BANKACILIK SEKTÖRÜNDE RİSKLER I. BÖLÜM 1-GİRİŞ

Transkript

1 BANKACILIK SEKTÖRÜNDE RİSKLER I. BÖLÜM 1-GİRİŞ Bankalar finans sektörünün temel kurumlarından biridir ve yapıları gereği birçok riski yapılarında barındırırlar. Bankaların finans sistemi içinde çok önemli yere sahip olmaları dolayısıyla faaliyetlerinde ortaya çıkacak herhangi bir aksaklık yada kriz durumunda reel kesim doğrudan etkilenmekte ve aksaklığın hızla yayılmasına neden olmaktadır. Sahip oldukları olumlu piyasa itibarı ve güvene dayalı olarak faaliyetlerini sürdüren bankaların reel kesim etkileşimlerinin bu denli yoğun olduğu günümüz koşullarında risk analizi ve derecelendirilmesinin yapılması ile birlikte risk yönetimi politikalarının uygulanması gerekliliği oldukça önem kazanmıştır. Aynı zamanda uluslar arası geçerliliğe sahip derecelendirme, bankanın uluslar arası arenadaki güvenilirliliğini artırabilmektedir li yılların ikinci yarısında hızlanan ekonomik büyüme ve dünya ticaret hacmindeki genişleme özellikle gelişmekte olan ülkelerin ödemeler dengesi finansmanına yönelik fon talebini artırmıştır. Sayıları giderek artan ve bilanço hacimleri büyüyen uluslar arası şirketler, finansal kurumlar ve bankalar farklı para birimlerinden oluşan fonları farklı merkezlerden yönetmeye başlamışlardır. Bu dönemde uluslararası para birimi üzerinden yapılan işlemler konusunda para otoritelerince getirilen serbestiler bankaların yeni iş olanaklarını artırmış, buna bağlı olarak karlılık ve risk alanları da genişlemiştir. Bunun sonucunda daha riskli alanlarda faaliyet göstermek durumunda kalan bankalar için risk ve risk yönetme kavramları her zamankinden daha fazla önem kazanmaktadır. Böyle bir durumda daha dikkatli risk ölçümlerinin yapılması, riskten korunmak için yeni teknikler kullanılması da kaçınılmaz olmaktadır. Ayrıca son dönemde uluslar arası alanda özellikle Uluslar arası Ödemeler Bankası (Bank for International Settlement - BIS) bünyesinde yapılan konuya ilişkin çalışmalar ve düzenlemeler Türk Bankalarını da kaçınılmaz olarak etkileyecek ve bu düzenlemelere uymak zorunda kalacaklardır 2. 2-GENEL OLARAK RİSK KAVRAMI Risk bir işleme ilişkin parasal kaybın ortaya çıkması veya bir giderin veya zararın ortaya çıkması ile neticelenebilecek ekonomik faydanın azalması ihtimalidir 3. Diğer bir tanımıyla risk, potansiyel sorun, tehlike veya kaybı gösteren bir kavramdır. Yine riski belirli bir zaman aralığında belli bir hedefe ulaşamama ve dolayısı ile zarara uğrama olasılığı olarak da tanımlayabiliriz. 1 Çelik,Pelin:Bankaların Risk Derecelendirmesi, Uzmanlık Tezi,Ankara 2004, s.i. 2 Babuşçu,Şenol; Basel II Düzenlemeleri Çerçevesinde Bankalarda Risk Yönetimi, Ankara 2005, s.1. 3 Yüzbaşıoğlu, Nejat:Risk Yönetimi Konferansı,İstanbul 2003, 1

2 Riskin en belirgin özellikleri ise tam ve net olarak bilinememesi, zamanla değişkenlik göstermesi, olumsuz sonuçlar doğurabilir olması ve yönetilebilir nitelikte olmasıdır 4. Bankalarda parasal aktif ve pasiflerin bilanço içindeki payları yüksek olduğundan maruz kalınan finansal risklerin düzeyi oldukça yüksektir. Risk yönetimi mutlaka şirket stratejik kararları ile entegre edilmelidir. Risk yönetiminin ortak amaçları şirket çapında belirlenmelidir TÜRK HUKUKUNDA VE DÜNYA BANKACILIĞINDA RİSK TANIMLARI Türk bankacılığında risk, bir ticari bankanın, kredi müşterisine özgülediği (tahsis ettiği) kredi limitinin kullanılan kısmı olarak değerlendirilegelmiştir. Kuşkusuz bu tanımlama sınırlı bir içerik taşımakta, en kısa deyimiyle, verilen ticari kredinin kısmen veya tamamen geri dönmemesi olasılığına (temerrüt) işaret etmektedir 6. Banka tarafından verilen her kredinin banka açısından bir risk doğuracağı kuşkusuzdur. Ancak banka için her riskli işlem bir kredi değildir. Risk verilen nakdi ve gayri nakdi kredileri de içine almakla beraber bankanın yaptığı işlemler açısından çok daha geniş bir kavramdır 7. Bugün için Türk Bankacılığında risk, Likidite riski, faiz oranı riski, piyasa riski, kur riski olarak tanımlanmaktadır. Genel kabul görmüş evrensel ilkelere göre bankacılıkta ise risk, beş başlıkta ele alınmaktadır 8 : 1- Kredi riski 2- Likidite riski 3- Faiz oranı riski 4- İşletme riski 5- Sermaye riski Kredi riski, kısaca, verilen kredinin kısmen veya tamamen geri dönmeme riskidir. Likidite riski, bankanın yükümlülüklerini karşılama açısından kaynak yaratma zorluklarıyla karşılaşması veya zarar üretecek borçlanmaya başvurma zorunda kalması olasılığıdır. İşletme riski, genel müdürlük, şubeler,çalışanlar ve müşteriler ekseninde bir bankanın karşılaşabileceği sorunlara işaret etmektedir. Sermaye riski, kaynağı ne olursa olsun bankanın büyüyen riskleri karşısında yeterli sermaye takviyesi bulamayacağı durumları ifade etmektedir. 4 Babuşçu, s.4. 5 Yüzbaşıoğlu, 6 Soydan, Halit; Bankalarda Risk Kavramı ve Yeni Finansman Teknikleri,İzmir 1999,s.3 7 Reisoğlu, Seza; Bankalar Kanunu Şerhi ve Bankacılık Uygulamasında Diğer Hukuki Kavramlar, Ankara 2002,s Soydan;s.7. 2

