullanımını, üretim zamanları cinsinden çıkartacaktır. Bilgisayar üzerinde modelin animasyonunun yapılmasıyla sistemdeki Belirlenen Sistem Kabiliyetleri Sanal Montaj Fiziksel Sistem Simülatörleri Üretim Merkezi Planlama Sistem Modelleme Muharebe Modeli Taktik Operasyonel Prosedürler Gerçek Sistem Kabiliyetleri Tasarım Değişiklikleri Elektronik Tasarım Performans Tahminleri Elektronik Tasarım Tesis Modeli Tesis Değişiklikleri olarak görülebilir. 4. Simülasyon Tabanlı Tedarik (STT) Sistemi Klasik sistem tedarik süreci, ihtiyaç tanımından işletme / idameye kadar ilerleyen münferit aşamalardan müteşekkildir. Bu aşamalar şu şekilde özetlenebilir: Safha 0 (Konsept belirleme): Tedarik edilecek savunma sisteminin hangi kabili- Süreç Planları Üretim İstatistikleri Siparişler Sistem ve Parça İhtiyaçları Sistem Tasarımı Bilgisayar Destekli Tasarım (CAD) Bilgisayar Destekli Süreç Planlama Sanal Üretim Sistem Üretimi Lojistik Destek Sahra/Harekat Kullanımı Sistem Özellikleri Tasarım Değişiklikleri Tasarım Değişiklikleri Süreç Planları Teslim Edilen Sistem ve Parçalar Teslim Edilen Sistem ve Parçalar Sistem Tasarımı Hesaplanan Proje Maliyetleri ve Üretim İstatistikleri Gerçekleşen Proje Maliyetleri ve Üretim İstatistikleri Sistem Tedarik ve Bakım İstatistikleri Sistem Etkinlik ve Güvenirlik İstatistikleri Şekil 3: STT Konseptine Uygun Olarak Modellenmiş Tedarik Süreci (Kaynak: Simulation Based Acquisition: An Impetus For Change, Davis, W., Proceedings of the 2000 Winter Simulation Conference) maksatlarla kullanılacağı ve bu sistemi kullanacak personelin hangi niteliklere sahip olmasının gerektiği belirlenir. Safha 1 (Program tanımlama ve risk azaltma): Sistem gereksinimleri belirlenir ve ayrıntılı bir teknik isterler silsilesi ortaya çıkarılır. Bu safhada sistemin gerçek performans ve kabiliyet nitelikleri ortaya çıkmış olur. Safha 1 ayrıca sistemin işletme, idame ve ikmali için gerekli kaynakların tespiti için de kullanılır. Safha 2 (Mühendislik, üretim ve teslimat): Konsepti belirlenmiş ve kağıt üzerinde tasarlanmış sistemin, seri üretime ve akabinde gerçek bir son ürün haline getirilmesini içerir. Bu aşamada seri üretim, üretim sonrası destek ve eğitime yönelik olarak gerekli süreç ve altyapılar teşkil edilir. Safha 3 (İşletme, idame ve destek): Seri üretime geçmiş ve tedarik edilmiş sistemin kullanımı, bakımı ve kullanıcıya yönelik olarak gerekli eğitimlerin gerçekleştirildiği safhadır. Bu safhada sistemin mümkün olan en maliyet etkin şekilde kullanımı ve ürünün ömür boyu desteği sağlanır. Tedarik sürecinin tanımlandığı bu temel aşamalar, ancak sıra ile birleşerek bir süreci meydana getirirler ve etkileşim tek yönlüdür. Başka bir deyişle bir sürecin çıktısı sadece bir sonraki sürecin girdisi olmaktadır ve geribesleme (feedback) işlevine yönelik olarak manevra alanı geniş değildir. Bu sorunlar, tedarik süreç yönetiminde daha parametrik ve ölçülebilir bir mimarinin geliştirilmesini gerektirmiştir. Şekil 3 te etkileşimli, geribeslemeli ve iteratif adımlardan oluşan bir tedarik süreç modeli örneği gösterilmiştir. Tedarik yönetiminde modelleme ve simülasyon teknolojilerinin bir araç olarak kullanılmasına ilişkin ilk teorik çalışmalar, 1990 ların ikinci yarısından itibaren olgunlaşmaya başlamıştır. Simülasyon Tabanlı Tedarik (STT) olarak adlandırılan bu konsepte duyulan ihtiyacı doğuran başlıca İhtiyaç Belirle Simüle Et İhtiyaç Doğru Mu? Evet Kavram Geliştir Hayır Hayır Şekil 4: Simülasyon Tabanlı Tedarik süreci (Kaynak: Simülasyon Tabanlı Tedarik Yöntemi, Kiper, T. USMOS 2005) sebepler olarak şunlar sıralanabilir: Simüle Et Kavram Doğru Mu? Evet Kavramı Somutlaştır Simüle Et Savunma sistemlerinin giderek karmaşıklaşması, sistemler sistemi haline gelmesi, Ülkelerin savunmaya ayırdıkları bütçelerin küçülmesi ve daha sıkı denetimlerin etkin tedarik süreç yönetimini zorunlu kılması, Artan çokuluslu harekatların, birbiri ile çalışabilirlik ve uyumluluk (interoperability) hususlarını öne çıkarması, Bilgi teknolojilerinin savunma sistemlerinde daha yaygın kullanımı; Ağ Merkezli Muharebe kavramının teoriden pratiğe geçmesi, Askeri ve sivil teknolojilerin birbiri ile daha girift bir ilişki içine girmesi; hazır ticari ürünlerin (Commercial Off-the Shelf; COTS) savunma sistemlerinde daha yaygın kullanımı. Etkileşimli adımlara ayrılmış bir tedarik süreci, STT yaklaşımının temelidir. Şekil 4 te temel bir STT süreci yaklaşımı gösterilmiştir. Bu süreç, her aşamasında geribeslemeye sahip ve tekrarlanabilir bir mimariye sahip olacak şekilde inşa edilmiştir. STT yaklaşımının en büyük avantajlarından biri, süreç boyunca oluşturulan ve çıktı olarak elde edilen Hayır Teknik Doğru Mu? Evet Prototip Üret Simüle Et Hayır Prototip Çalışıyor mu? Üret Evet modellerin, diğer tedarik programlarında da kullanılabilir olmasıdır. Bu ise, tedarik sürecinde esneklik ve ölçülebilirlik artılarını doğurduğu gibi, zaman ve maliyetten de büyük tasarruf sağlar. Ayrıca sistem ihtiyacının belirlenmesinden tedariğe ve kullanıma kadar geçen sürenin kısalması, bu süre içinde sistemin teknolojik olarak demode kalması riskini düşürür. 5. Örnek Proje: Avustralya WedgeTail Havadan Erken İhbar ve Kontrol (HEİK) Uçağı Projesi Avustralya, STT konseptini kurumsal olarak benimseyen ve modern savunma sistem tedarik projelerinde etkin olarak kullanan bir ülke olarak göze çarpmaktadır. Son 10 yılda çok sayıda modern savunma sistemi üretim ve tedarik projesini hayata geçiren Avustralya, savunma bakanlığına bağlı olan Defence Science and Technology Organisation (DSTO; Savunma Bilim ve Teknoloji Kurumu) aracılığı ile, STT çevrimini modern ve kompleks sistemlerin harekat planlama, konsept oluşturma, tedarik öncesi test ve değerlendirme süreçlerinde kullanmıştır. Söz konusu projede, DSTO bünyesinde, ihtiyaç makamı Avustralya Kraliyet Hava

15 27 Kuvvetleri (Royal Australian Air Force; RAAF) ve sanayiiden proje gruplarının bir araya gelmesi ile oluşturulmuş bir STT Çalışma Grubu, ihaleye katılan üç aday firmanın tekliflerini yaklaşık 2.5 yıl boyunca simülasyon ortamında teste tabi tutmuş; önerilen sistemlerin, proje isterlerini nasıl ve hangi şartlar altında karşıladığını ölçmüştür. Modelleme ve simülasyon teknolojilerinin yoğun bir şekilde kullanıldığı bu test ve değerlendirme sürecinde, her üç aday sistem, çeşitli farklı operasyonel senaryolarda ayrı ayrı denenmiş, etkinlikleri ölçülerek kaydedilmiş ve ayrıntılı raporlarla performansları belgelenmiştir. Simülasyonlarda yüksek hassasiyetin (fidelity) sağlanması, yinelenebilir, spiral mimari ile modellenmiş bir yapı ile sağlanmıştır. Bu sürecin bir başka getirisi, Avustralya Savunma Bakanlığı nın normal koşullar altında firmalardan ulaşamayacağı bilgi ve Şekil 5: Avustralya Hava Kuvvetleri WedgeTail HEİK Uçağı donelere, yüksek hassasiyete ulaşmış simülasyon mimarisi sayesinde kendisinin ulaşmış olmasıdır. Başlangıçta tedarik edilecek sistemin seçimi amacı ile yapılan bu çalışma sonucunda elde edilen know how sayesinde DSTO, WedgeTail HEİK sisteminin işletme ve idamesinde kullanılmak üzere Wedgetail Capability Modelling Environment (WCME) adı verilen bir simülasyon ortamı inşa etmiş ve hizmete girecek olan sistemin üreticisi firmanın sunduğu sistemlerin operasyonel analiz çalışmalarına başlamıştır. Bu