TEDARK ZNCRNDE OPTMZASYON VE BR PLK LETMESNDE UYGULAMA

Transkript

1 TEDARK ZNCRNDE OPTMZASYON VE BR PLK LETMESNDE UYGULAMA Beyza ÖZBAY Temmuz 2008 DENZL

2 TEDARK ZNCRNDE OPTMZASYON VE BR PLK LETMESNDE UYGULAMA Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi letme Anabilim Dalı Sayısal Yöntemler Bilim Dalı Beyza ÖZBAY Danıman: Yrd. Doç. Dr. rfan ERTURUL Temmuz 2008 DENZL

3 i

4 ii

5 iii TEEKKÜR Yüksek Lisans tezimin çalımalarına baladıım günden bu yana yardımlarını ve engin bilgilerini paylamayı benden esirgemeyen her zaman en doru yolu gösteren çok deerli hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. rfan ERTURUL a en içten teekkürlerimi sunarım. Tüm çalımalarım boyunca bana bilgileriyle destek ve iyi niyetleriyle yardımcı olan Ara. Gör. Nilsen KARAKAOLU, Ara. Gör. Esra AYTAÇ ve Ara. Gör. Ayegül TU IIK a da teekkürü bir borç bilirim. Ayrıca, üzerimde çok emekleri bulunan sevgili aileme sonsuz teekkürler.

6 iv ÖZET TEDARK ZNCRNDE OPTMZASYON VE BR PLK LETMESNDE UYGULAMA Özbay, Beyza Yüksek Lisans Tezi, letme ABD Tez Yöneticisi: Yrd. Doç. Dr. rfan ERTURUL Temmuz 2008, 133 Sayfa Günümüz küresel pazarında, tedarik zincirinin bütünsel yönetimi baarılı i süreçlerinin anahtar etkeni haline gelmitir. Dünya çapındaki organizasyonlar, entegre edilmemi üretim proseslerinin, entegre edilmemi daıtım proseslerinin ve zayıf müteri ve tedarikçi ilikilerinin baarılarını yetersiz kıldıklarının farkına varmılardır. Tedarik zinciri yönetimi karlılık ve maliyet düürmenin temel çözümü haline gelmitir. Lojistiin en temel karakteristii, içerdii tüm aktiviteleri entegre eden bir bakı sunan, tüme dayalı yapısıdır. Tedarik zamanı, stok yönetimi, taıma yönetimi, depo yönetimi ve tüm önemli bileenlerin daıtımı; lojistik tüm bunlar ve dier aktivitelerin entegrasyonu ile sistem ya da irkete zaman ve deer kazandırmakla ilgilenir. Aratırmanın ilk bölümünde tedarik zincirinin tanımı, tarihsel geliim süreci, önemi, amacı, avantaj ve dezavantajlarından bahsedilmi; ikinci bölümde kurumsal kaynak planlaması ve tedarik zinciri yönetimi yazılımları incelenmitir. Üçüncü bölümde ise tedarik zinciri optimizasyonu ele alınmıtır. Tez çalımasının uygulama bölümünde ise, tedarikçi seçim problemine analitik hiyerari prosesi ile çözüm getirilmi; daıtım aları problemi ise dorusal programlama ile modellenmi ve WinQSB paket programı ile çözülmütür. Bu tez çalıması ile optimize edilmi tedarik zinciri modeli kurularak iplik iletmesi ile daıtım yerleri ve müteriler arasındaki en uygun daıtım aı oluturulmaya çalıılmıtır. Anahtar Kelimeler: Tedarik zinciri yönetimi, Çok kriterli karar verme, Analitik hiyerari prosesi, Daıtım aları, Dorusal programlama, Optimizasyon

7 v ABSTRACT OPTIMIZATION FOR SUPPLY CHAIN MANAGEMENT AND AN APPLICATION IN A YARN COMPANY Özbay, Beyza M. Sc. Thesis in Business Administration Supervisor: Assist. Prof. Dr. rfan ERTURUL July 2008, 133 Pages In today s global market, managing the entire supply chain becomes a key factor for the successful business. World-class organizations now realize that nonintegrated manufacturing processes, non-integrated distribution processes and poor relationships with suppliers and customers are inadequate for their success. Profitability in supply chain management is becoming one of the main key solution factors of cost reduction A fundamental characteristic of logistics is its holistic, integrated view of all the activities that it encompasses. So while procurement, inventory management, transportation management, warehouse management and distribution are all important components, logistics is concerned with the integration of these and the other activities to provide the time and space value to the system or corporation. In the first chapter of the thesis, the description, historical background, importance, aims, major activities of logistics, and its advantages and disadvantages are presented; in the second chapter the Enterprise Resource Planning and Supply Chain Management softwares are examined. However in the third chapter optimization for Supply Chain Management is handled. At the application part of the thesis, the model of Analytical Hierarchy Process designed for the solution of the supplier selection problem; however the linear programming model is developed for the distribution network problem and solved by using WinQSB software. In this thesis by developing the optimized supply chain model from the yarn factory to the warehouse and to the customers, the optimized distribution network is tried to be achieved. Keywords: Supply chain management, Multi criteria decision making, Analytical hierarchy process, Distribution network, Linear programming, Optimization