3 Anglo-Amerikan Portföy Yönetimi ilkelerine göre risk tanımı ise; 1-Faiz oranı riski 2- Pazar riski 3- Enflasyon riski 4- iş riski 6- Mali risk 7- Likidite riskidir 9. II. BÖLÜM 4- RİSK TÜRLERİ 4.1.Piyasa riski Piyasa riski, genel anlamda, bankaların bilanço içi ve bilanço dışı hesaplarında takip ettikleri varlık ve pozisyonların cari piyasa (Pazar) değerinin düşmesi nedeniyle zarara uğraması ihtimali olarak tanımlanmaktadır. Ancak sermaye yeterliliği düzenlemeleri piyasa riskini daha özel olarak bankaların alım-satım hesapları ile sınırlamaktadır. Dolayısı ile sermaye yükümlülüğü açısından piyasa riskini, bankaların alım- satım hesaplarında takip ettikleri varlık ve pozisyonların cari piyasa (Pazar) değerinin düşmesi nedeniyle zarara uğraması ihtimali olarak daha dar bir çerçevede ele almak daha uygun bulunmaktadır. Bankalarca tutulan finansal varlık ve pozisyonların cari piyasa değerini etkileyecek dört temel fiyat değişkeni bulunmaktadır: Piyasa faiz oranları Hisse fiyatları Döviz kurları Altın, kıymetli diğer madenler ve emtia fiyatları Finansal varlık ve pozisyonlarla ilgili fiyat hareketlerinden (faiz, hisse, kur ve emtia risklerinden) kaynaklanan toplam zarar riski genel piyasa riski olarak isimlendirilmektedir Soydan, s Altıntaş, M.Ayhan; Bankacılıkta risk yönetimi ve Sermaye Yeterliliği, Ankara 2006, s

4 4.2. Faiz oranı riski Faiz oranı riski en genel tanımıyla, bankaların ürünlerinin faiz oranlarında meydana gelen değişimlerden dolayı banka karında olası düşüşleri ifade etmektedir. Daha geniş bir ifadeyle faiz oranlarındaki değişiklikler nedeniyle bankaların olası gelir kaybı, özkaynak değer kaybı, nakit akımlarında ortaya çıkabilecek aksaklıklar, planlanan nakit giriş değerlerinde düşüşler gibi sonuçlar ortaya çıkaran risklerdir 11. Bilindiği üzere bankalar daha çok kısa vadeli fonları toplamakta ve bunları daha uzun vadeli olarak plase etmektedir. Bankaların aldığı kaynağa ödedikleri faizle plase ettikleri yerden aldıkları faiz oranı arasındaki fark da bankanın karını oluşturmaktadır. Bankalar genelde bu işlemi sabit faiz oranları üzerinden yapmaktadır. Yani faizler işlemin yapılması anında belirlenmekte ve sonuna kadar değiştirilmemektedir. Böyle bir durumda kredinin vadesi gelmeden piyasada faiz oranlarında bir yükselme sözkonusu olsa banka kısa vadeli kaynaklarını yenilerken yeni faiz oranlarını uygulamak zorunda kalırken kredinin faiz oranını değiştirmeyecektir. Banka faiz oranlarındaki bu harekete karşı bir önlem almadığı için karı azalacak veya zarar edecektir Faiz Oranı Riskinin Ölçümü Bankaların faiz oranı riskini ölçmede kullandıkları farklı yöntemler bulunmaktadır. Bunlardan başlıcaları: Gap Analizi, Duration Analizi, Parametrik Yöntemlerdir. a- Gap Analizi: Belirli bir dönemde faize karşı duyarlı aktifler ile faize karşı duyarlı pasifler arasındaki riski ortaya koyan gap analizi, bu yönüyle faiz oranı riskinin yanında likidite riskinin yönetiminde de kullanılmaya uygundur. b- Duration Analizi: Duration analizi ortalama vadeyi yeniden fiyatlamaya göre ağırlıklandıran bugünkü değerdir. Yani bir aktifin yada pasifin zamana göre ağırlıklı bugünkü değerinin piyasa değerine oranı olarak hesaplanmaktadır. Bu yöntem özellikle farklı faiz oranları ve vadeler taşıyan tahvillerin birbiriyle karşılaştırılması amacıyla geliştirilmiş daha sonra faiz oranı riskinin ölçülebilmesi amacıyla kullanılmıştır. c- Parametrik Yöntemler: Risk faktörlerinde olası değişikliklerde mevcut durumun ne yönde ve ne miktarda etkileneceğini belirlemeye yönelik çalışmalardır. 11 Şakar, Hakan; Bankalarda Aktif Pasif Yönetimi, 2002, s Babuşçu, s.63. 4

5 Riskin Giderilmesi Bir bankanın bilanço ve gelir tablosunda sahip olduğu ortalama vade yapısı ve faiz oranındaki değişiklikler net gelirin faiz riskine olan hassasiyetini gösterir. Bu çerçevede riskin giderilmesi, riskin oluşum şekline göre değişecektir. Riskin oluşumu ve dolayısıyla giderilmesi ya vadelerdeki değişim ya da faizlerdeki değişimle ortaya çıkar. Bu çerçevede banka bilanço içi ters yönlü ürünlerle ya da türev işlemlerle riski gidermeye çalışacaktır Likidite riski Likidite bankaların borç ödeyebilme kapasitesidir. Likidite riski ise bankanın taahhütlerini zamanında veya makul bir maliyetle karşılayamaması tehlikesidir. Bankacılıkta taahhüdünü hiç ve hatta zamanında yerine getirememe sonuçları çok ağır olan ve genellikle bankanın tasfiyesi ile sonuçlanan bir risktir. Likidite riski bankaların aracılık işlevini yerine getirebilmek, daha doğrusu bankacılık yapabilmek için mecburen üstlendikleri en temel risktir. Bankalar aracılık işlevini yerine getirirken; Farklı yerlerden (coğrafyadan) topladıkları tasarruf fazlasını (mevduatı) farklı yerlerde (coğrafyada) bulunan ve fon ihtiyacı içindeki müşterilerine ödünç vermek sureti ile, Farklı ve genellikle küçük miktarlarda topladıkları mevduatı bir havuzda toplayıp daha büyük miktarlarda ödünç vermek veya yüksek miktarlarda (genellikle yurtdışından) temin ettikleri kredileri daha küçük miktarlarda (genellikle yurt içinde) ödünç vermek suretiyle, Farklı vadelerde topladıkları fonları farklı vadelerle ödünç vermek, özellikle de kısa vadelerle toplanan mevduatla daha uzun vadeli ödünç vermek (kredi kullandırmak veya uzun vadeli menkul kıymet satın almak) suretiyle, Vadesiz veya belli bir vadede geri ödenmek üzere topladıkları mevduat ve diğer yabancı kaynakları duran varlıklara yatırmak (iştirak ve bağlı kuruluşlara sermaye olarak bağlamak veya sabit kıymet anlamında kullanmak) suretiyle, yer, miktar, zaman ve nitelik bakımından yaptıkları dönüşümlerle likidite riski üstlenirler. Küçük miktarlarda ve kısa vadelerde toplanan kaynakları büyük miktarlarda ve uzun vadelerle kullandırabilmeleri bankaların en önemli ve vazgeçilmez fonksiyonlarıdır. Bankaların kısa vadeli fonları uzun vadeli plase edebilmelerini sağlayan en temel unsur bankanın kendi itibarıdır. 13 Babuşçu, s.65,66. 5