sayede tedarik öncesi test ve değerlendirme amaçlı kullanılan STT altyapısı, ömür boyu destek ve operasyonel analiz çalışmaları için bir altlık teşkil etmiştir. WCME simülasyon ortamı, sistemler hizmete girdikten sonra, gözetleme, erken ihbar, hava savunma, filo kontrolü ve lojistik destek amaçlarına yönelik harekat planlama ve görev destek simülasyonlarında da kullanılacaktır. WedgeTail Projesi geneli ve WCME özelinde kurumsal bir STT tecrübesi ve altyapısı kazanan DSTO, Avustralya nın Tiger taarruz helikopteri, AWD Hobart hava savunma destroyeri, Canberra LHD amfibi taarruz gemisi tedarik projelerinde de STT yaklaşımı ve tecrübesini kullanmaktadır. KAYNAKÇA 6. Sonuç ve Değerlendirme Savunma sistemlerinin giderek daha karmaşık teknolojiler içermesi tedarik, işletme ve idame maliyetlerinin yükselmesi sonucunu doğurmuştur. Soğuk Savaş sonrası daralan savunma bütçeleri ve değişen tehdit koşulları, tedarik planlama ve icrasında maliyet etkin yöntemlerin kullanılmasını zorunlu kılmıştır. Gelişen teknoloji ve artan işlemci kapasitesine paralel olarak ağırlığı artan modelleme ve simülasyon teknolojileri, bu açıdan bir kuvvet çarpanı görevi görmektedir. Simülasyon Tabanlı Tedarik yaklaşımı, bu gelişmenin bir ürünüdür. Simülasyon Tabanlı Tedarik sadece yenilikçi bir teknoloji ya da kavramlar bütünü değil, bir kurumsal kültür ve vizyon yansımasıdır. Bu yaklaşım her şeyden önce, tedarik makamı, kullanıcı, sanayi ve bilimsel kurum ve kuruluşların uyum ve eşgüdüm içinde hareket etmesini zorunlu kılmaktadır. Modern savaş uzayı (battlespace) ortamında ulusal menfaatleri koruyacak bir savunma gücünü kurmak ve idame ettirmek için, bu ortamın gerektirdiği yenilikçi ve vizyoner yaklaşımların hayata geçirilmesi, yaşamsal önemi haizdir. 1) US. Department of Defense, Office of Force Transformation (2005), The Implementation of Network Centric Warfare, pp ) Alberts, D., Hayes, R., (2005), Power to the Edge, pp. 91 3) Gray, C. (2005), Another Bloody Century Future Warfare, pp ) Anderson, R. (2004), Physical Vulnerabilities of Critical US Information Systems, Information Assurance: Trends in Vulnerabilities, Threats and Technologies, pp. 33 5) Conwin, K., Thomen, D. (2000), Simulation Based Acquisition: An Overarching View, Simulation Interoperability Workshop 6) Kiper, T. (2005), Simülasyon Tabanlı Tedarik Yöntemi, USMOS 2005, pp A rda MEVLÜTOĞLU 1980 yılında Çorum da doğdu yılında İstanbul Teknik Üniversitesi Uzay Mühendisliği Bölümü nden ikincilik derecesi ile mezun oldu yılları arasında KaleTRON A.Ş. de sırayla Sistem Mühendisi ve İş Geliştirme Mühendisi olarak çalıştı yılından bu yana infotron A.Ş. de Modelleme ve Simülasyon Uzman Yazılım Mühendisi olarak çalışmaktadır. Makina Mühendisleri Odası Uçak Havacılık ve Uzay Mühendisliği Meslek Dalı Komisyonu Yönetim Kurulu Üyesidir. İlgi alanları Modelleme ve Simülasyon Teknolojileri, Simülasyon Tabanlı Tedarik, Ağ Merkezli Muharebe, savunma tedarik programları ve askeri tarihtir. İngilizce ve Almanca bilmektedir. Uçuş Simülatörlerinin Gelişimi, Eğitimde Kullanımı ve Ülkemizin Sektördeki Yeri Abdullah ŞEN, SSM Bu makalede, uçuş eğitim simülatörlerinin ortaya çıkışı ve gelişimi, simülatörlerin eğitimdeki yeri ve simülatör sistemlerine genel bir bakıştan sonra, ülkemizin simülatör sektöründeki yeri anlatılmıştır. Uçuş Simülatörlerinin Tarihsel Gelişimi Uçuş Simülatörlerinin ilk örneği Wright kardeşlerin ilk uçuşlarını yapmasından sonra, 1910 yılında Sanders Teacher tarafından geliştirilmiştir. Gerçek uçağın kullanımı için gerekli kabiliyetleri mantıksal bir yaklaşımla öğretmeyi amaçlamış olan bu sistem, üniversal bağlantı ile yere bağlı üzerinde tadilat yapılmış bir uçaktan oluşan yere monteli bir araçtı. Bu keşif, kişileri hiç bir riske sokmadan, havadaki varolan şartları ve uçak kontrollerini içeren simülatörlere giden yolu açmıştır yılında Ruggles ve 1924 yılında Reid ve Burton tarafından yapılan çalışmalardan sonra, yılları arasında Edwin Link, piyano ve org işlerindekine benzer pünomatik mekanizmalar kullanarak bir eğitim aracı geliştirmiş ve 1930 yılında patenti alınan Şekil 1. Link Uçuş Eğitim Simülatörü İlk Örnekleri ilk Link eğitim aracı ''Havacılık eğitiminde faydalı bir yardımcı, yeni ve karlı bir eğlence aracı'' olarak tanıtılmıştır. 1930'ların başlarında, Links kendi uçuş okullarında kör uçuş eğitimine başlamış ve Amerikan Hava Kuvvetleri ninde satın almasıyla artan satışlar bu tip eğitimin önemini ortaya koymuştur. Bu eğitim araçları standart aletlerle teçhiz edilmiş, manyetik kompas takılabilmesini sağlayan 360 derecelik dönebilme özelliğine sahip ve mekanik veya pünomatik olarak çalışan değişik aletlerle donatılmıştı. Link 1930'lu yıllar boyunca artan bir başarıya ulaşmış ve değişik tiplerde üretilen eğitim araçları Japonya, Rusya, Fransa ve Almanya'yı da içine alan bir çok ülkeye satılmıştır. İkinci Dünya Savaşının başlarında bir çok önemli Hava Kuvvetleri temel alet eğitimini Links üzerinde yapıyordu. Fakat uçak teknolojisindeki gelişmeler (değişken açılı pervaneler, açılır kapanır iniş takımları ve yüksek hız gibi), uçuş eğitiminde yenilikleri zorunlu kıldı. Eğitimi yapılacak hava araçlarının aletlerinin ve performansının,

16 29 eğitim aracında da bulunması kaçınılmaz hale geldi yılında MIT'de, Mueller, uçak yatay dinamiğinin gerçek zamanda simülasyonundan daha hızlı bir elektronik anolog bilgisayarı anlatan bir çalışma sundu. A.E. Travis ve arkadaşları tarafından yıllarında ''Aerostructor'' adında hareketsiz, elektrikle çalışan ve görsel sisteme sahip bir eğitim aracı geliştirildi. Görsel sistem, bir film makarası ve yunuslama (pitch), yatış (roll) ve sapma (yaw) hareketlerinin simüle edilmiş etkileri üzerine bina edilmişti yılında, İngiliz Telekomünikasyon araştırmaları merkezinde, hava araçlarının hareket denklemlerini çözen bir elektronik simülatör geliştirildi. Daha sonraları, 1945'lerde, A.M. Uttley tarafından uçuş ve kontrol kuvvetlerinin hissedilmesine de imkan sağlayan daha gelişmiş eğitim araçları tasarlandı. Bell Telephone Laboratories tarafından Amerikan Donanmasının PBM-3 uçağı için tasarımı yapılan işlevsel uçuş simülatörü 1943 yılında tamamlandı. Bu simülatör, PBM-3'ün ön gövdesi ve uçuş kabininden oluşmakta ve tüm kontrolleri, aletleri ve yardımcı ekipmanları içermektedir. Ayrıca uçuş denklemlerini çözmek için elektronik hesaplama modülüne sahiptir. Bu simülatör hareket ve görsel sisteme ve değişken kontrol yüklemesine sahip değildi. Savaş yıllarında, Bell ve Western Electric tarafından, yedi değişik uçak tipi için bu simülatörlerden otuziki adet üretildi. PBM-3 simülatörü, belli bir uçağın aerodinamik karakteristiklerini simüle eden ilk işlevsel uçuş simülatörü olarak gösterilmektedir yılında Curtiss-Wright firması tarafından, Pan-American Havayolları'nın Boeing 377 Stratocruisers uçağı için Uçuş Simülatörü geliştirildi. Hareket ve görsel sisteme sahip değildi, fakat diğer bütün yönlerden ''Stratocruisers'' uçuş kabininin davranış ve görünüşlerinin aynısıydı. Bu simülatör bütün mürettebatın yeraldığı eğitim denemelerinde faydalı bulunmuştu. Acil durum şartları öğretmen tarafından hata giriş paneli vasıtasıyla oluşturulabilmekteydi. Bütün uçuş rotaları, gerçek uçuştaki gibi ve gerçek uçuştaki seyrüsefer yardımlarını kullanarak gerçekleştirilebilmekteydi. Bununla beraber, hareket sisteminin olmayışı, uçağın doğal haliyle hissedilememesine ve kontrol problemlerine yol açmaktaydı. 