8 vi ÇNDEKLER ÖZET... iv ABSTRACT... v ÇNDEKLER... vi TABLOLAR DZN... ix EKLLER DZN... ix SMGELER VE KISALTMALAR DZN... xii GR... 1 BRNC BÖLÜM TEDARK ZNCR YÖNETM 1.1. TEDARK ZNCR KAVRAMI TEDARK ZNCRNN YAPISI TEDARK ZNCR YÖNETM Tedarik Zinciri Yönetiminin Amaçları Tedarik Zinciri Yönetiminin Geliimi Tedarik Zinciri Yönetiminin Süreçleri Tedarik Zinciri Yönetiminin Avantaj ve Dezavantajları TEDARK ZNCR YÖNETMNN AAMALARI Operasyonel Aama Taktiksel Aama Stratejik Aama TEDARK ZNCR YÖNETMN ETKLEYEN FAKTÖRLER TEDARK ZNCR ENTEGRASYONU VE BLM TEKNOLOJLER Tedarik Zinciri Entegrasyonu Kapsamı nternet Tabanlı Tedarik Zinciri Yönetimi Tedarik Zinciri Entegrasyonu Baarı Faktörleri TEDARK ZNCR YÖNETMNN SNERJSN YAKALAMAK... 43

9 vii KNC BÖLÜM KURUMSAL KAYNAK PLANLAMASI VE TEDARK ZNCR YÖNETM ERP SSTEMLERNN GELM Malzeme htiyaç Planlaması (MRP) Kapalı Devre Malzeme htiyaç Planlaması Üretim Kaynakları Planlaması (MRP II) Hibrid Sistemler Daıtım Kaynakları Planlaması Kurumsal Kaynak Planlaması Optimize Üretim Teknolojileri (OPT) ERP VE TEDARK ZNCR YÖNETM LKS TEDARK ZNCR YÖNETM YAZILIMLARI Tedarik Zinciri Yazılımlarının Karılatırması MRP ve ERP Sistemlerinin Eksiklikleri MRP II Modelinin malat Konusundaki Sınırları ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TEDARK ZNCR OPTMZASYONU GLOBAL OPTMZASYON DORUSAL PROGRAMLAMA Dorusal Programlamanın Geliimi ve Uygulama Alanları DAITIM AI TÜRLER Üretici Depolama ve Direkt Daıtım Üretici Depolamalı Direkt Daıtım ve Geçi Sırasında Birletirme Toptancı Depolaması ve Nakliye Teslimatı Toptancı Depolaması ve Perakendeci Teslimatı Üretici /Toptancı Depolaması ve Müteri Tarafından Teslim Alma Perakendeci Depolaması ve Müteri Tarafından Teslim Alma TEDARK ZNCR MODELNN OLUTURULMASI Tedarik Zinciri Modelleme Yaklaımı Tedarik Zinciri Kısıtları Tedarik Zinciri Karar Deikenleri... 97

10 viii DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TEDARK ZNCR OPTMZASYONUNUN BR PLK LETMESNDE UYGULAMASI 4.1. PLK LETMES HAKKINDA GENEL BLGLER ÇALIMANIN AMACI ÇALIMANIN YÖNTEM MEVCUT DURUM DEERLENDRMES VE PROBLEMN BELRLENMES Analitik Hiyerari Prosesi le Tedarikçi Seçim Probleminin Çözümü Tedarikçi Seçiminde AHP Uygulaması DORUSAL PROGRAMLAMA LE DAITIM ALARININ MODELLENMES VE ÇÖZÜMÜ SONUÇ VE ÖNERLER KAYNAKLAR ÖZGEÇM