6 Bankalar sonuçlarının çok ağır olacağını bildiklerinden likiditelerini yönetmeye özel önem verirler 14. Genel likidite açıklarına banka gurupları itibari ile bakıldığında mevduat toplayan bankalarda likidite açıklarının %50 ler civarında oluştuğu, yabancı banka şubelerinde bu açığın daha düşük oranlarda gerçekleştiği, kalkınma ve yatırım bankalarında ise likidite fazlasının bulunduğu görülmektedir Vade Uyumsuzluğuna Bağlı Likidite Riski Bankalarda likidite riskinin en önemli nedenlerinden birini vade uyumsuzluğu oluşturmaktadır. Vade uyumsuzluğuna bağlı likidite riski, pasifin vade yapısının aktifin vade yapısından kısa olması durumunda ortaya çıkar Aktif Kalitesindeki Bozulmalara Bağlı Likidite Riski Aktif kalitesinin bozulması iki şekilde karşımıza çıkmaktadır. Birincisi plase edilen kaynaklardan geri dönmeyen miktarındaki artış, ikincisi aktifin donuk olarak adlandırılan sabit kıymetler vb. nin aktiften daha fazla pay almasıdır. Aktifte geri dönmeyen alacaklardaki miktarın artması bankaların likidite riskini artırıcı etki yapacaktır. Çünkü alacakların ana parası ve faizi kadar miktar tahsil edilemezken pasifte bu kadarlık miktarın geri ödenmesi gerekecektir. Bu durum bankanın likit kaynak bulmasını zorunlu kılacaktır. Geri dönmeyen alacaklardaki artış büyüdükçe likit kaynak ihtiyacı da artacak ve bir süre sonra likidite sorunu iyice belirginleşecektir Beklenmeyen Kaynak Çıkışlarına Bağlı likidite Riski Bir kriz ortamı oluşturmamakla birlikte finansal piyasalarda ortaya çıkan güven kaybının yarattığı yada bankanın kendi özel koşullarından (banka hakkında olumsuz haber çıkması gibi) kaynaklanan hızlı nakit çıkışları, bankalar için önemli bir diğer likidite riski kaynağıdır. Bu durumda bankadan kaynak çıkışı farklı şekillerde gerçekleşebilir. Bunlardan ilki bankada durağan olarak kalan vadesiz mevduatların çekilmeye başlanması, kısa vadeli repo vb. kaynaklarda hızlı çekiliş şeklinde de olabilecektir. İkincisi ise uzun vadeli yurtdışından sağlanan sendikasyon vb. kaynakların yenilenmemesi sonucu geri ödeme zorunluluğunun ortaya çıkmasıdır. Banka bu türde bir riskin oluşma olasılığını sürekli takip etmelidir. Beklenmeyen kaynak çıkışının oluşması olasılığı ortaya çıktığında, likidite riskini önleyebilmek için bankalar bazı önlemler alabilecektir. Bunlar; yeni ve vadeli kaynak girişi sağlanmaya çalışılması, krediler içinde geri dönüşü mümkün görünenlerin geri çağrılması, satılabilecek sabit kıymetlerin satılması, 14 Altıntaş, Bankacılık Düzenleme Denetleme Kurumu; Bankacılık Sektörü Değerlendirme Raporu, Ankara 2004, s 85. 6

7 sadece kısa vadeli ve geri dönüşü garanti görülen kaynak aktarımları yapılması, nakit özkaynak artışına gidilmesi olarak sıralanabilir. Geri ödemeye ilişkin talepler yoğunlaşmaya başlarsa ve bankanın almış olduğu önlemler yetersiz kalırsa Merkez Bankası kaynaklarından yardım talep edilmeli ve diğer bankalardan kaynak girdisi sağlanmaya çalışılmalıdır Karlılıktaki Düşüşe Bağlı Likidite Riski Bir bankanın karına bakılırken ikili bir ayırıma gitmek gerekir. Karın bir bölümü nakit olarak girişlerden sağlanırken, bir bölümü henüz nakit girişi olmamış ancak hak edildiği için dönemsel olarak hesaplara alınan kaydi kardır. Likidite riski açısından karın nasıl bir yapıda olduğu önem taşımaktadır Krizlere Bağlı Likidite Riski Yerel yada uluslar arası finansal ve/veya siyasi krizlerden kaynaklanan güven sorunu bankalardan hızlı bir kaynak çıkışına yol açabilir. Bu durum bazı bankaları etkileyebileceği gibi sektörün tümüne yönelik de olabilir. Hızlı kaynak çıkışı likidite ihtiyacını artıracaktır. Bu tür riskler genellikle aniden oluştukları için önlem almak çoğunlukla zor olmakla birlikte önceden öngörülmeleri halinde beklenmeyen kaynak çıkışına ilişkin yapılabilecekler burada da geçerli olmaktadır. Ayrıca Merkez Bankasının gerek likidite sağlaması gerekse yükümlülükler konusunda bankaları rahatlatıcı önlemlerine ihtiyaç artmaktadır Kur riski Kur riski bankaların döviz kur ve paritelerindeki değişiklikler nedeniyle zarara uğraması tehlikesidir. Ulusal yabancı paralar karşısındaki değişim değerine kur, yabancı paraların birbirleriyle değişim oranlarına parite diyoruz. Bu risk döviz pozisyon riski olarak da ifade edilir 17. Kur riski yada yabancı para pozisyon riski, bankaların bilançoları içinde yabancı para oluşturdukları pozisyonlara bağlı olarak döviz kurlarında, meydana gelen değişiklikler nedeniyle uğrayabilecekleri gelir kaybı ve buna bağlı oluşacak olumsuz durumlardır. Daha açık ifade edilecek olursa, bankanın aldığı yabancı para pozisyonlarının beklenmedik yönde kur hareketleri nedeniyle banka gelirlerinde ve dolayısıyla özkaynaklarında, nakit akımlarında, aktif kalitesinde ve nihai olarak taahhütlerini karşılamada yaratacağı olumsuzluklara ilişkin risktir 18. Türk bankacılık sektörünün kur riski genel olarak değerlendirildiğinde, yabancı para pozisyonlarının geçmişe kıyasla daha dikkatle izlendiği, alınan pozisyonların yasal sınırlar içinde olduğu, türev ürünler yoluyla korumaya daha fazla başvurulduğu görülmektedir. Ancak 16 Babuşçu, Altıntaş, Babuşçu, s.70. 7

