Tarih Öğretiminde Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı

Transkript

1 Tarih Öğretiminde Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı 2. Baskı Editörler İsmail H. DEMİRCİOĞLU İbrahim TURAN İbrahim Hakkı ÖZTÜRK Ayten KİRİŞ Gülin KARABAĞ Erkan DİNÇ Banu Çulha ÖZBAŞ Ahmet ŞİMŞEK Sezai ÖZTAŞ Selahattin KAYMAKCI Ramazan KAYA

2 Editörler: Prof. İsmail H. DEMİRCİOĞLU Yrd. Doç. Dr. İbrahim TURAN TARİH ÖĞRETİMİNDE ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ VE MATERYAL TASARIMI ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti. ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın, bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermelerini ve bandrolsüz yayınları satın almamalarını diliyoruz. 2. Baskı: Eylül 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Merve Koşar Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Sarıyıldız Matbaacılık Ltd. Sti. İvogsan Ağaç İsleri Sanayi Sitesi 523. Sk. No:31 Yenimahalle-ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Asrımızda her alanda çok hızlı bir değişim yaşanmaktadır. Yaşanan bu değişimin en fazla etkilediği alanlardan birisi eğitimdir. Eğitim kurumları öğrencilerin değişen şartlara ayak uydurabilmesi için, sık sık kendilerini yenilemektedirler. Bu çerçevede özellikle eğitim programları, yaklaşımları ve ders kitapları değişen ihtiyaçlar ışığında yeniden düzenlenmektedir. Çağımızda eğitimi doğrudan etkileyen diğer bir unsur ise, öğretim teknolojilerinde meydana gelen gelişmelerdir. Bu alandaki değişim, öğretmen ve öğrencilere kolaylık sağlamanın yanında, etkili ve kalıcı öğrenmeye önemli katkılar sunmaktadır. Başka bir deyişle eğitim teknolojileri aracılığıyla öğrenciler, etkili, kalıcı ve eğlenceli bir öğrenme ortamına kavuşabilmektedirler. Eğitim alanında meydana gelen değişim ve gelişmeler, öğretmen eğitimini doğrudan etkilemiş ve ülkemizde eğitim fakülteleri programları 1998 yılında yenilenmiştir. Yeni programda öğretmenlik mesleğiyle ilgili derslerin sayısı artırılmıştır. Bu derslerden bir tanesi Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı dersidir. Bu ders çerçevesince öğretmen adaylarına, sorumlu olacakları öğretim alanıyla ilgili öğretim teknolojilerini kullanma ve materyal geliştirme becerileri kazandırılması hedeflenmektedir. Aday öğretmenlere etkili öğretmen olabilmek için önemli nitelik ve beceriler kazandırabilecek olan bu dersin uygulanmasında problemler yaşanmaktadır. Bu alanda yaşanan önemli problemlerden birisi, farklı alanların öğretimine yönelik Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı ders kitaplarının hazırlanmamasıdır. Örneğin, bu alanda tarih öğretmen adaylarının eğitimine yönelik bir ders kitabı bulunmamaktadır. Mevcut ders kitapları, öğretim teknolojileri ve materyal tasarımıyla ilgili genel bilgiler vermekte olup, farklı alanların öğretimine uyarlanamamaktadır. Bu boşluğu doldurmak amacıyla, Tarih Öğretiminde Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı isimli bu kitap hazırlanmıştır. Çalışmanın tarih ve sosyal bilgiler öğretmenliği programlarında okutulan Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı isimli derslerden sorumlu öğretim elemanlarına yol göstereceği ümit edilmektedir. Tarih Öğretiminde Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı isimli kitap on bir bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde tarih öğretimi, öğretim teknolojileri ve materyal tasarımıyla ilgili bilgiler verilmiştir. Eserin ikinci kısmı, öğretim materyallerinin seçimi ve kullanımını etkileyen faktörlerle ilgilidir. Üçüncü bölümde, öğretim araçları ve öğretim araçlarının öğretimdeki yeri hakkında bilgiler verilmektedir. Çalışmanın dördüncü bölümünde, tarih eğitiminde ders kitapları ve ders kitaplarının kullanımı açıklanmaktadır. Beşinci bölümde, tarih öğretiminde yazılı kaynaklardan nasıl yararlanılabileceği açıklanmaktadır. Altıncı bölümde, tarih öğretiminde yazılı kaynakların kullanımıyla ilgili bilgiler verilmiştir. Yedinci kısım, basılı görsellerin kullanımı hakkındadır. Sekizinci bölüm, tarih öğretiminde film ve belgesel kullanımıyla alakalıdır. Dokuzuncu bölümde, tarih öğretiminde çalışma yaprakları ve kullanımı açıklanmaktadır. Çalışmanın onuncu kısmı, tarih öğretiminde bilişim teknolojileriyle ilgilidir. Son bölüm ise, tarih öğretiminde alternatif materyal kullanımı hakkındadır. Çalışmanın öğrencilere, tarih ve sosyal bilgiler öğretmenliği programlarında Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı dersinden sorumlu olan öğretim elemanlarına fayda getirmesi dileğiyle Bu eserin oluşmasına katkı sağlayan bölüm yazarlarına teşekkür ederiz. Editörler Prof. İsmail H. DEMİRCİOĞLU Yrd. Doç. Dr. İbrahim TURAN Eylül, 2014