11 ix EKLLER DZN ekil 1.1. Tedarik zinciri..6 ekil 1.2. Tedarik zincirinde toplam enformasyon..9 ekil 1.3. Tedarik zinciri elemanları arasındaki ilikiler 12 ekil 1.4. Tedarik zinciri bileenleri...13 ekil 1.5. Temel tek safhalı tedarik zinciri...15 ekil 1.6. Çok safhalı tedarik zinciri...16 ekil 1.7. Tedarik zinciri yönetimi sistemi felsefesi...17 ekil 1.8. Tedarik zinciri yönetimi fonksiyonları...20 ekil 2.1. ERP halkaları..52 ekil 2.2. Yeni ERP anlayıı 53 ekil 3.1. Üretim modeli için akı diyagramı..85 ekil 3.2. Üretici depolaması ve direkt daıtım..90 ekil 3.3. Üretici depolamalı direkt daıtım ve geçi sırasında birletirme 91 ekil 3.4. Toptancı depolaması ve nakliye teslimatı...91 ekil 3.5. Toptancı depolaması ve perakendeci teslimatı..92 ekil 3.6. Üretici/toptancı depolaması ve müteri tarafından teslim alma..93 ekil 3.7. Perakendeci depolaması ve müteri tarafından teslim alma.93 ekil 4.1. Basit hiyerari modeli 108 ekil 4.2. Tedarikçi seçimi problemi için hiyerarik yapı ekil 4.3. Daıtım aı modeli

12 x TABLOLAR DZN Tablo 1.1. Geleneksel yaklaım ile tedarik zinciri yönetimi yaklaımının karılatırılması...18 Tablo 1.2. Geleneksel yaklaıma karı TZY'nin potansiyel faydaları 19 Tablo 1.3. Her aama için modelleme metodu...31 Tablo 1.4. Tedarik zinciri yönetiminde yapılan çalımalar 31 Tablo 2.1. Dünyadaki tedarik zinciri yönetimi yazılım firmaları ve yazılımları 54 Tablo 3.1. Tedarik zinciri optimizasyonunun iletmeye saladıı deer...75 Tablo 4.1. letmeye yönelik SWOT analizi.103 Tablo 4.2. kili karılatırmalar matrisi.111 Tablo 4.3. Karılatırma ölçei..112 Tablo 4.4. Maliyet ölçütüne göre ikili karılatırma matrisi. 112 Tablo 4.5. Kalite ölçütüne göre ikili karılatırma matrisi Tablo 4.6. Hizmet hızı ölçütüne göre ikili karılatırma matrisi Tablo 4.7. Güvenilirlik ölçütüne göre ikili karılatırma matrisi Tablo 4.8. Seçim kriterleri için ikili karılatırma matrisi Tablo 4.9. Hedef için öncelikler matrisi Tablo Tedarikçi seçimi problemi için öncelik matrisi..115 Tablo AHP teknii ile elde edilen firma öncelikleri. 116 Tablo Birim taıma maliyetleri (YTL/kg) (Fabrikalardan daıtım yerlerine)..119 Tablo Birim taıma maliyetleri (YTL/kg) (Daıtım yerlerinden müterilere).119 Tablo Birim üretim maliyetleri (YTL/kg)...120

13 xi Tablo Ürünlere olan talepler (ton/ay) Tablo Depolama kapasiteleri (ton/ay) Tablo Modelin sonuçları

14 xii SMGELER VE KISALTMALAR DZN C j a ij b i X j X ijt Y jmt Z it C ij jm C it D mt c j Amaç fonksiyonu katsayıları Teknolojik katsayılar Sa taraf sabitleri Üretilecek ürün miktarı i nci fab. j nci daıtım yerine gönderilen t nci ürün miktarı. j nci da. yerinden m nci müteriye gönderilen t nci ürün miktarı. i nci fabrikada üretilen t nci ürün miktarı. i nci fab. j nci da. yerine gönderilen ürn. birim taıma maliyeti. j nci da.yerinden m nci mü.gönderilen ürn.brm.taıma maliyeti. i nci fabrikada üretilen t nci ürününü birim üretim maliyeti. m nci müterinin t nci ürününe olan talep miktarı. j nci daıtım yerinin kapasitesi. AHP Analitik Hiyerari Prosesi APS Advanced Planning and Scheduling (leri Planlama ve Çizelgeleme) BI Business Intelligence ( Zekası) BT Biliim Teknolojileri CRM Customer Relationship Management (Müteri likileri Yönetimi) CRP Continous Replenishment Planning (Sürekli ikmal Planlaması) CRP Capacity Requirements Planning (Kapasite htiyaç Planlaması) DRP Daıtım Kaynakları Planlaması ECR Efficient Consumer Response (Etkin Tüketici Yanıtı) EDI Electronic Data Interchange (Elektronik Veri Deiimi) ERP Enterprice Resource Planning (Kurusal Kaynak Planlaması) GINO General Integer and Non-Linear Optimizer JIT Just in Time (Tam Zamanında Üretim) LINDO Linear Interactive and Discrete Optimizer LIS Logistics Information Systems MPS Master Production Schedule (Ana Üretim Çizelgesi) MRP Material Resource Planning (Malzeme htiyaç Planlaması) MRP II Üretim Kaynaklan Planlaması OPT Optimize Üretim Teknolojileri OSL Optimization Software Library POS Point Of Sales (SatıNoktası)