8 döviz kredileri ile dövize endeksli kredilerin boyutu dikkate alındığında, bankaların müşterileri olan firma ve kişiler tarafından taşınan kur riskinin izlenme gereğinin devam ettiği anlaşılmaktadır. Özellikle yurtdışı kaynaklı ve global bir resesyon ihtimalinin ortaya çıkması genel tedirginliği artırmaktadır. Türk bankacılık sisteminin kur riski genel olarak değerlendirildiğinde; tüm dövizler üzerinden işlem yapılmakla beraber yabancı para işlemlerinin en yoğun olarak USD ve EUR ile yapıldığı, cinsleri itibarıyla taşınan pozisyonlardan USD ve EUR cinsinden pozisyonların banka bilançolarına etki edebilecek düzeyde oldukları sonucuna ulaşılmaktadır Kur Riski ve Kar Zarar Durumu Bankalar yabancı para pozisyonu oluştururken belirli beklentiler içinde olurlar. Bir banka ileriye yönelik kur riski üstlenmek istemiyorsa aktif ve pasif yabancı para miktarlarını eşit düzeyde tutar Kur Riski ve Özkaynaklar Bankaların üstlenmiş oldukları yabancı para pozisyonları kurlardaki değişimlere bağlı olarak özkaynakların piyasa fiyatlarını da etkiler. Bu etkiyi ölçebilmek için önce YTL aktifler ile yabancı para ayrı olarak net bugünkü değerleri bulunur ve yabancı para aktiflerin değeri dönem sonu kurdan YTL ye çevrilerek YTL aktiflere eklenir. Bulunan değer net bugünkü aktif toplamıdır. Kur riskinin özkaynaklara zarar vermesini önlemek için bilançoyu kullanarak yapılabilecek uygulama, özkaynakları açık pozisyonun zayıflattığı düşünülüğünde aktifte yabancı para kullandırımına gidilirken pasifte YTL kaynak bulunması olacaktır RİSK GRUBU Risk gurubu kavramı hukuksal bir kavram değildir. Risk gurubuna dahil kişiler arasında mutlaka sözleşmeye dayanan bir hukuksal ilişki bulunması aranmamakta, iki veya çok taraflı ilişkileri dolayısıyla bir tehlikenin meydana gelip gelmeyeceği dikkate alınmalıdır. Risk gurubu kavramı iki ayrı ilişkiler bütünü içinde yer alan kişileri ifade etmektedir. Bunlardan ilki genel olarak risk gurubunu, ikincisi bankanın dahil olduğu risk gurubunu anlatmaktadır. Her iki gurupta banka için risk kabul edilir. Yukarıdaki tanımlardan anlaşılacağı üzere riskin hukuki tanımı yapılamamıştır sayılı Bankacılık Kanunun 49. Maddesi ise risk guruplarını kategorileştirmekte fakat risk tanımlanmamaktadır 21. Riski sistematik ve sistematik olmayan risk olarak ikiye ayırabiliriz Babuşçu, s Çevik, Kemal; Ekonomi Hukuku Yaklaşımı ile Banka Hukuku, Ankara 2007, s

9 a) Sistematik Risk: Ekonomik, politik ve sosyal durum ve benzeri çevre faktörlerinin değişkenliğinden kaynaklanıp, bütün şirketleri aynı yönde fakat değişik derecede etkileyen riskler sistematik risktir. Sistematik riskler umulmadık hallerde ortaya çıkarlar ve tüm işletmeleri aynı yönde az veya çok etkilerler 22. Bankalar sadece kendi risklerini iyi yönetememekten batmazlar veya zarar görmezler. Sistemdeki diğer banka ve finans kurumlarından kaynaklanan problemler ödeme sistemi aracılığıyla veya ortaya çıkan panik sebebiyle sağlıklı kurumlarında çok kısa sürede çökmesine sebep olabilir. Sistematik riski önlemek üzere oluşturulmuş değişik sistemler ve ana varlık sebepleri sistematik krizleri önlemek olan pek çok kurum ve kuruluş mevcut olmakla birlikte bu sistemlerin etkin işlememesi, kurum ve kuruluşların görevlerini layıkıyla yapmamaları ve hatta yapmaktan kaçınmaları sonucunda kriz tüm finansal sistemi etkisi altına alabilir 23. Sistematik riskler kontrol edilemeyen (imprevisible) risklerdir. Nitekim kanun sistematik riske karşı alınacak önlemler başlıklı 72. Maddesinde; finansal sistemin bütününe sirayet edebilecek bir gelişmenin ortaya çıkması ve bu durumun kurumun koordinasyonunda Fon Hazine Müsteşarlığı ve Merkez Bankasınca müştereken tespiti halinde alınacak olağanüstü tedbirleri belirlemeye Bakanlar Kurulunun yetkili olduğunu hükme bağlamıştır 24. Sistematik riskin kaynağı sadece ulusal değil uluslararası da olabilir. Ulusal finansal sistemlerin global finansal siteme entegrasyonu arttıkça uluslar arası sistematik risklere maruz kalma riski de artar. Sistematik risk ve krizler ülke finansal sistemlerinin kısmen veya tamamen çökmesine, fonksiyonların kısmen veya tamamen yitirilmesine neden olabilir. Bu çerçevede; Bankalara mevduat akışı kesilebilir, mevduat çekişleri yaşanabilir, İhtiyatlı olma eğilimi artar, kredi kullandırımı aksar, limitler kısılır, Kur ve faize bağlı olarak finansal aktiflerin fiyatında iniş ve çıkılar yaşanır, Ödemeler sisteminde aksaklıklar çıkar, Halkın bankalara, bankaların birbirine güveni azalır 25. b) Sistematik Olmayan Risk: Sistematik olmayan risk sadece bir firmayı etkilerken diğer firmaları etkilemeyen, finansal varlıkları bireysel yada sektörel olarak sahip oldukları risklerdir. Faaliyet riski, finansal risk, yönetim riski ve sektör riski sistematik olmayan risklerdir. İşçi grevi, yönetim hataları, keşifler, reklam kampanyaları, tüketici tercihlerindeki değişmelere yol açabilir. Sistematik riskin kontrol edilmesi imkansızken, sistematik olmayan riskin kaynaklarında yapılan değişmelerle ve yönlendirmelerle kontrol edilmesi ve yok edilmesi mümkündür Çevik, s Atıntaş, s Çevik, s Altıntaş, s Demirtaş, Özgür; Güngör, Zülal; Portföy Yönetimi ve Portföy Seçimine Yönelik Uygulama, s