1950'lerin ortasına kadar üretilen simülatörlerin hemen hemen hiçbirinde hareket sistemi yoktu yılında Rediffusion firması Comet 4 simülatörü için bir pitch hareket sistemi üretti. 1960'ların başlarında, Link firması gerçek zamanlı simülasyon için tasarladığı özel maksatlı bir dijital bilgisayar olan Link Mark 1'i geliştirdi. Bu cihaz, herbiri sırasıyla aritmetik, fonksiyon üretimi ve radyo istasyon seçimi için olmak üzere üç paralel işlemciye sahipti. 1950'lerin popüler tekniği, nokta ışık kaynağı projeksiyonu ve gölge grafiği idi. Kapalı devre televizyon görsel sisteminde ciddi gelişmeler 1950'lerin ortasında siyah beyaz olarak başladı. İlk renkli görsel sistem 1962'de Rediffusion firması tarafından üretildi. Simülasyon için ilk bilgisayarlı imaj üretim sistemi Amerikan General Electric firması tarafından uzay programları için üretildi. Bu teknolojideki gelişmeler mikroelektronik teknolojisindeki gelişmelere paralel olarak çok hızlı oldu. Uçuş simülatörleri, modern şekline 1960'ların sonunda ulaştı. Bundan sonra yapılan gelişmeler, daha çok o zaman kurulan temel prensiplerin iyileştirilmesine dönük oldu. Bu gelişmelerin bir çoğunun temeli, simülatörlerin gelişiminde bir atlama çizgisi olan İkinci Dünya Savaşı sırasında atıldı. Bu çizgiden önce simülatörler amatör mühendisler için bir oyun aracı idi, bu çizgiden sonra ise profesyonel ve endüstriyel bir bilim dalı haline geldi. Uçuş Simülatörlerinin Eğitimdeki Yeri Uçuş eğitim simülatörleri, hava aracı mürettebatının görev ve bakım eğitimi kabiliyetlerini geliştirmek amacıyla tasarlanmış olup, başlangıç, tekamül ve ileri uçuş eğitimlerinde oldukça önemli bir yere sahiptir. Uçuş ve görev eğitim simülatörleri, silah sistemlerinin, sensörlerin, taktik ve tekniklerin düşmana karşı kullanım pratiğini yapma imkanını sağlamaktadır. Eğitimde Uçuş Simülatörleri kullanımının sağladığı faydalar şöyle sıralanabilir : Motor durması, hava türbülansı ve rüzgar kesmesi gibi anormal çalışma şartlarından doğabilecek olası durumların değerlendirilmesine imkan sağlar, Uçuş eğitiminin kötü hava şartları, uçuş alanı azlığı veya uçuş aracı eksikliği gibi sebeplerle kesilmesini önler ve verim artışına sebep olur, Uçuş eğitimi sırasındaki uçuş emniyetini artırır, Toplam eğitim maliyetini azaltır, Gerçek uçuşta maliyet, can güvenliği gibi değişik sebeplerle yapılamayan uçuş hareketlerine imkan sağlar, Çevre rahatsızlığını azaltır. Gerçek anlamda bir uçuş simülatörü, uçak davranışlarını dinamik olarak simule ederken, pilotunda simülasyonun bir parçası olarak simülasyona katılımını sağlar. Eğitim Simülatörlerinin Hareket Sistemi'ne sahip olması da çok önemlidir. Çünkü, Hareketli Simülatörlerde eğitilen pilot gerçeğe daha yakın tepkiler vermektedir. Uçuş Simülatörleri görsel, işitsel, hareket, kontrol ve ağ bağlantısı gibi bütün sistemleri içeren kompleks bir sistem olabileceği gibi, kullanıcının ihtiyacına göre sadece bir bilgisayar ve ekrandan da oluşabilir. Bu ikisi arasında da, eğitim ihtiyaçlarına göre değişik kombinasyonlar yer almaktadır. Simülatörle uçuş eğitimi askeri havacılıkta çok önemli bir yer işgal etmekte olup eğitimin ayrılmaz bir parçası olmuştur. Pilotlar, askeri havacılıkta sivil havacılığa göre daha geniş ve derin kabiliyet ve hünerlere ihtiyaç göstermektedirler. Simülatörler başlangıç pilot eğitimi, ileri seviye eğitim ve havadan havaya yakıt ikmali,hava savaşı ve hava keşif uçuşu gibi özel tip ve görev intibak eğitimlerinin bir parçası olarak kullanılmaktadır. Türk Silahlı Kuvvetlerinde de eğitim simülatörlerinden büyük ölçüde yararlanılmakta olduğu görülmektedir. Askeri Hava Araçlarının teknik özellikleri ve silahlarının tahrip gücü, isabet ihtimali, imalatlarında kullanılan yüksek teknoloji sistem maliyetini çok yükseltmektedir. Dolayısıyla bu hava araçlarının satın alma, işletme ve bakım maliyetleri oldukça yüksektir ve bunların uçuş ve görev eğitiminde kullanılması bu maliyetleri daha Görsel Veri Tabanı Üretimi Ses Uyarıcıları Görsel Uyarıcılar (Ekran) da artırmaktadır. Mesela, acil durum prosedürleri eğitimi ilave olarak bakım ve parça değiştirme maliyeti getirecektir, ayrıca askeri havacılıkta güdümlü füze ve diğer silahların atış eğitim maliyetinin çok yüksek olması çok sıkı sınırlamalar getirmektedir. Öte yandan, muharebe hava araçlarının etkili bir şekilde kullanılmasını temin etmek için pilotlara uçuş eğitiminin yanında görev ve taktik eğitimlerin de verilmesi kaçınılmazdır. Pilotların uçuş ve görev eğitimlerinde simülatörlerin kullanımı bu maliyetleri oldukça düşürmekte ve gerçek hava aracının daha uzun süre kullanımda kalmasını sağlamaktadır. Uçuş Simülatörü kullanan çok sayıdaki eğitim programları üzerinde yapılan çalışma sonucunda, gerçek hava aracı ile verilen eğitim maliyetinin, D seviyesi bir Tam Uçuş Simülatörü ile verilen eğitim maliyetine oranı askeri uçaklarda yaklaşık olarak 10 ila 20 arasındadır. Bu oran kaynaklarda ABD Donanması F18 Uçakları için 18.2, BlackHawk/Seahawk helikopterleri için 14.6 olarak verilmektedir. Bu oran Boeing 747 uçağı için 42 ye ulaşmaktadır. Uçuş Simülatörleri gerçek hava aracına göre daha az maliyet getirmesine rağmen önemli bir harcama kalemi olarak gözükmektedir. Simülatörlerin pahalı olması, mümkün oranda merkezi hatta bazı durumlarda milletlerarası eğitim merkezlerinin kullanılmasına ihtiyaç göstermektedir. Simülatörün kendi maliyetini hızlı bir şekilde amortize etmesi için, haftanın hergünü ve günün yüzde seksen doksanında kullanımda olması gerekir. Simülatör eğitiminin gerekli olduğu fakat eğitim seviyesinin simülatör tedariğini amorti PİLOT Kokpit Gösterge ve Panelleri Şekil 2. Uçuş Eğitim Simülatörü Konsept gösterimi etmediği durumlarda simülatör eğitim merkezlerinin kullanım için kiralanması daha maliyet etkin bir çözüm olmaktadır. Silahlı Kuvvetlerin sahip olduğu ve işlettiği simulatör merkezlerine alternatif olarak, Özel Sektör Fonu Girişimi (Private Finance Initiative) veya Özel Sektör-Devlet Ortaklığının (Public-Private Partnership) sahip olduğu ve işlettiği simulator merkezleri mevcuttur. Bu modelde, tesisi eğitime almadan önce askeri harcamalar düşük olmakta ve sonraki dönem boyuncada sabit oranda gerçekleşmektedir. Risk askerlerden yükleniciye geçmekte ve eğitim tesisi daha kısa sürede eğitime hazır hale gelmekte ve tesisin boş zamanlarında üçüncü taraflara eğitim satılmaktadır. Bu tür uygulamalara en iyi örneklerden biri İngiltere Kraliyet Hava Kuvvetlerinin Benson da CAE firması tarafından 40 yıllık sözleşme kapsamında işletilen MSHATF (Medium Support Helicopter Aircrew Training Facility) eğitim merkezidir. Bu eğitim tesisi için İngiltere Savunma Bakanlığı ile CAE firması liderliğindeki özel sektör finansman (CAE %76, HSBC Infrastructure %22, Serco %2) girişimi arasında 1997 yılında sözleşme imzalanmış ve tesis 2002 yılından beri eğitim vermektedir. Tesiste bir adet Puma, üç adet CH-47 Chinook ve iki adet EH- 101 Merlin Tam Görev Simülatörü yer almaktadır. Uçuş Eğitim Simülatörü Konsepti ve Sistemleri Hava aracı modeli simülasyonun çekirdeğini oluşturur, ve onun içinde de araç