15 xiii QR Quick Response (Hızlı Yanıt) SCM Supply Chain Management (Tedarik Zinciri Yönetimi) SWOT Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats (Kuvvetli ve Zayıf Yanlar, Fırsatlar ve Tehditler) TZE Tedarik Zinciri Entegrasyonu TZY Tedarik Zinciri Yönetimi UPC Uniform Product Code (Üniform Ürün Kodu)

16 1 GR Global pazarda iletmelerin var olabilmesi, dinamik pazar taleplerinin istenen zamanda karılanmasıyla mümkündür. Dinamik talep yönetimi ise geleneksel satın almadan çok daha fazlasının gerektirmekte ve tedarik zinciri yapısını iyice karmaıklatırmaktadır. Rekabet arttıkça talebin eksiksiz olarak karılanmasının önemi, bir baka deyile müteri memnuniyetinin önemi daha da artmaktadır. Bu da tedarik zincirindeki tüm ortakların birbirleri arasında kuracakları bir tedarik zinciri iletiim aı gereksinimini ortaya çıkarmaktadır. Ayrıca bu ortaklar arasındaki aktivitelerin ezamanlı olarak yürütülmesi önem taımaktadır. Ezamanlı olarak ileyen tedarik zincirinde müterinin isteklerini karılamak için gereken bilgilerin elde edilmesi çok daha çabuk ve güvenilir olmaktadır. Tedarik zinciri sürecinde tedarikçilerle ve müterilerle ilikilerin gelitirilmesinde bilgi paylaımı temel bir unsur olduundan biliim teknolojilerinin bu süreçte önemli bir rolü vardır. Çünkü biliim teknolojileri, bilginin toplanması, ilenmesi ve daıtılmasındaki üstünlüklerinden dolayı geleneksel olarak birbirinden baımsız olan tedarik zinciri unsurlarının birbirine etkin bir ekilde entegre edilmelerini kolaylatırmaktadır. Kurumsal Kaynak Planlama ve Tedarik Zinciri Yönetimi sisteminin var olan elektronik ticaret sistemine entegre edilmesiyle tedarik zinciri ortakları arasındaki ibirlii en üst seviyeye ulamaktadır. Talep merkezi olarak hareket eden irket tüm tedarik zincirinin alıcının hizmetinde çalımasını salamaktadır. Üretim firmalarının tamamına yakını tedarik zinciri yönetimi sistemlerine sahiptir. Ancak bunlardan birçou gelitirilmemi, karmaık veya kontrol edilmez durumdadır. Benzer ekilde bazı firmalarda tam entegrasyonu ve birleik fonksiyonel sistemi gerçekletirememitir. Rekabet pozisyonunun gelitirilmesi durumunda firmanın süreklilik içinde nerede olduunun incelenmesine ihtiyaç vardır. Büyük ve entegre tedarik zinciri yönetimi yazılımları tedarik zinciri ile ilgili bilgilerin tüm departmanlar tarafından kolaylıkla ulaabilir ve paylaılabilir olmasını salamak amacıyla, kullanılan farklı teknolojileri tek bir yazılıma dönütürür.

17 2 Tedarik zinciri sistemi oluturmanın en zor tarafı sisteme veri pompalamaktır. Tedarik zinciri yazılımının doasında birçok farklı sistemin tek bir karar destek sisteminde birlemesi gereklilii vardır. Bu aamada belirtilen görüler sadece tedarik zinciri yönetimini mevcut durumu hakkında görü elde edilmesi için deil aynı zamanda da olası gelitirme alanlarının belirlenebilmesi için; irketlerin örgütlenme modelleri, irketlerin stratejik hedefleri, irketlerin saladıı yararlar, tedarik zinciri bütünletirme teknikleri, irketlerin ekonomik iletme uygulamaları, tedarik zinciri için dı kaynak salanması, irketlerin tedarik tabanı, sipari ve üretim stratejilerinin belirlenmesi, tedarik zincirinde kalite ve servis, tedarik zincirinde rekabet ve tüketicinin duyarlılıı, tedarik zincirinde bilgi teknolojisinin durumu, tedarik zincirinde stok devri ve devir süreleri, tedarik zinciri olanlar ile olmayanlar arasındaki farklılıklar, irketlerin büyüklüü ve performans konularında salam bir zemin salanacaktır. Tedarik zinciri yönetiminde maliyetin düürülmesi, kıymetlerin yönetimi ve tüketici servisi / kalite gözlemleri elde edilmesi gerekecektir. Tedarik zinciri yönetiminde irket ve dı dünya arasındaki fonksiyonel ilikilerin daha iyi anlaılması için optimizasyon modelleri kullanılır. Tedarik zinciri yöneticileri birçok uygulamada modelleyici verilere tam olarak ulaamasa da analiz yapabilmek için yaklaık verileri kullanmaktadırlar. Minimum tedarik zinciri maliyeti ile talebi karılayan, hangi tesisin hangi ürünü üretip hangi daıtım merkezine göndereceine karar veren global bir optimizasyon modeli kurmak için tam talep tahminleri ve dier veriler birletirilmelidir. Tez çalımasının ilk bölümünde tedarik zinciri ve tedarik zinciri yönetimi kavramları ele alınmı; amaçları, geliimi ve süreçleri aktarılmı ve avantajdezavantajları deerlendirilmitir. Biliim teknolojilerinin, tedarik zinciri entegrasyonunun en önemli destekçisi olmasından hareketle bu entegrasyonun kapsamı ve baarı faktörleri ele alınmıtır. kinci bölümde ise, kurumsal kaynak planlaması ve tedarik zinciri yönetimi arasındaki iliki kapsamından yola çıkarak bu kapsamda kullanılan tedarik zinciri yazılımları karılatırmalı olarak deerlendirilmitir. Üçüncü bölümde, dorusal programlama ve daıtım aı türleri hakkındaki temel bilgiler derlenmitir. Dördüncü bölümde ise Denizli Tekstil Sanayinde faaliyet gösteren bir iplik iletmesinde sistem analizi yaklaımıyla öncelikle karılaılan problemler SWOT