10 Kanunun 49. Maddesinde beş tür risk gurubu sayılmıştır, bunlar; Gerçek veya tüzel kişinin dahil olduğu genel nitelikli risk gurubu, Bankanın dahil olduğu risk gurubu Sermayesinin çoğunluğu kamuya ait bankaların risk gurubu, Bankalar dışındaki KİT veya hisselerin çoğunluğu ÖİB lığı elinde bulunan diğer kamu kurum ve kuruluşları, Bankaların Kredi İşlemlerine İlişkin Yönetmelik in 4. Maddesi düzenlemesi,(aynı risk gurubuna dahil edilecek gerçek ve tüzel kişiler maddesi) 5.1. Gerçek ve Tüzel Kişinin Dahil Olduğu Risk Grubu 49/I e göre; bir gerçek kişi ile eşi ve çocukları, bunların yönetim kurulu üyesi veya genel müdürü oldukları veya bunların yada bir tüzel kişinin birlikte veya tek başlarına doğrudan yada dolaylı olarak kontrol ettikleri yada sınırsız sorumlulukla katıldıkları ortaklıklar bir risk gurubu oluşturur. Fıkrada ölçü olarak aile, yönetim, kontrol ve sınırsız sorumluluk ele alınmıştır Bankanın Dahil Olduğu Risk Grubu 49/2 ye göre; bir banka ile bu bankanın nitelikli pay sahipleri, yönetim kurulu üyeleri ve genel müdürü bunların birlikte yada tek başlarına doğrudan veya dolaylı olarak kontrol ettikleri yada bunların sınırsız sorumlulukla katıldıkları veya yönetim kurulu üyesi yada genel müdürü oldukları ortaklıklar bankanın olduğu risk gurubunu oluşturur. İkinci fıkrada düzenlenen kriterler birinci fıkradaki kriterlerle nitelikli pay sahipliği hariç aynı kriterlerdir. Nitelikli pay ise; bir ortağın sermayesinin veya oy haklarının doğrudan veya dolaylı olarak yüzde on veya daha fazlasını teşkil eden paylar ile bu oranın altında olsa dahi yönetim kurullarına üye belirleme imtiyazı veren payları ifade eder Sermayesinin Çoğunluğu Kamuya Ait Bankalar Sermayesinin çoğunluğu ayrı ayrı veya birlikte hazineye, Özelleştirme İdaresi Başkanlığına, genel ve katma bütçeli dairelere ait bankalar doğrudan veya dolaylı olarak kontrol ettikleri ortaklıklar ile birlikte bir risk gurubu oluşturur Bankalar dışındaki KİT veya Hissesinin Çoğunluğu Özelleştirme İdaresi Altında Bulunanlar Bankalar dışındaki KİT veya hisselerinin çoğunluğu ÖİB nın elinde bulunan diğer kamu kurum ve kuruluşları, sermaye, yönetim ve denetimlerine hakim oldukları bağlı ortaklık, iştirak ve müesseseler ile birlikte bir risk gurubu oluşturur. 10

11 5.5. Kurulca belirlenecek riskler Maddenin son fıkrasında; banka ve ortaklıklarda yönetim kurulu üyesi ve genel müdür olarak görev yapanlar ve velayet altında olmayan çocuklar bakımından aynı risk gurubuna dahil edilecek gerçek ve tüzel kişilerin tespitine ilişkin usul ve esasların Kurulca belirleneceği hükme bağlanmıştır. Kurulca kabul edilerek 1 Kasım 2006 tarihinde yürürlüğe giren Bankaların Kredi İşlemlerine İlişkin Yönetmelik in aynı risk gurubuna dahil edilecek gerçek ve tüzel kişiler başlıklı 4. Maddesine göre; Birden fazla ortaklıkta genel müdür, yönetim kurulu üyesi veya yönetim kurulu başkanı olarak görev yapanlar bakımından aynı risk gurubuna dahil edilecek gerçek ve tüzel kişilerin bankalarca tespitinde, Bu kişilerin görev aldıkları ortaklıklarda, ilgili mevzuat uyarınca edinmeleri gerekenden fazla miktarda hisseye sahip olmaları, Bu kişilerin görev aldıkları ortaklıklar arasında kontrol ilişkisinin bulunması veya birinin ödeme güçlüğüne düşmesi diğer bir veya birkaçının ödeme güçlüğüne düşmesi sonucunu doğuracak boyutta kefalet, garanti veya benzeri ilişkinin varlığı, Görev alınan ortaklıklarda kontrolü elinde bulunduran gerçek kişi ortaklar ile üçüncü dereceye kadar kan ve ikinci dereceye kadar sıhri hısım derecesinde akrabalık ilişkisi bulunması, Bu kişilerce vasıf ve tecrübeleriyle mütenasip özlük hakları üzerinde bir hakkın tanınması, hususları dikkate alınır. Bu hususların birinin veya birkaçının varlığı halinde yönetim kurulu başkan veya üyesi olarak görev yapanlarla bahse konu ortaklıklar aynı risk grubuna dahil edilir. Banka yönetim kurulu üyelerinden yalnızca bu sıfatları dolayısıyla kanunun 49. Maddesinin ikinci fıkrası uyarınca bankanın dahil olduğu risk gurubu içinde yer alanlar hakkında bankanın dahil olduğu risk gurubuna kullandırılacak kredilere ilişkin olarak toplantılarla ilgili herhangi bir çekince sözkonusu değildir 27. III. BÖLÜM 6- KREDİ RİSKİ 27 Çevik, s