yapısı, Kontroller Düğmeler Hareket Uyarıcıları Aerodinamik, Motor ve Diğer Veriler BİLGİSAYAR Hava Aracı Tepkisi motorlar ve kontrol sistemlerinin karakteristiklerini gösteren alt modeller yer alır. Ayrıca Görsel ve Seyrüsefer/Haberleşme alt sistemleri ile aracın misyonuna göre bazı alt sistemler de, mesela saldırı aracında silah modelleri gibi, yer almaktadır. Uçuş Eğitim Simülatörü Konsept gösterimi şekil-2 de verilmiştir. Hava aracı modeli, simüle edilen şartlardaki bir ortamda işletilmelidir. Simüle edilecek ortam ise sonradan ilave edilen modeller ile oluşturulur. Hava ortamı modeli, meteorolojik şartları ve diğer görülebilen ve işitilen hava araçlarının temsilini içermelidir. Yer ortamı modeli ise, yerleşim yerleri, iniş ve kalkış havaalanları ve potansiyel hedefler gibi zenginleştirilmiş bir yeryüzü alanını içermelidir. Uçuş Simülasyonu hava araçlarının uçuş sırasındaki davranışlarını yerde yeniden gerçekleştirir. Güvenilir bir simülasyon için aşağıdaki üç elemana ihtiyaç vardır : Pilot'tan ve ortamdan gelen tüm girdilere karşı hava aracının tepkilerinin matematiksel olarak ifade edildiği bütünsel model, Bu matematiksel ifadeleri gerçek zamanda çözecek araç ve yöntemler, Bu çözümün sonuçlarını fiziksel, görsel ve işitsel tepkiler yoluyla Pilot'a iletecek yöntem ve araçlar. Uçuş Simülatörünü Oluşturan Ana Bileşenler Platform : Simülatör uçuş kabini bir platform

17 31 üzerine monte edilmiştir. Bu platform, hareket noktadan birer çift hidrolik silindir ile sistemiyle bağlantıyı sağlar ve enerji, desteklenmiştir. Bu silindir çiftleri zemine havalandırma ve hidrolik gibi hizmetleri içine alır. Görsel ekran da yine bu platforma monte edilmiştir. yine üç noktada bağlanmıştır. Her bir silindir, bir ucu diğer ucuyla (+) veya (-) yaklaşık 60 derece açı yapacak şekilde zemine bağlanmıştır. Bu silindirlerin uzama ve kısalmasının Platform genellikle minimum ağırlık ve uygun şekilde kontrolü ile, hareket platformunun birbirine dik üç eksen boyunca doğru- maksimum katılık için optimize edilmiş rijid bir yapıdır. Yapının kendisi, hareket sisteminden gelen kuvvetlere, pilot kontrolünden sal hareketi ve bu eksenler etrafında dönme hareketi sağlanır. gelen kuvvetlere ve görsel sistemden gelen yüklemelere maruz kalır. Görsel Sistemler : Uçuş Simülasyonunun en önemli bölümlerinden biri, simülatörde Uçuş Kabini : Simülatör uçuş kabini, içeriden pilota dış dünyanın simüle edilmiş perspektif bakıldığında gerçek hava aracının uçuş görüntüsünün üretimi ve gösterimidir. Hava kabininin tam bir kopyasıdır. Uçuş kabininin aracı simüle edilen uçuş rotası boyunca gerçek yapısı simüle edilecek hava aracı hareket ettikce, görsel sistem, hava aracının tipine göre belirlenir. konum ve ufka göre meylini hesaplayan Hareket Sistemleri : Hava araçları hareketli bilgisayarlardan bilgileri alır ve sürekli olarak olduğundan, bütün simülatörler pilotun her konum ve ufka göre meyilde uygun kontrol komutlarından doğan hareketlerin tesirini pilot üzerine yansıtırlar. Hava aracının bazı hareketsel tepkileri, aracın denge ve manevra hareketlerinde pilota yardımcı olur. Hareket platformuna sahip olmayan simülatörlerde, aynı etkiyi sağlayabilmek amacıyla ''g - koltuğu'' kullanılır. Bu araçlar normal hava aracı koltuğu olup, belli sayıda, şişirilebilir yastıklardan yapılmıştır. Bu yastıklar, simüle edilen hava aracının hareketlerine uygun görüntüyü sağlar. Bütün görsel sistemler, a) simüle edilecek bölgeyi ve/veya cisimleri gösteren bir veri tabanına, b) gerçek zamanda yenilenen doğru perspektif görüntüyü elde etmek için görüntü üretecine, c) üretilen görüntüyü gösterecek projektör, ekran ve donanıma sahiptir. şekilde kontrol edilen bir zamanlamaya göre Yüksek çözünürlükte ve detayda simülasyonu şişirilir ve söndürülür. ve geniş görüş alanı sağlayabilmek için, Uçuş eğitim simülatörlerinin bir çoğunda altı serbestlik dereceli hareket sistemi kullanılmaktadır. görsel alan birbirine bitişik ekranlara bölünür. Her ekran, görüntü üreteci için bir kanala Bu sistemde simülatör uçuş sahiptir. Bu ekranların ve görüntü üreteci kabinini taşıyan hareket platformu, üç kanallarının sayısı, gerekli toplam görüş Şekil 3. Tam Görev Simülatörü alanına, gerekli çözümlenirliğe ve her pencerede gösterilebilecek resim elemanı (pixel) sayısına göre değişmektedir. Tam Görev Simülatörlerine bir örnek şekil- 3 de verilmiştir. Türk Silahli Kuvvetlerinde Simülatör Kullanımı Türk Silahlı Kuvvetlerinde, Kara Havacılık Okulunda, UH1 helikopteri eğitim simülatörü, Türk Hava Kuvvetlerinde CN-235, T-37, T-38, F-5, F-104 ve F-16 uçakları eğitim simülatörleri kullanılmaktadır. Türk Silahlı Kuvvetlerinde simülatör kullanımı, pilot eğitiminin ayrılmaz bir parçası olup, Temel ve İntibak Uçuş Eğitimi ve Harbe ve Göreve Hazırlık Eğitim faaliyetleri simülatör eğitimi ile birlikte yürütülmektedir. Böylece uçuş eğitimi ile taktik harp görevleri etkinlikle yapılmakta; uçak kaza-kırım ve olaylarının asgari düzeyde tutulması sağlanmakta ve başarı oranı önemli miktarda arttırılmaktadır. Ülkemizin Simülatör Sektöründeki Yeri ve Hedefleri 2005 yılında başlatılan HELSİM Projesi kapsamında HAVELSAN tarafından aşağıda verilen yerli firma ve iş paketlerine ait simülasyon çözümleri için özgün ürünler ortaya çıkarılmıştır. TAI ve 5nci Ana Bakım Merkez K.lığı (kokpit üretimi, üst ve alt platform tasarımı), İTÜ ROTAM (uçuş test bilgisi toplanması, indirgenmesi, analizi ve model geliştirme), ASELSAN (MFD ve CDU lar), MILSOFT (Link-11 simülasyonu), INTA (görsel veri tabanı, model geliştirme), 2U (Eğitim-Yönetim Bilgi sistemi ile Bilgisayar Tabanlı Eğitim Sistemi), KALETRON (Veri Kaydetme Merkezi, Debrifing Sistemi, Radyo Seyrüsefer Sunucusu, Arazi Sunucusu ve Veri Tabanı Yaratma Sistemi geliştirme), GATE Elektronik (Haberleşme ve Tanıtım uçuş simülatörleri alanında ülkemizin önemli Uçuş Simülatörü Sektörü alanında yürütülen Sistemleri, Otomasyon Emniyet Köprü ve bir merkezi haline gelmiş olup, belirlenen projeler kapsamında edinilen tecrübeler Güç Dağıtım Sistemleri), hedefler çerçevesinde HAVELSAN tarafından, ışığında, Uçuş Eğitim Simülatörlerine ait sistemlerde yerli tasarım ve üretim kabili- YILMAZLAR MAKİNA (Mekanik Sistemler), İnterkom ve ses simülasyon sistemleri yetlerini ve payını artırmak amacıyla, platform HELSİM projesinde yurtiçinde üretilmiş tedarik sözleşmeleri düzenlenirken simülatör SATEK (Çevre ve Akustik Sensör Simülasyon Sistemi). tedariğine ilişkin veri ve ekipman ihtiyacının olup; F16SİM/ARISİM ve TESİM platform sözleşmesi kapsamına alınması ve projelerinde tamamen yurtiçinde özgün Bu projede yurtiçi altyükleniciler ve simülatör tedarik sürecinin, platform tedarik ürün geliştirilmesi hedeflenmektedir, HAVELSAN tarafından, görsel veritabanı, süreci ile paralel başlatılarak yerli kabiliyetlerin radyoseyrüsefer veritabanı, arazi sunucusu, Simülatörlerin 3 kanallı ekran sistem kullanılmasına imkan sağlanması hava sunucusu, ağ altyapı sistemleri, radar prototipi yurtiçinde başarılı olarak ürettirilmiş önem arz etmektedir. simülasyonu, verikayıt ve debriefing ile olup F16SİM ve TESİM/ARISİM Sektörün önümüzdeki dönem hedefleri gerçek zamanlı simülatör veri aktarım projelerinde kullanılması hedeflenmektedir. arasında, uçuş simülatörlerinin en önemli