18 3 (strengths, weaknesses, opportunities, threats) (kuvvetli ve zayıf yanlar, fırsatlar ve tehditler) analizi ile ortaya çıkarılmı, bu sonuçlardan hareketle çözümler gelitirilmeye çalıılmıtır. Firma zayıf yönlerinden biri olan tedarikçi seçim problemine, AHP yaklaımı ile çözüm getirilmi; daıtım aları optimizayonu için ise dorusal programlama modeli kurularak çözülmütür. Sonuç ve öneriler kısmında ise çalıma sonunda elde edilen sonuçlar tartıılmı ve gelecekte yapılabilecek çalımalar için önerilere yer verilmitir.

19 4 BRNC BÖLÜM TEDARK ZNCR YÖNETM Hemen hemen bütün piyasalarda iletmelerinin çou ciddi bir rekabet baskısı ile karı karıyadır. Rekabet daha çok fiyat alanında gerçeklemektedir. Uygulanması en kolay rekabet türü olan fiyat rekabeti, iletmelerin karlılıını önemli ölçüde etkilemektedir. Ölçek ekonomisinden yararlanan büyük irketler yüksek miktarlarda üretmekten kaynaklanan düük üretim maliyetleri sayesinde daha düük satı fiyatı uygulayarak pazarlarda hâkim olmaktadırlar. Bu durum çou pazarda hakim tekellerin olumasına, küçük ve orta ölçekli irketlerin zor durumda kalmasına neden olmaktadır. Günümüz iletmeleri rekabetsel avantaj salamak amacıyla satın alma ilemini daha geni kapsamlı düünmek ve yönetmek zorundadırlar. Bu nedenle bu alanı sadece satın alma faaliyetine indirgemek yerine daha geni kapsamda ele alarak aratırma, gelitirme, planlama, denetleme gibi dier yönetsel faaliyetlerle de zenginletirmek gerekir. modelinin baarısı sadece ürün ve hizmet çıktısına deil, bu çıktıların kalitesini ve fiyatını etkileyen girdilere de büyük ölçüde balıdır. yi bir satın alma sistemi i modelinin karlılıı, verimlilii ve pazar baarısına büyük katkılar salayabilir. Buna göre irketler tarafından satın alınacak ihtiyaç kalemlerinin pazar aratırmasının yapılması gerekmektedir. htiyaç kalemlerini satan yurt içi ve yurt dıı kaynakların farklı seçenekleri, nitelikleri ve fiyatları; teslim alma, taıma, depolama ve benzer konulardaki koulları aratırılmalı ve deerlendirilmelidir. Satın alma konusundaki bu denli farklı özelliklerin dikkate alınması, hem fiyat rekabeti hem de fiyat dıı etkenlerle örnein kalite, nitelikli hizmet ve müteri memnuniyeti gibi deikenlerle de