12 Genel anlamı ile kredi, mevcut ve belli olan bir satın alma gücünden, belirli ve geçici bir süre için başkası lehine vazgeçmek olarak tanımlanabilir 28. Kredi riski ise kredi müşterilerinin bankaya karşı olan yükümlülüklerini kısmen veya tamamen zamanında veya hiç yerine getirmemeleri nedeniyle bankanın zarara uğrama tehlikesi olarak tanımlıyoruz 29. Banka tarafından verilen her kredinin banka açısından bir risk doğuracağı kuşkusuzdur. Ancak banka için her riskli işlem kredi değildir. Risk, verilen nakdi ve gayrinakdi kredileri de içine almakla beraber bankanın yaptığı işlemler açısından çok daha geniş bir kavramdır. Bir krediden söz edebilmek için risk altına giren bankanın bir gerçek veya tüzel kişiye rücu edebilmesi gerekir. Rücu hakkının olmadığı hallerde banka, üstlendiği riskin sonuçlarına kendisi katlanır. Bankanın krediyi müşteriye vermesinden sonra üç olay meydana gelebilir. Birincisi kredi sözleşme şartlarına göre banka tarafından tahsil edilir. İkincisi kredi şartları ve kredi ödeme planı banka ve müşteri yönünden tatminkar olacak şekilde yeniden belirlenir. Üçüncüsünde ise bazı krediler yapılan sözleşme şartlarına göre tahsil edilemez ve bir problemli kredi ortaya çıkar 30. Kredi riski bankaların sadece kredi hesaplarından kaynaklanan bir risk değildir. Verilen nakdi ödünçlerin izlendiği kredi hesaplarına ilaveten; Menkul kıymet portföyü, Kırmızı (ters) bakiye veren mevduat hesapları, Diğer mali kuruluşlar nezdinde tutulan mevcutlar, Teminat mektupları ve diğer garanti ve taahhütler, Türev sözleşmeler, Sebebiyle kredi riski ile karşılaşabilirler KREDİ SINIRLAMALARI Son yıllarda ülkemizde sayısı artan batık şirketler, bankaların problemli kredileri, uygulanan şirket kurtarma operasyonlarının ekonominin üzerindeki olumsuz etkileri çeşitli kesimlerde değişik düzeylerde hissedilmektedir. Bankaların kredi taleplerini yanlış değerlendirmeleri ve problemli kredilerin oluşması ülke kaynaklarının verimsizce değerlendirilmesine neden olmaktadır. 28 Vural, Güven; Türk Banka Hukuku, Ankara 1991, s Altıntaş, s Polat, Erdal; Türk Bankacılık Sisteminde Problemli Kredileri Önceden Belirleyecek Model Geliştirilmesi için Bir çalışma, İstanbul 1995, s Altıntaş, s

13 Bankacılık Kanunun doğrudan özkaynakları baz alarak muhtelif sınırlamalar getirdiği tek risk, kredi riskidir sayılı Bankacılık Kanununda yer alan genel kredi ve yatırım sınırlarını altı başlıkta incelemek mümkün bulunmaktadır. Bir kişiye açılabilecek kredi sınırı Bir sermaye gurubuna açılabilecek kredi sınırı Banka sermayesine hakim guruba açılabilecek kredi sınırları Büyük kredi sınırı İştirak ve gayrimenkul edinme sınırları Yasak kredi ve yatırımlar a- Bir kişiye açılabilecek kredi sınırı: Bankalarca bir gerçek yada tüzel kişiye açılabilecek kredilerin toplamı banka özkaynaklarının %25 ini aşamaz. Kanundaki kişiden kasıt tek bir banka müşterisidir. Bu müşteri devlet memuru, tüketici kredisi alan bir emekli, ticari kredi kullanan bir şirket veya dünyanın en büyük bankası olabilir. b- Bir sermaye gurubuna açılabilecek kredi sınırı: Bankaların bir sermaye gurubuna açabileceği kredilerin toplamı, tek bir kişiye açılabilecek kredi toplamından daha fazla değildir. Bankacılık Kanununda sermaye gurupları risk gurubu olarak tanımlanmış ve bir risk gurubuna kullandırılabilecek kredilerin banka özkaynaklarının %25 ini aşamayacağı belirtilmiştir. c- Banka sermayesine hakim guruba açılabilecek kredi sınırları: 5411 sayılı Bankacılık Kanunu, banka sahibi sermaye gurubunun bankadan kullanabileceği kredi miktarını diğer sermaye guruplarının bankadan kullanabileceği kredi miktarından daha aşağı düzeyde belirlemiştir. Buna göre bankalarca bankanın dahil olduğu risk gurubuna kullandırılacak krediler banka özkaynaklarının %20 sini geçemeyecektir. Ancak Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu bu oranı diğer sermaye gurupları düzeyine, yani %25 e yükseltmeye yetkilidir. Diğer bir kredi sınırı ise Kanunun 54/2 inci maddesine göre hakim ortak veya nitelikli pay sahibi olup olmadıklarına bakılmaksızın bankaların sermayesinin yüzde bir veya daha fazla payına sahip olup pay defterine kayıtlı olan tüm ortaklarına ve bunlarla risk gurubu oluşturan kişilere kullandırılacak kredilerin toplamı özkaynakların %50 sini aşamayacaktır. Bankaların dahil oldukları risk gurubuna kullandırdıkları kredilere emsal kredilere nazaran daha düşük faiz ve komisyon oranları tatbik etmeleri yasaktır. d- Büyük kredi sınırı: Bankacılık Kanunun 54/3 üncü maddesine göre; bir gerçek yada tüzel kişiye veya risk gurubuna özkaynakların yüzde onu veya daha fazlası oranında kullandırılan krediler büyük kredi sayılır ve bunların toplamı banka özkaynaklarının sekiz katını aşamaz. 13