modülleri ürün haline getirilmiştir. sistemlerinden biri olan Görsel Sistem Halen devam eden projeler kapsamında Türk Kontrol Yükleme Sisteminin yurtiçinde Bileşenleri (görüntü üreteci, projektör ve Silahlı Kuvvetleri için BlackHawk/SeaHawk üretilmesi hedeflenmektedir. ekran sistemleri) ile hareket sistemi ve yük ve Cougar helikopter simülatörleri ile kontrol sistemine ilişkin alt yapı ve teknolojilerin geliştirilmesi yer almaktadır. Simü- İlgili gerçek zamanlı yazılım geliştirme POIII POIV F16, KT1-T, ve modernize T38 araçları en üst düzeyde kazanılmıştır. uçak simülatörleri HAVELSAN tarafından latör projelerinde yer alan görsel veri tabanlarının üretilmektedir. Önümüzdeki dönemde T129 HELSİM projesi kapsamında sanal Common Data Base standardında Taarruz ve Taktik Keşif Helikopteri Simülatör gerçeklik modellemesi yurtiçi firmalar oluşturulması ve böylece her görüntü üreteci tedariği planlanmaktadır. tarafından yapılmış olup; çalışmaların için aynı verinin yeniden oluşturulmasına TSK ihtiyaçları kapsamında yaptırılan geliştirilmesi F16SİM / TESİM ve ARISİM gerek kalmaması da hedeflerimiz arasındadır. projeler kapsamında, HAVELSAN firması kapsamında devam etmektedir. KAYNAKÇA 1) ŞEN, Abdullah, Savunma Amaçlı Hava Araçları Uçuş ve Muharebe Eğitim Simülatörleri, Uzmanlık Tezi, ) Introduction to Flight Simulation, Short Course, School of Engineering, Cranfield University, ) IAN, Strachan, Editor Jane s Simulation and Training, makeup for Military Flight Simulators of The World, 13/10/2008. A bdullah ŞEN 1967 yılında Balıkesir de dünyaya geldi yılında İstanbul Kabataş Erkek Lisesinden mezun oldu yılında ODTÜ Makine Mühendisliği bölümünden Lisans ve 1991 yılında Yüksek Lisans derecelerini aldı yılları arasında ODTÜ Makine Mühendisliği Bölümünde Araştırma Görevlisi olarak çalıştı yılında İspanyol CASA firmasında uçak yapısal tasarımı üzerinde çalıştı yılında Savunma Sanayii Müsteşarlığı'nda göreve başladı yılında aynı kurumda Savunma Amaçlı Hava Araçları Uçuş Ve Muharebe Eğitim Simülatörleri konulu tezi ile Uzman olarak atandı. Aynı kurumda II. Ekonomik İşler Daire Başkanlığı ve Hava Araçları Daire Başkanlığı bünyelerinde çeşitli Genel Maksat, Arama/Kurtarma ve ATAK Helikopterleri ile Eğitim, Komuta Kontrol ve A400M Nakliye Uçakları projelerinde Uzman ve Proje Müdürü görevlerinden sonra, 2008 yılından beri MEBS Daire Başkanlığı bünyesinde Uygulama Yazılımları ve Simülasyon projeleri grubunun Proje Müdürlüğü görevini yürütmektedir.

18 33 Kavramsal Modelleme ve Simülasyon Projelerinde Önemi Prof. Dr. Semih BİLGEN Doç. Dr. Onur DEMİRÖRS Dr. N. Alpay KARAGÖZ 1. Giriş Kavramsal Modelleme Sistemler büyüyüp karmaşıklaştıkça, ilişkiler giriftleştikçe, neyin ne olduğunu, yapılacak işi sözlerle anlatmak güçleşmekte. İstenen yapının ne işe yarayacağını, o yapıyı oluşturan bileşenlerin özelliklerini, aralarındaki ilişkileri, o yapının nasıl işleyeceğini, çevresiyle, başka yapılarla nasıl etkileşimde bulunacağını anlatmakta sözler gittikçe daha büyük ölçüde yetersiz kalıyor. Sözel anlatımların farklı biçimlerde anlaşılması olağanlaşıyor. Kast edilenin anlaşılandan çok farklı olabildiğinin örnekleri yaygınlaşmakta. Bu yanlış anlamaların, eksikliklerin önemi de gittikçe artmakta; giderek yaşamsal etkileri olabilmekte. Kavramsal modelleme işte bu gereksinimi karşılamak için önerilmektedir. Her türlü sistemin, yalnızca gerçekleştirilme aşamasından değil, tasarım aşamasından da önce, özelliklerini, bileşenlerini, çevresiyle ve diğer sistemlerle ilişkilerini anlatmak, kavramsal modellemenin temel amacıdır. Herhangi bir sistemin ilk gereksinimlerin ortaya çıkmasından başlayıp, ayrıntılı gereksinim belirtimlerinin kayıt altına alınmasına ve tasarım aşamalarına geçilmesine kadarki evrede o sistemle ilgilenen tarafların, sistemi tanımlamalarında ortak bir dille iletişim kurabilmeleri, sistemi tutarlı ve tüm tarafların aynı biçimde anlayacağı biçimde tasarlayabilmeleri için kullanabilecekleri bir gösterimdir kavramsal model. Yalnızca sistemin iç yapısını ve işleyişini değil, bir bütün olarak davranışılarını, çevresini ve çevresiyle ilişkilerini de modellemede kullanılır. Başka bir deyişle, kavramsal modellemenin kapsamı içinde modellenen sistemin çevresi de vardır. Elbette modeli hazırlayan kişi, ya da modelleyici, oluşturacağı modelin kapsamını belirlemekte, çerçevesini çizmekte özgürdür. Ancak sistem gereksinimlerinin ilk ortaya çıktığı aşamada çizilen kavramsal model kapsamı, doğal olarak, daha sonraki gereksinim tanımlarının ayrıntılandırılması, ön tasarım, ayrıntılı tasarım, gerçekleştirme, sınama, uygulamaya koyma vb evrelerde belirleyici olacaktır. Modelleyici, kavramsal modeli dilediği herhangi bir soyutlama düzeyinde hazırlayabilir. Başka bir deyişle bir kavramsal modelin tanımladığı sistem, o modelde ele alınmayan ayrıntı düzeylerine inildikçe çok farklı gerçekleştirimlere açık olabilir. Bu da, yalnızca tek tek sistemlerin değil, sistem sınıflarının, ya da bir alanın modellenmesi anlamına gelir. Daha açık biçimde belirtmek gerekirse kavramsal modelleme için şu tanım çerçevesi çizilebilir: 1.Bir sistemin ya da alanın kavramsal modeli, o sistemin ya da alanın ilk gereksinimlerinin ortaya çıkmasından ayrıntılı gereksinim belirtiminin kayda geçirilmesine kadarki evrede hazırlanır. 2.Kavramsal model gerçekleştirimden, tasarımdan ve gerçekleştirime yönelik gereksinim belirtiminden bağımsızdır. 3.Aynı kavramsal model için birden fazla gereksinim belirtimi, tasarım ya da gerçekleştirim yapılabilir. 4.Herhangi bir kavramsal model, modelleyicinin istediği herhangi bir soyutlama düzeyinde hazırlanabilir. Kavramsal modellemenin temel hedefi, farklı modelleyicilerin, tasarımcıların, gerçekleştirimi yapacakların ya da doğrudan doğruya söz konusu sistemleri kullanan, onlarla gerçek etkileşim içinde bulunacakların anlaşabilmesinin ortamını oluşturmaktır. Ayrıca, kavramsal modellemenin farklı kişiler arasında iletişim için kullanılmayıp yalnızca gereksinimlerin olgunlaşmasında, sistemlerin ya da alanların eksiksiz, tutarlı ve doğru biçimde anlatıldığında kullanılması da söz konusu olabilmektedir. Bu açıdan bakıldığında, kavramsal modellemenin de bir dil olduğu söylenebilir. Her türlü sistemin ve alanın kavramsal modeli olabilir; ancak son yıllarda özellikle öne çıkan, simülasyon (benzetim) sistemlerinin kavramsal modellemesi olmuştur. Bu yazıda da özellikle bu konu ele alınacaktır. Simülasyon uygulamaları, son yirmi yılda, özellikle büyük çaplı askeri sistemler için giderek yaşamsal önem kazanmıştır. Simülasyon günümüzde bir yandan tedarik sürecinde olmazsa olmaz nitelik almış, diğer yandan da tatbikat ve eğitim çalışmalarında çekirdek konumuna oturmuştur. Çok büyük kapsamlı donanım ve yazılım bileşenlerini içeren sistemlerin yıllarca süren üretim süreçleri, gerçek sistemler yerine onların simülasyonu üzerinden yapılan değerlendirmelerin satın alma süreçlerinde yanlış anlamaları, dolayısıyla büyük yatırımların ziyan olmasını önleyen bir yaklaşım olarak benimsenmektedir. Yalnızca satın almada değil, eğitim ve tatbikat çalışmalarında da simülasyon uygulamaları, riskleri, gerçekleştirme ve hata maliyetlerini çok önemli ölçüde düşürmektedir. Böyle olunca da, simülasyon geliştirilmesinde kavramsal modellemenin önemi iyice artmış, farklı simülatörlerin geliştirilmesinde, kullanıcılarla simülasyon geliştiren farklı kuruluşların aralarında ortak bir dil işlevi görmeye başlamıştır. 