20 5 rekabet edebilmeyi salamaktadır. Bu noktada satın almayı sadece ihtiyaç duyulan üretim faktörlerinin bedeli ödenerek satın alınması eklindeki tanımdan daha geni bir ekilde tanımlanmasına ihtiyaç vardır. Buna göre bu tanım, iletmelerin üretim faaliyetlerini yürütmeleri için ihtiyaç duydukları her türlü üretim faktörünü doru zamanda, doru miktarda, doru kaynaktan ve doru kalitede temin etmesi eklinde olmalıdır. Bu ekilde satın alma faaliyetine farklı yönetsel ilevleri yükleyerek ve de satın almayı aarak tedarik kavramına ulaılacaktır. Tedarik; üretim faktörleri piyasasında pazar aratırmasından balayıp, satın alma sonrasına, sipariten, yükleme ve boaltmaya uzanan bir dizi faaliyeti içeren geni bir kavramdır. Satın almayı da içine alan anlamıyla tedarik, bir yönetim faaliyeti olarak deerlendirilmelidir. Satın alma, bu yönetsel faaliyetlerin son aamasıdır (Kırçova, 2006: 13-14) TEDARK ZNCR KAVRAMI Bir tedarik zinciri; ürünlerin, tedarikçiler, üreticiler, toptancılar, daıtımcılar, perakendeciler ve nihai olarak tüketiciler arasındaki hareketi salayan ilikiler ve balantılar bütünüdür lı yıllar ile birlikte, iletmeler, tedarik zincirlerinin bir üyesi olacak biçimde iletme faaliyetlerini gelitirme yollarını aratırmaya balamılardır. (Stadtler ve Kilger, 2000: 8). Piyasadaki youn rekabet koulları altında firmaların hayatını sürdürebilmesi açısından bakıldıında, geçmite girdilerin kaliteli, verimli ve en düük maliyetle salaması yeterli bir unsur olarak görülmekteydi. Bu sebeple, üretici firmalar üretim maliyetlerini azaltmak amacıyla, temel strateji olarak kitle üretimi ve üretim sürecindeki esneklik üzerinde çalımalara aırlık verdiler. Bu arada, yeni ürün gelitirme çalımaları tamamen firma içi teknoloji ve kapasiteye balandıı için oldukça azaldı. malatta yaanan darboazlar, dengeli bir üretimi salayabilmek için mevcut stoklarla karılanıyor ve sonuçta yarı mamul stoklara büyük paralar balanmasına sebep oluyordu. Yine aynı zaman diliminde, kullanılan teknolojinin ve uzmanlık gerektiren faaliyetlerin tedarikçi veya müterilerle paylaılması riskli olarak görülüyordu. Bu dönemde, müteri ile tedarikçi ibirliine fazla sıcak bakılmamaktaydı. Ancak bugün, serbest piyasa ekonomisi, pazardaki olumlu ya da olumsuz hareketlilik, iç piyasayla birlikte dı piyasaya da açılma düüncesi ve temin süresine balı müteri memnuniyeti

21 6 rekabet açısından önemli faktörler haline gelmitir. Bu rekabet ortamında firmaların, deien taleplere uygun, esnek bir yapı oluturması ve buna balı olarak üretimden tüketiciye kadar uzanan bir sistem kurması ve bu sistemi en etkin ekilde yönetmesi gerekmektedir. Çünkü günümüzde üreticiden tüketiciye herkes, kaliteli ürün ve hizmet sunan, uygun fiyatlandırma yapan, ürün ve hizmetine kolay ulaılan, verdii sözü zamanında yerine getiren firmalarla çalımak istemektedir. Bir irketin tedarik zinciri; hammadde üreticileri, hammadde ve yarı mamulleri ilenmi ürüne dönütürmesi yani imalat ilemleri sırasında tedarik ileri ile uraanlar ve bunun ardından bitmi ürünleri daıtım kanallarında nihai tüketiciye kadar ulatırılması sırasında deer yaratan bütün unsurlardır. Yok olma veya geri dönüüm Yeryüzü Dönütürücüler Üreticiler Daıtımcılar Nihai müteriler ekil 1.1. Tedarik zinciri (Dobler, 1996: 16) Tedarik zinciri, malzemelerin elde edilmesi, bu malzemelerin son ürünlere dönütürülmesi ve bu son ürünlerin de müterilere daıtım ilevlerini gerçekletiren tesis ve daıtım seçeneklerinin aı olarak belirtilebilir.(ganeshan ve Harrinson, 1995: 13). Zincir, hammaddenin yeryüzünden çıkarılmasıyla balar ve ürün tekrar kullanıldıında veya atıldıında sona erer. Mal ve hizmetlerin tedarik aamasından, üretimine ve nihai tüketiciye ulamasına kadar birbirini izleyen tüm halkaları kapsar. süreçleri açısından bakıldıında, tedarik zinciri; satı süreci, üretim, envanter yönetimi,