14 e- İştirak ve gayrimenkul edinme sınırları: Bankaların kredi kuruluşları ve finansal kuruluşlar dışındaki bir ortaklıktaki payı kendi özkaynaklarının %15 ini, bu ortaklıklardaki paylarının toplam tutarı ise kendi özkaynaklarının %60 ını aşamaz. Bankaların hizmetlerinin gerektirdiğinin ötesinde gayrimenkul edinerek, kaynaklarını seyyal olmayan varlıklara bağlamaları istenmeyen bir durumdur. Kanunun 57. Maddesi uyarınca bankaların gayrimenkullerinin net defter değerleri toplamı özkaynaklarının %50 sini aşamaz. Alacakların tahsili gayesiyle edinilmek zorunda kalan gayrimenkullerin ise belli bir sürede elden çıkarılması gerekir. f- Yasak kredi ve yatırımlar: 5411 sayılı Bankacılık Kanunu nun 50/1 maddesine göre bankalar; Yönetim kurulu üyelerine, genel müdüre, genel müdür yardımcılarına ve kredi açmaya yetkili mensuplarına, bunların eş ve velayet altındaki çocuklarına, tek başlarına yada birlikte sermayesinin yüzde yirmi beş veya fazlasına sahip oldukları ortaklıklara, Yukarıda sayılanlar dışında kalan mensupları ile bunların eş ve velayeti altındaki çocuklara, Mensuplarının kurduğu veya bunlar için kurulan sandık, dernek, sendika veya vakıflara, Her ne şekil ve surette olursa olsun nakdi ve gayrinakdi kredi veremez, tahvil yada benzeri menkul kıymetlerini satın alamazlar. Bankalar, kendilerinde doğrudan veya dolaylı olarak pay sahibi olan ortaklık ve kuruluşlarda doğrudan veya dolaylı olarak pay sahibi olamazlar, bunların hisse senetlerini rehin olarak kabul edemezler ve karşılığında avans veremezler. Bu yasaklamanın amacı banka sermayesinin azaltılmasını, bankaya konulan sermayenin geri iadesini önlemektir. Bankalar, Sermaye Piyasası Kanunu kapsamında gayrimenkul ve emtiayı esas alan sözleşmeler ile Bankacılık Düzenleme Denetleme Kurulunca uygun görülecek kıymetli madenlerin alım ve satımı hariç olmak üzere ticaret amacıyla gayrimenkul ve emtianın alım ve satımı ile uğraşamaz, ipotekli konut finansmanı kuruluşu ve gayrimenkul yatırım ortaklıkları hariç olmak üzere ana faaliyet konusu gayrimenkul ticareti olan ortaklıklara katılamazlar 32. IV. BÖLÜM 8- RİSK YÖNETİMİ 32 Altıntaş, s

15 Risk yönetiminin amacı bankanın risk almasını önlemek değildir. Tam tersine bankacılık risk alma işi olduğundan, risk almaktan kaçarak bankayı yaşatmak zaten sözkonusu olamaz. Bankacılıkta risk yönetiminin iki temel hedefi vardır. i.bankanın finansal performansını iyileştirmek ii. Bankanın karşılanması ve kabulü mümkün olmayan ölçüde büyük zararlarla karşılaşmasını önlemek Kuşkusuz her ticari işletme gibi bankalarda da temel amaç nihai olarak karı maksimize edip hissedarlarca yatırılan sermayeye en iyi getiriyi sağlayabilmektir. Bu ise ancak en yüksek finansal performansla sağlanabilir. Dolayısıyla bankacılıkta risk yönetimi, bankanın kurulup faaliyete geçirilmesindeki temel amaçtan soyutlamak imkansızdır. Risk yönetimi olsa olsa finansal performansın ölçümünde aktif getirisi veya özvarlık getirisi gibi mali tablolardan üretilen geleneksel finansal oranlar yerine daha sağlıklı olan riske göre düzeltilmiş getirileri esas alabilir. Bankacılık denetim otoritesinin risk yönetiminden beklentisi ise, bankanın sermayesiyle orantılı risk almasını sağlamak ve işler ters gittiğinde ortaya çıkacak zararın sermaye ile karşılanabilmesini bugünden sağlamak, diğer bir ifade ile beklenmedik durumlarda ortaya çıkacak zararın, özkaynaklarla karşılanamayıp, yabancı kaynaklara halktan toplanan mevduata- sirayet etmesini önlemek için bugünden önlem alınmasını sağlamaktır. Bu ise bankalarda çok iyi risk yönetim sistemlerinin kurulması ve devamlılığın sağlanması ile mümkün olabilir RİSK YÖNETİMİNDE ULUSLAR ARASI DÜZENLEMELER Küreselleşme olgusunun giderek yaygınlaşması ülkeleri giderek birbirine daha bağlı hale getirirken bunun sonucu olarak herhangi bir ülkenin finansal piyasalarında meydana gelen krizin diğer ülkelere de çok çabuk bulaşabilmesi çoğu alanda olduğu gibi risk yönetimi konusunda da uluslar arası standartlar oluşturmayı zorunlu kılmaktadır. Bankalar için özellikle risk yönetimi ve sermaye yeterliliği konusunda ortak standartlar geliştiren başlıca kurum BIS ve bünyesindeki Basel Komite bulunmaktadır. Ülkelerin uygulamalarında bazı farklılıklar olsa da temelde özellikle gelişmiş ülkelerin BIS standartlarını esas aldıkları görülmektedir. 9.1.BIS (Bank for International Settlements) Düzenlemeleri Basel Komitesi para ve bankacılık sisteminde görülen bozulmalar nedeni ile bankacılık alanında düzenlemeler ve denetime yönelik uygulamalar konusunda 1974 yılında 10 ülkenin Merkez Bankası başkanlarından oluşturulmuştur. 33 Altıntaş,