2. Tarihçe ve Literatür Literatürde kavramsal modellemenin geçmişi oldukça eskiye dayanır lerde 1 örneğin Chen in arlık ilişki modeli, gerçekleştirimden bağımsız olarak veri yapılarını tanımlamada atılan ilk ve önemli adımlardan 2 biridir. Yine aynı yıllarda Smith ve Smith in soyutlama ve genelleme yaklaşımı, yukarıda kavramsal modelleme için çizdiğimiz tanım çerçevesinin temelinde yer almaktadır lı yıllara gelindiğinde kavramsal modellemenin, özellikle de simülasyon alanında hızla önem kazandığı, giderek artan ölçüde ilgi çektiği görülmektedir. Örneğin yılında Nance modelleyicinin zihninde yer alan kavramsal model ile bu modelin nesne simgelerle kayda geçirilmesinin ayırt 4 edilmesi gereğinden söz etmiş, Fishwick kavramsal modellerin bulanık ve anlaşılması 5 güç niteliklerini vurgulamış, Haddix ise kullanıcıya ve tasarımcıya yönelik kavramsal modellerin farklarına dikkat çekmiştir. Simülasyonda kavramsal modelleme konusunu kurumsal düzeyde ele alan kuruluşların başında, ABD Savunma Bakanlığı gelmektedir. DMSO 1997 yılında, kullanıcı ve 6 tasarımcının aynı dili konuşabilmesini hedefleyen, bu iki ana grubun anlaşmasına zemin oluşturacak bir çerçeveyi ortaya koymuştur li yıllar, konunun olgunlaştığı yıllardır. Dağıtımlı simülasyona yönelik standartların oluşması, özellikle de kavramsal modellemenin farklı gruplar tarafından ortak kullanılan bir altyapı olarak standartlaşması bu yıllara rastlar. Örneğin paralel simülasyon için üst düzey mimarisi HLA ve 7 8 federasyon oluşturma (FEDEP ) standartları bu yıllarda, özellikle de askeri uygulamalar için geliştirilmiştir. Simülasyon konusunun uluslararası ün yapmış en önemli isimlerinden S. 9 Robinson ise askeri ve sivil simülasyon uygulamalarının farklarına dikkat çekerken her iki alanda da kavramsal modellemenin önemine işaret etmiş, kavramsal modellemenin yazılımdan bağımsız biçimde simülasyon hedeflerini, girdilerini, çıktılarını, varsayımlarını ve basitleştirmelerini ortaya koyması gerektiğini anlatmıştır. Modelleme Alan Kavramsal Şematik Simülasyon Uygulama Gerçek Dünya Reflektif Projektif Soyutlama Gerçekleştirim Faydalanma Şekil 1. Simülasyon yaşam döngüsünde kavramsal modelleme

19 35 10 A.Karagöz tarafından hazırlanan doktora tezi ise önce kavramsal modelleme literatürünü ayrıntılı biçimde incelemiş, ardından da bunun için Türk Silahlı Kuvvetleri tarafından kullanılacak bir aracın geliştirilmesini anlatmıştır. Bu araç (KAMA), bu yazının sonraki bölümlerinde ele alınacaktır. Bugüne kadar kavramsal modelleme için çeşitli biçimsel gösterimler de önerilmiş bulunmaktadır. Bunlar arasında iş süreçlerinin modellenmesini öne çıkartan BPMN 11 (Business Process Modeling Notation), evrensel modelleme dili olarak önerilmiş UML (Universal Modeling Language) ve bütünleşik tanımlama yöntemleri ailesi olarak önerilen IDEF (Integrated Definition Methods) 13 bulunmaktadır. Tüm bu gösterimlerde, bulanıklığı ve farklı biçimlerde anlaşılabilirliği gidermek hedeflenmiş, çok farklı kullanımlar için ortak bir modelleme dili oluşturulması hedeflenmiştir. KAMA ise, özellikle askeri simülasyon uygulamalarını kapsayan, bir yandan fazla teknik birikimi olmayan askeri kullanıcıların rahatça kullanabileceği, diğer yandan tasarım ve gerçekleştirme için yeterli teknik içeriği taşıyabilecek bir araçtır. 3. Simülasyon Geliştirme Yaşam Döngüsünde Kavramsal Modelleme Chapman 14 modelleme ve simülasyon arasındaki ilişkiyi kavramsal model ekseninde aşağıdaki gibi tanımlamıştır. Modelleme aşaması geriye dönük-reflektif ve aynı zamanda ileriye dönük-projektif bir aşamadır. Geriye dönüktür çünkü modeli temsil ettiği gerçek dünya ile ilişkilendirir, ileriye dönüktür çünkü modeli gerçekleştireceği simülasyona bağlar. Bu aşamada kullanılan en önemli yöntemler soyutlama ve sadeleştirmedir. Soyutlama modelleyicinin gerçek dünyadaki bir nesnenin belirleyici özelliklerini alıp farklı bir yapıda temsil etmesini gerektiren sezgisel bir tekniktir. Sadeleştirme ise daha basit ilişkiler tanımlamak için önemsiz ayrıntıların yok edilmesi işlemidir. Modelleme, kavramsal ve şematik modelleri içeren bir soyutlama faaliyetidir. Law Widman ve diğerleri 16 ile bir modelin gerçek dünyayı birebir temsil etme iddiasında olmaması gerektiği ancak bir simülasyon sisteminin gereksinimlerine yetecek kadar gerçeğe yakın bir tahmin olarak kabul edilmesi gerektiğini belirtmektedir. Kavramsal model gerçek dünyanın ilk soyutlamasıdır ve sistem nesneleri ve aralarındaki ilişkilerin açıklamalarını içerir. Kavramsal model gerçekleştirimden bağımsızdır ve gerçekleştirime esas oluşturacak şematik modelin geliştirilmesine kaynak oluşturur. Bu modeller sırasıyla görev uzayı kavramsal modeli ve simülasyon uzayı kavramsal modeli olarak da tanımlanır. Bu yazı boyunca kavramsal model, görev uzayı kavramsal modeli anlamında kullanılmaktadır Problem tanımlama aracı olarak kavramsal model Kavramsal modelleme problem alanı ile ilişkilidir ve problemi hem modelleyicinin hem de alan uzmanının anlayabileceği bileşenler cinsinden ifade edecek bir araç olarak kullanılabilir. Tipik bir kavramsal modelde problem alanını ifade edecek varlıklar, görevler, eylemler ve etkileşimler 17 gibi bileşenler bulunur. Pace, kavramsal modeli simülasyonun gereksinim analizi ve tasarım aşamaları arasında bir köprü olarak tanımlar, dolayısıyla bu bileşenler tasarım aşaması için girdi oluşturur. Gereksinim analizi aşamasının bir çıktısı olan kavramsal model, tasarım ve gerçekleştirim kararlarından bağımsız olmalıdır. 18 Borah simülasyon geliştiren mühendislerin bir adım geri çekilip simülasyon geliştirme yaşam döngüsünde kavramsal modelin rolünü daha iyi anlamaları gerektiğini ifade etmektedir. Bu durum başka araştırmacılar tarafından da tekrar edilmiş olmasına rağmen kavramsal model geliştirme yöntemleri, gösterim biçimleri ve durum çalışmaları ile ilgili çok az yayın bulunmaktadır. Çoğu zaman kavramsal model geliştirmek için gerekli bilgi alan uzmanları tarafından serbest metin biçiminde yazılmaktadır. Bu yöntem tutarsız ve tekrar eden, bilgisayarlar tarafından zor işlenen ve modelleyici için yeteri kadar yönlendirme sağlamayan modeller ortaya çıkarmaktadır İletişim aracı olarak kavramsal model Problem tanımının önemli bir bileşeni olan kavramsal model, tüm paydaşlar tarafından anlaşılabilecek ortak bir dilde ifade edilmelidir. Bu dil bir yandan tasarım aşamasına faydalı bir girdi oluşturacak kadar yapısal, öte yandan alan uzmanının anlayabileceği ve kendisini ifade edebileceği kadar esnek olmalıdır. Kavramsal model, simülasyon geliştirme yaşam döngüsünde rol alan farklı paydaşlar (müşteri, kullanıcı, sistem mühendisi, yazılım mühendisi) arasında önemli bir iletişim aracı olarak kullanılacağından canlı ve güncel tutulması gerekmektedir. Hangi yöntem kullanılırsa kullanılsın bir kavramsal modelin kullanışlılığı modelleyicinin yeteneği ve deneyimi ile yakından ilişkilidir. Bu nedenle herhangi bir simülasyon sistemi için bir defada geliştirilmiş bir kavramsal modelden söz etmek mümkün değildir. Kavramsal modeller yinelemeli olarak geliştirilen, simülasyon geliştirme