22 7 malzeme temini, daıtım, tedarik, satı tahmini ve müteri hizmetleri gibi pek çok alanı içine almaktadır (en, 2006: 9). Tedarik zincirindeki yönetim taktii; tedarikçilerden müterilere, malzeme satın almadan ürün tasarımı ve tüketici sonrası yeniden kullanıma, depolamadan daıtıma ve muhasebeye, aradaki teebbüs ve operasyonları yönetmektir. Tedarik zincirinin bu kadar karmaık olmasının nedeni, bazı istisnalar dıında hiç kimsenin veya hiçbir departmanın yukarıdaki elemanların tümü hakkında sorumluluk veya bilgi sahibi olmamasıdır. Bu karmaıklıa ramen, tedarik zincirinin entegre edilmesinden salanan faydalar cezbedicidir. Tedarik zinciri; arzın ve talebin yönetilmesi, hammaddelerin tedarii, üretim ve montaj, depolama, envanter yönetimi, sipari yönetimi ve müterilere ürünlerin daıtım vb. faaliyetleri kapsamakta ve tüm bu faaliyetlerin sürdürülebilmesi için gerekli olan bilgi sistemlerini de içermektedir (Yüksel, 2004: 2). Üretim sırasında firmaya giren, firma içinde dolaan ve firmadan çıkan malzeme, bilgi ve enerji gibi tüm deer akılarının ideal bir ekil almasını salamak firma temel amaçlarından biri olmalıdır. Burada firmaya malzeme salayan tedarikçiler ile firma ve müteriler arasında bir akı sisteminden bahsedilebilir. Bu sistem içinde bilgi, sipari ve piyasa tahminlerine göre müterilerden firmaya doru, firmadan da tedarikçilere doru bir hareket içindedir. Malzeme ve hammaddelerin tedariinde olduu gibi artı deer katan ürün akıı ise, nihai ürün olarak firmadan müterilere doru bir yön çizer. Buna göre bir firma için tedarik zinciri; hammadde ve malzemenin tedarik edilip, ürün ve hizmetlerin üretilmesinden, müteriye ulatırılmasına kadar bir uçtan dier uca bütün faaliyetleri içeren süreçtir. Genellikle, malzemenin tedarikçilerden üreticilere, daıtıcılara, perakendecilere ve en sonunda müteriye ulatırılmasını kapsar. Burada amaç, firmanın üretim kapasitesinin arttırılması, piyasaya karı duyarlılıın gelitirilmesi ve tüketici ile tedarik ilerini üstlenenler arasında ilikilerin iyiletirilmesi yoluyla firmanın rekabet ortamında ayakta kalabilmesi ve hayatını sürdürebilmesidir. Bu süreç sırasında siparie balı olarak hammaddeler, malzemeler ve dier bileenler ürün haline getirilir ve müterilere ulatırılır. Dikkat edilirse, tedarik zincirinin ilk halkasını hammadde temini, son halkasını ürünün müteriye teslimi oluturmaktadır. Aslında baarılı bir tedarik zincirinde ilk halka yani, balangıç noktası tüketici, son noktası da hammadde ve malzemeyi temin ve tedarik edenler olmalıdır.

23 8 Üretim bunların ortasında yer alır. Çünkü üretim müteriler için yapıldıından, onların düüncelerinin bilgi olarak geriye akıının salanması çok önemlidir. Buna göre müteriler açısından tedarik zinciri, bir ürün veya hizmet için üretim, daıtım, pazarlama, lojistik ve satı sonrası hizmet kademelerini içine alan unsurların, ihtiyaçları zamanında karılaması amacıyla yapılan çalımaların tamamıdır (Yaman, 2001: ). Buna dayanarak bazı firmalar, müterilerinin taleplerini doru olarak tahmin edebilmek amacıyla, ihtiyaçlarını karılamaya yönelik hazırlanan elektronik ortamlar sayesinde tedarik zinciri balantısı kurarlar. Tedarik Zincirinin Tarihçesi Tedarik zinciri giriimi tarihi, tekstil endüstrisindeki "Hızlı-Yanıt" (Quick Response-QR) programının ilk uygulamaları ile balamı ve daha sonra gıda endüstrisindeki "Etkin Tüketici Yanıtı" (ECR) ile devam etmitir. Daha sonra farklı endüstri alanlarındaki çeitli firmalar, tedarik zincirinin bütünsel süreci arayıına gitmitir. Dünya çapında, tekstil ve giyim endüstrisindeki youn rekabet sonucunda, Amerikan giyim endüstrisi liderleri, 1947 de "Crafted With Pride in the USA Council" ı kurmutur.1985'te Kurt Salmon Associates, bir tedarik zinciri analizini yönetmek için komisyon oluturmutur. Aratırma sonuçlarına göre, hammadde evresinden tüketiciye kadar, giyim tedarik zinciri için teslim süresi, 66 haftadır; bunun 40 haftası depolarda veya transit ileminde geçmektedir. Uzun tedarik zinciri, envanter finansı ve doru ürünün, doru zamanda doru yerde olmaması nedeniyle endüstride büyük kayıplara neden olmaktadır. Bu aratırma sonucunda, QR stratejisi gelitirilmitir. QR, müteri gereksinimlerine daha çabuk yanıt verilmesi için, bilgi paylaımıyla, perakendeciler ve tedarikçilerin birlikte çalıtıı bir ortaklıktır. Aratırma sonucunda ortaya çıkan önemli deiiklikler, gıda endüstrisi tarafından kullanılan Üniform Ürün Kodunun (Uniform Product Code-UPC) endüstriye girii ve irketler arasında Elektronik Veri Deiimi (EDI) için bir dizi standartların getirilmesidir. Perakendeciler, satı bilgilerinin daıtımcı ve üreticilere hızla aktarılması için satı noktası (POS - point of sales) tarama