16 Komite son yıllarda uluslar arası riskin artmasıyla birlikte sermaye rasyosunun da bozulduğunu dikkate alarak özellikle sermaye yetersizliği üzerine de yoğunlaşmıştır. Komite dünyada denetleme yöntemlerini ayrıntılı bir şekilde düzenlemeyi hedeflememekte, sadece ortak standartlar ve yaklaşımlar geliştirerek aynı bakış açısını uluslararasında oluşturmayı amaçlamaktadır 34. Komitece yürütülen faaliyetleri üç başlıkta toplamak mümkündür; (i) (ii) (iii) Ülkeler arasında banka denetimi ve mevzuatı ile ilgili bilgi paylaşımı ve değişimi sağlamak Uluslar arası bankacılık faaliyetlerinin denetimindeki etkinliği artırmak Bankacılık denetim gözetim ve düzenlenmesi ile ilgili ihtiyaç duyulan alanlarda minimum standartlar koymak. Banka denetimi için ortaya konulan temel prensipler son derece önemli olmakla birlikte, Basel Komitesinin ülke bankacılık sistemleri ve banka denetim otoritelerini en derinden etkileyen ve etkilemeye aday çalışmaları kuşkusuz sermaye yeterliliği uzlaşılarıdır Basel Komitesi, resmi olarak, uluslar arası bir bankacılık otoritesi olmadığı gibi aldığı kararların veya yaptığı tavsiyelerin herhangi bir bağlayıcılığı da yoktur. Ancak uygulamada Komite, bankacılığın denetimi için uluslar arası standartların belirlendiği, yeni standartlar için çalışmaların yürütüldüğü bir merkez haline gelmiştir Basel I Düzenlemeleri (Sermaye Yeterliliği Uzlaşısı) Basel I, 1988 yılında Basel Komitesi tarafından çıkarılmış olan düzenlemelerdir. Bu düzenleme ile bankaların kredi riski taşıyan faaliyetleri ile ellerindeki sermaye arasında bağlantı kurulması amaçlanmıştır. Komite 5 risk ağırlığı belirlemiş ve bankanın tüm aktiflerini bu sınıflandırmaya tabi tutarak sermaye ile ilişkilendirmiştir 36. Basel I başlangıçta uluslar arası aktif bankaların sermaye yeterliliğinin ölçülmesi için dizayn edilmekle birlikte kısa sürede uluslar arası standart haline gelmiştir. Halihazırda 100 den fazla ülke sermaye yeterliliği hesaplamalarında Basel-I uzlaşısını esas almaktadır 37. Basel I e yöneltilen başlıca eleştiriler şunlardır: 34 Babuşçu s Altıntaş, s Babuşçu, s Altıntaş, s

17 Sermaye yeterlilik oranının %8 olması ve bu oranın ülkeler ve değişen koşullara göre esneklik göstermemesi, vadenin dikkate alınmaması, karşı tarafın kredi değerliliğine dikkat edilmemesidir Basel II Düzenlemeleri (Yeni Sermaye Yeterliliği Uzlaşısı) Uluslar arası piyasalardaki gelişmeler, mevcut düzenlemenin değişen koşullar karşısında yetersiz kalması, risk çeşitlerinin artması gibi unsurlar yeni sermaye standartları oluşturmayı gerektirmiştir. Bu açıdan bakıldığında Basel I ortaya çıktığı dönemdeki ihtiyaçları karşılayan, ancak günümüzde risk ölçme yapısının yetersizliği nedeniyle eksik kalan bir uygulama haline gelmiştir. Bu çerçevede Haziran 1999 da ilk taslak metni yayınlanan Basel II Yeni Sermaye Uzlaşısı, daha hassas risk ölçümüne ulaşma amacı taşıyan bir düzenleme olarak ortaya konulmuştur. Bu metne son şekli Haziran 2004 te verilmiş olup, Basel II, 2. Sermaye Uzlaşısı adı altında kesinleşmiştir 38. Basel II nin getirdiği en önemli yenilik bütün bankalar uygulanacak tek tip sermaye yeterliliği ölçümünden vazgeçilmesidir. Basel II de Basel I deki kredi riski ölçümü değiştirilmiş, sermaye yeterliliği oranı payında herhangi bir değişiklik öngörülmezken, asgari oran %8 olarak muhafaza edilmiştir. 10- BASEL II UZLAŞISI VE TÜRKİYE Türkiye Basel II ye hazırlık çalışmalarının sürdürüldüğü ülkelerdendir. Basel II hem Türk bankalarının hem de sektörün denetim ve düzenlenmesinden sorumlu BDDK nin performans, kapasite ve uyum yeteneklerinin test edileceği önemli bir sınav olarak değerlendirilmektedir. Esasen Basel II nin uygulanması, muhtemelen Avrupa Birliği ülkeleri haricinde, hiçbir ülke için yasal bir zorunluluk değildir. Ancak gelişmekte olan ülkeler açısından bazı güçlükleri içinde barındırmasına ve geçiş hayli maliyetli olmasına rağmen, ister istemez uluslararası finans dünyasının geçerli yeni standardı halini alacak Basel II ye uyum sağlayamamanın maliyeti hem bankalar hem de ülkeler için çok yüksek olabilecektir 39. V. BÖLÜM 11- SONUÇ 38 Babuşçu,s Altıntaş, s

18 Yukarıda anlatılanların ışığı altında bankaların tek bir risk tipi tehdidi altında olmadığını, piyasa riski, likidite riski, faiz oranı riski, kredi riski, kur riski olarak 5 tip riske maruz kalabileceğini görüyoruz. Tüm bu riskler karşısında önemli olan bankaların önlemlerini sağlam bir şekilde almış olmasıdır. Bu da iyi bir risk yönetim politikasına bağlıdır. Günümüzde finansal riskler ve doğuracağı sonuçlar globalleşmenin de etkisiyle çok büyük çaplı ve sonuçları ağır olduğundan risk yönetiminin boyutu da genişlemiş ve uluslar arası standartlar getirilmiştir. İşte Basel I ve Basel II bunun sonucunda oluşturulmuştur. Son zamanlarda yaşanan küresel finansal kriz en son kabul edilen Basel II nin dahi uluslararası risk yönetiminde yeterli olmadığını göstermektedir. Bu nedenle sektördeki riskleri asgariye indirebilecek ve ülkeleri bağlayıcı olacak yeni tedbirlerin alınması gündeme gelebilir. Tüm bunların karşısında Basel II yi dahi henüz kabul etmemiş olan Türkiye nin bankacılık sektörü risklerinin yönetimi için acil tedbirler alması gerekmektedir. 18