sürecinde bilgi düzeyi arttıkça gerektiği ölçüde evrim geçiren dökümanlardır Maliyet kestirimine girdi olarak kavramsal model Simülasyon sistemi geliştirme projelerinin genellikle karmaşık problemleri çözen yüksek maliyetli projeler olması nedeniyle maliyet kestirimi proje başarısı açısından önemli bir rol üstlenmektedir. Erken aşamalarda gerçeğe yakın maliyet kestirimleri yapmak için kavramsal modeller kullanılabilir. Simülasyon sisteminin kapsayacağı görevler, işler, varlıklar, aktörler, iş akışları ve bunlar arasındaki ilişkileri içeren kavramsal model, geliştirilecek olan simülasyon sisteminin büyüklüğü ve dolayısıyla maliyeti hakkında önemli bir bilgi kaynağı olacaktır. Özellikle fonksiyon nokta gibi fonksiyonel büyüklüğü ölçmeye yarayan yöntemler ve bunları esas alarak yapılan maliyet kestirimleri etkin bir erken kestirim mekanizması olarak kullanılabilir. Kavramsal model maliyet kestiriminin yanında proje planlama aşamasında farklı amaçlar için de kullanılabilir. Kavramsal modelde yer alan görev ve iş tanımları, geliştirilecek olan simülasyon sisteminin iş paketlerini belirlerken yönlendirici olacaktır Tasarım aşamasına girdi olarak kavramsal model Problem tanımının bir bileşeni olan kavramsal model, yazılım tasarım kararlarından bağımsız olarak hazırlanır. Fakat aynı zamanda tasarım aşamasının en önemli girdilerinden birisidir. Bu nedenle formel bir dilde ifade edilen bir kavramsal modelin yine formel bir dilde oluşturulan (ör: UML veya SysML) sistem veya yazılım tasarımına dönüştürülmesi serbest metinle ifade edilen kavramsal modele göre daha kolay olacaktır. Kavramsal modelde yer alan model elemanları bazı dönüşüm kuralları ile tasarım elemanlarının tanımlanmasında temel oluşturabilir Doğrulama ve geçerli kılma aşamasında girdi olarak kavramsal model Yazılım mühendisliğinde doğrulama ve geçerli kılma etkinliklerini olabildiğince erken aşamalarda başlatmak yerleşmiş bir uygulamadır. Yazılım gereksinim dokümanı, yazılım geliştiricilerin müşterinin istediğini gerçekleştirdiklerini geçerli kılmak için kullanılır. Benzer şekilde simülasyon sisteminin erken aşamalarda geçerli kılınması da başarılı bir simülasyon sistemi geliştirme projesi için gereklidir. Kavramsal model bu geçerli kılma etkinliğine temel oluşturacak kadar yapısal olmalı ve yeterli seviyede ayrıntı içermelidir. Kavramsal modeller eşgörevli gözden geçirmelerle (peer review) doğrulanabilir ve alan uzmanları ile yapılan ortak gözden geçirmelerle geçerli kılınabilir. Formel gösterim biçimleri kullanılarak geliştirilen kavramsal modellerin doğrulanması büyük oranda otomatik olarak yapılabilir. Bunun için doğruluk, tutarlılık, bütünlük, bilgi tekrarının olmaması gibi durumları kontrol eden kural kümelerinin tanımlanmış olması ve bunları kontrol edecek bir bilgi sisteminin bulunması gerekmektedir. Geçerli kılma çalışması alan uzmanı veya müşteri temsilcilerinin de katılımıyla istenen sistemin geliştirileceğini garanti altına almak amacıyla yapılan bir ortak gözden geçirme uygulamasıdır. Bu uygulamanın başarılı olması için modelleyicinin ve alan uzmanının ortak bir dil oluşturmaları gerekmektedir. 4. Bir Kavramsal Modelleme Aracı: KAMA Gen.Kur.Bşk.lığı BİLKARDEM ve ODTÜ MODSİMMER in birlikte yürüttükleri projelerden edindikleri deneyim sonucunda kavramsal modelin simülasyon sistemi geliştirme projelerinde daha etkin kullanılabilmesi için yılları 2 Kapsamı Tanımla: Simülasyon arasında bir araştırma projesi gerçekleştirilmiştir. sistemini oluşturacak görev uzayının Bu projenin araştırma aşa- temel görevlerinin, ilgili aktörlerin, masında BİLKARDEM in ihtiyacını karşılayacak bir kavramsal model tanımı yapılmış, komuta hiyerarşisinin ana hatlarıyla belirlenmesi. kavramsal modelleme için bir yöntem ve gösterim biçimi ortaya konulmuş, geliştirme aşamasında ise kavramsal model oluşturmayı sağlayacak bir yazılım aracı geliştirilmiştir. 3 İçeriği Geliştir: Kavramsal model elemanlarının tanımlanması ve diyagramlarının oluşturulması. Bu kapsamda Uygulama aşamasında ise devam Görev Uzayı, İş Akışı, Varlık eden veya yeni başlayan simülasyon projelerinde KAMA aracının kullanılması ve alınan Ontoloji, Varlık Durum, Komuta Hiyerarşisi ve Organizasyon Yapısı diyagramları oluşturulur. geri bildirimlerle hem yöntemin hem de aracın iyileştirilmesi hedeflenmektedir. 4 Modeli Doğrula ve Geçerli Kıl: 4.1. KAMA Yöntemi Kavramsal model oluşturulurken KAMA yöntemi yinelemeli olarak KAMA yazılım aracı kullanılarak uygulanan aşağıdaki ana adımlardan oluşmaktadır: tutarlılık ve doğruluk kontrollerinden geçirilmesi. Bu kontrollerin bir kısmı kavramsal model diyagramlarının 1 Bilgi edin: Simülasyon sisteminin oluşturulması aşamasında bir kısmı hedeflerinin, kısıtlarının, varsayımların tanımlanması, yetkin bilgi kay- ise kavramsal model tamamlandıktan sonra uygulanır. naklarının belirlenmesi ve mevcut kavramsal modellerin yeniden kullanılabilirlik açısından ele alınması KAMA Gösterim Biçimi Sağladığı altyapının alana özgü modelleme KAMANitelik KAMAYetenek KAMADurumMakinesi üst Aktör kaynak Varlık parça ast hedef ana bütün çocuk içerir genişletir sorumludur Hedef ulaşır Görev Rol gerçekleştirir ulaşır sorumludur başarım Ölçütüdür İş gerçekleştirir Ölçüt üretir içerir İşÜrünü girdioluşturur Şekil 2. KAMA metamodeli

20 37 kabul ve onay süreçleri, üzerinde çalışılması KAYNAKÇA KAMA Mimarisi Grafik Editör dili geliştirmek için uygun olması ve TSK gereksinimlerini karşılaması nedeniyle KAMA kapsamında UML i temel alan bir gösterim biçimi belirlenmiştir. Böylece hem kavramsal modellemeye özgü bir modelleme dili oluşturulmuş hem de tasarım aşamasına geçişi kolaylaştıracak bir altyapı kullanılmıştır. KAMA metamodelinde kavramsal model oluşturmak için gerekli olabilecek tüm model elemanları, bunlar arasındaki ilişki tipleri, hangi diyagramda yer alabilecekleri tanımlanmıştır. Bu tanımlar hem KAMA aracının geliştirilmesine hem de tasarım aşamasındaki modellere yapılacak olası dönüşüm çalışmalarına kaynak oluşturmuştur KAMA Mimarisi Model Ağacı Model Kuraltabanı Yönetimi KAMA aracı KAMA metamodelini, metamodel üzerinde tanımlanmış olan kuralları ve KAMA yöntemini esas alarak modelleyicinin kolaylıkla kavramsal model geliştirmesini sağlayacak şekilde geliştirilmiştir. Kullanıcıya temel olarak grafik editör, raporlama ve çok boyutlu gösterim özelliklerini sunan bu yazılım aynı zamanda kavramsal modellerin tek bir merkezde saklanmasını da sağlar. Böylece farklı projeler için geliştirilen kavramsal modelerde yer alan ortak kavramlar merkezi bir veri tabanında saklanarak tüm Versiyon Yöneticisi Kullanıcı Yönetimi Şekil 3. KAMA mimarisi Rapor Üreteci N-boyutlu Gösterim Güvenlik Yönetimi Dosya Erişim Yönetimi Veri Erişim Yönetimi Web Servisleri Yönetimi Eklenmiş Dosya Yerel Veritabanı Ortak Veri Ambarı projelerin kullanımına açılır. KAMA yönteminin ilk adımında da belirtildiği gibi kavramsal modelleme çalışmasına başlarken mevcut kavramsal modellerde arama yapılarak yeniden kullanılabilecek model elemanları veya diyagramlar belirlenir ve kullanılır. 