24 9 sistemleri kurmaya balamıtır. QR; promosyon, iskontolar ve tahminler hakkındaki pazarlama bilgilerini, üretim ve daıtım planına dönütürmektedir TEDARK ZNCRNN YAPISI Tedarik zinciri ürün veya hizmetin üretimi ve daıtımını salayan altyapı, fonksiyon ve faaliyetlerden oluan bir organizasyon sırasıdır. Bu sıra hammadde tedarikçisinden balayıp, nihai tüketiciye kadar kullanılan bütün elemanları kapsar (William, 2001: 504). Buna göre, tedarik zincirinin birbirine balı organizasyonlardan ve bunların arasındaki bilgi akılarından meydana geldii söylenebilir. Adı geçen organizasyonlar, ana balıklar halinde hammadde ve malzeme tedarikçileri, lojistik hizmet salayan aracılar ve müterilerdir. fade edilen bilgi akıı ise, zincir boyunca, zinciri oluturan tüm elemanlar tarafından kullanılabilecek yapıdaki her türlü bilgiyi ifade etmektedir. TOPLAM ENFORMASYON ERLEBLRL Talep Yaratma Talep için Kaynak Talep için Üretmek Talep için Teslim ekil 1.2. Tedarik zincirinde toplam enformasyon (Yiit, 2002: 24) Tedarik zincirinin yapısını meydana getiren organizasyonların alt sistemlerini de dikkate aldıımızda, karmaık yapıdaki tedarik zinciri sürecinde oluan bilginin takip edilmesinin oldukça zor olduu görülecektir. Bu durum tedarik zincirinin oldukça karmaık yapısını faydaya dönütürecek, zincirin halkalarını ayrı ayrı ele alan bir strateji gelitirilmesine ihtiyaç olduunu göstermektedir. Burada, bir yandan organizasyonlar

25 10 arası, dier yandan firma içinde farklı fonksiyonlara sahip birimler arası kurulacak yakınlama, tedarik zincirinin etkinliini gösterecektir (Gedikli, 2006: 19). Tedarik zincirini oluturan tüm aktiviteler; kaynak ve tedarik, üretim planlama, sipari süreci, envanter yönetimi, nakliyat, depolama ve müteri hizmetlerini içermektedir. Daha da önemlisi, bu aynı zamanda, tüm aktivitelerin gözlenmesi için gereken bilgi sistemlerini de kapsamaktadır. Tedarik zincirinin karılatıı temel problemler u ekilde sıralanabilir: Malzemelerin ve parçaların artan envanteri. Sınırlı malzemelerin ve kaynakların hızlı daıtımının artan maliyetleri. Gereksiz malzemelerin ve parçaların geri dönüünün veya stoklanmasının artan maliyeti. Envanterdeki kullanılmayan parçaların ve malzemelerin artan maliyeti. Tedarik zinciri tedarikçilerden nihai tüketicilere giden malzemelerin, parçaların ve ürünlerin planlanması, koordinasyonu ve kontrolü ile ilgili dier faaliyetler dizisinin balantılı yapısıdır. Tedarik zincirinin 4 temel özellii vardır: 1- Tedarik zinciri özerk fonksiyonlar dizisi deil bütünleiktir. 2- Stratejik karar verme ile dorudan balantılıdır. 3- Tedarik zinciri üzerindeki envanterler arasındaki dengesizlikleri tespit etme ve uygun çözümler (düzeltme, elimine etme, ayıklama v.b.) getirme ana konularıdır. 4- Zincir boyunca sistem entegre edilmitir. Üretimden satıa giden süreçte tedarik zincirinin yapısını oluturmak için alınması gereken kararlar dört ana balık altında toplanabilir (Richardson, 2003: 36): Kaynak temin etme sırasında alınacak kararlar: Tedarikçinin ve tedarik yönteminin seçimi Tedarik edilecek hammadde, malzeme ya da ürünün kalitesi