5. Simülasyonda Kavramsal Modelleme; KAMA ve Sonrası Doğrudan doğruya TSK ihtiyaçları doğrultusunda geliştirilen KAMA aracının simülasyon projelerinde, özellikle de farklı projeler arasında kavramsal model düzeyinde istenen ortak altyapı olarak kullanıldıkça yeni ihtiyaçların ortaya çıkması, düzenlemelerin gerekmesi doğal olacaktır. Bu, simülasyon uygulamalarının istenen etkinlik düzeyine kavuşması ve beklenen getirileri sağlamaları için de gereklidir. KAMA teknik altyapı ihtiyacını karşılarken, bu altyapıya uygun kurumsal düzenlemelerin de gerçekleştirilmesi, bütünsel etkinlik bakımından zorunludur. Bu kapsamda kavramsal modellerin hazırlanması ve oluşturulan modellerin merkezi bir veri tabanında saklanarak farklı çalışmalarda kullanılabilmesi, doğal olarak TSK işleyiş usul ve esasları çerçevesinde gerçekleşecektir. Özellikle geliştirilen modellerin onaylanmaları ile bunlarda yapılacak değişikliklerin gereken konulardır. Yalnızca kabul ve onay düzenekleri açısından değil, modellenen birim ve sistemlerin herhangi biriyle ilgili alan uzmanlarının modellere ilişkin değerlendirmelerinin, değişiklik önerilerinin, ve bunlar doğrultusunda gerçekleştirilen değişikliklerin izlenmesi de uzun dönemde Kurum un MODSİM etkinliklerinin başarısında belirleyici olacaktır. KAMA aracının bu doğrultuda yeni yeteneklere kavuşturulması da sürekli olarak gündemde tutulmalıdır. Farklı modellerin birlikte çalışabilmelerine yönelik altyapıların oluşturulması başlı başına bir araştırma konusudur. Bu konuda KAMA yeteneklerinin geliştirilmesi de gelecek dönemlerde gündeme alınmak durumundadır. KAMA modellerinin doğrulanması ve geçerlenmesi konusunda bir yandan otomatik doğrulama becerilerinin, diğer yandan da uzman kişilerin katkısıyla gerçekleştirilen doğrulama geçerleme etkinliklerinin model elemanları ve modeller üzerine yansıtılması da göz ardı edilmemelidir. KAMA aracının gittikçe artacağı öngörülen kullanım hacmi ve talep düzeyi doğrultusunda, yüksek performans sağlamaya, kullanıcı arayüzlerinin daha esnekleştirilmesine ve hacimli veriyi daha anlaşılır şekilde kavramsal model kullanıcısına sunacak tekniklerin geliştirilmesine yönelik olarak olgunlaştırılması da gelecek dönemler için öngörülen gündem maddeleri arasındadır. Modelleme ve simülasyon, TSK etkinliklerinin önemli bir kısmında temel altyapı öğesi konumundadır. KAMA nın tüm MODSİM çalışmalarını hızlandırıcı, etkinliğini yükseltici etki yapacağı kesindir. Ancak bu araç ile geliştirilecek kavramsal modellerin satınalma, eğitim ve tatbikat gibi çeşitli etkinliklerde, örneğin şartname hazırlıklarında ya da eğitim materyalinin oluşturulmasında doğrudan doğruya kullanılabilmesi de göz ardı edilmemelidir. 1) PPS Chen, The entity-relationship model toward a unified view of data, ACM Transactions on Database Systems, ) Smith, J. M., and Smith, D. C. P., Database abstractions: aggregation and generalization, ACM Transaction on Database Systems, ) Nance, R.E., The Conical Methodology and the Evolution of Simulation Model Development, Annals of Operations Research, ) Fishwick, P.A., Simulation Model Design and Execution: Building Digital Worlds. Prentice-Hall, ) Haddix, F., Mission Space, Federation, and Other Conceptual Models, Paper 98SSIW-162, Proceedings of the Spring Simulation Interoperability Workshop, ) Defense Modeling and Simulation Office (DMSO) Conceptual Models of the Mission Space (CMMS) Technical Framework, USD/A&T-DMSO-CMMS Revision 0.2.1, stf.doc 7) IEEE Computer Society, IEEE Std IEEE Standard for Modeling and Simulation (M&S) High Level Architecture (HLA) Framework and Rules, ) IEEE Computer Society, IEEE Recommended Practice for High Level Architecture (HLA) Federation Development and Execution Process (FEDEP), ) Robinson, S., Simulation: The Practice of Model Development and Use. Chichester, UK: Wiley, ) Karagöz, A., A Framework for Developıng Conceptual Models of the Mıssıon Space for Sımulatıon Systems, ODTÜ Enformatik Enstitüsü Doktora Tezi, ) Business Process Modeling Notation, son ziyaret tarihi: 2/5/ ) Universal Modeling Language, son ziyaret tarihi: 2/5/ ) IDEF Integrated Definition Methods, son ziyaret tarihi: 2/5/ ) Chapman, R.M. Mission-Oriented Conceptual Modeling Framework for Distributed Mission Training, Proceedings of the Fall Simulation Interoperability Workshop, ) Law, A.M. & Kelton, W.D., Simulation, Modeling and Analysis, 3rd Edition, McGraw-Hill, ) Widman, L.E., Loparo, K.A., & Nelson, N.R. (eds.), Artificial Intelligence Simulation & Modeling, New York: John Wiley & Sons, ) Pace, D.K., Conceptual Model Descriptions, Paper 99S-SIW-025, Proceedings of the Spring Simulation Interoperability Workshop, ) Borah, J., Conceptual Modeling The Missing Link of Simulation Development, Proceedings of the Spring Simulation Interoperability Workshop, Prof. Dr. Semih BİLGEN 1973 ODTÜ Elektrik Mühendisliği Bölümü mezunudur. Yüksek lisansını bilgisayar bilimleri dalında ABD de Rensselaer Polytechnic Institute tan 1976 da, elektrik mühendisliği dalında doktora derecesini ise Kanada da Manitoba Üniversitesinden 1982 yılında almıştır dan bu yana bazı aralıklar dışında ODTÜ Elektrik Elektronik Mühendisliği Bölümünde öğretim üyesidir. Çok sayıda uygulamalı araştırma projesinde kamu ve özel kesimden çeşitli kuruluşlara danışmanlık hizmeti vermiştir. Başlıca ilgi alanları bilişim sistemleri, yazılım yönetimi ve bilgisayar ağlarıdır. Doç. Dr. Onur DEMİRÖRS Doçent Doktor Onur Demirörs Orta Doğu Teknik Üniversitesi Enformatik Enstitüsü nde ( öğretim üyesi, Yazılım Yönetimi Programı başkanı ve Yazılım Yönetimi Araştırma Grubu ( lideridir. Bilgi Grubu Yazılım, Araştırma, Eğitim, Danışmanlık Limited Şirketi nde ( ise strateji direktörü olarak çalışmaktadır. Bilgisayar Mühendisliği Lisans eğitimini Orta Doğu Teknik Üniversitesi nde, Bilgisayar Bilimleri Yüksek Lisans ve Doktorasını Southern Methodist Üniversitesi nde tamamlamıştır. Yönetiminde 30 u aşkın Yüksek Lisans ve Doktora çalışması tamamlanmış, 100 ün üzerinde makalesi dergi ve kitap bölümleri olarak yayınlanmış ve konferanslarda sunulmuştur. Araştırma çalışmaları, yazılım süreç iyileştirme, yazılım proje yönetimi, yazılım ölçümleri, yazılım mühendisliği standartları ve organizasyonel değişim yönetimi alanları üzerine yoğunlaşmıştır. Eğitime yönelik projeler, yazılım organizasyonları için model tabanlı süreç iyileştirme (ISO ve CMMI) ve ölçme altyapıları geliştirme projeleri yönetiminde tamamlanmıştır. Kamu ve TSK için iş süreçleri modelleme, iyileştirme, sistem gereksinimleri belirleme, alım yönetimi ile kavramsal modelleme yöntem ve araçlarının oluşturulmasına yönelik projeler yönetiminde tamamlanmıştır. Dr. N. Alpay KARAGÖZ 1999 yılında ODTÜ Bilgisayar Mühendisliği bölümünden mezun olduktan sonra ODTÜ Enformatik Enstitüsü Bilişim Sistemleri bölümünde Yüksek Lisans (2001) ve Doktora (2008) çalışmalarını tamamladı. Doktora çalışmalarına paralel olarak yürütülen KAMA-C4ISRMOS projesinde araştırmacı ve yazılım kalite yöneticisi olarak rol aldı. Kavramsal modelleme ile ilgili NATO çalışma grubunda görev aldı yılından itibaren Bilgi Grubu Ltd. çatısı altında çeşitli kurumlara yazılım süreç iyileştirme danışmanlığı, nesne yönelimli yazılım geliştirme ve yazılım mühendisliği eğitimleri, kavramsal modelleme danışmanlığı gibi hizmetler sundu yılından bu yana ODTÜ Enformatik Enstitüsü Yazılım Yönetimi yüksek lisans programında yarı zamanlı öğretim görevlisi olarak ders vermektedir.