4 Bölümler ve Yazarları Bölüm 1: Bölüm 2: Bölüm 3: Bölüm 4: Bölüm 5: Bölüm 6: Bölüm 7: Bölüm 8: Bölüm 9: Bölüm 10: Bölüm 11: TARİH ÖĞRETİMİ, ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ VE MATERYAL TASARIMI Prof. Dr. İsmail H. DEMİRCİOĞLU Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fatih Eğitim Fakültesi, Tarih Eğitimi Ana Bilim Dalı, Trabzon ÖĞRETİM MATERYALLERİNİN SEÇİMİ VE KULLANIMINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Doç. Dr. İbrahim Hakkı ÖZTÜRK Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Sosyal Bilgiler Eğitimi Ana Bilim Dalı, Çanakkale ÖĞRETİM ARAÇLARI VE ÖĞRETİMDEKİ YERLERİ Yrd. Doç. Dr. Ayten KİRİŞ Muğla Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgiler Eğitimi Ana Bilim Dalı, Muğla TARİH EĞİTİMİ VE DERS KİTABI KULLANIMI Yrd. Doç. Dr. Gülin KARABAĞ Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi Tarih Eğitimi Ana Bilim Dalı, Ankara TARİH ÖĞRETİMİNDE YAZILI KAYNAKLARIN KULLANIMI Yrd. Doç. Dr. Erkan DİNÇ Uşak Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Sosyal Bilgiler Eğitimi Ana Bilim Dalı, Uşak TARİH ÖĞRETİMİNDE GERÇEK NESNELERİN KULLANIMI Yrd. Doç. Dr. Banu ÇULHA ÖZBAŞ Dokuz Eylül Üniversitesi, Buca Eğitim Fakültesi, Sosyal Bilgiler Eğitimi Ana Bilim Dalı, İzmir TARİH ÖĞRETİMİNDE BASILI GÖRSELLERİN KULLANIMI Doç. Dr. Ahmet ŞİMŞEK Sakarya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Tarih Eğitimi Ana Bilim Dalı, Sakarya TARİH ÖĞRETİMİNDE FİLM VE BELGESEL KULLANIMI Yrd. Doç. Dr. Sezai ÖZTAŞ Kırklareli Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Bölümü, Kırklareli TARİH ÖĞRETİMİNDE ÇALIŞMA YAPRAKLARI VE KULLANIMI Doç. Dr. Selahattin KAYMAKCI Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fatih Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgiler Eğitimi Ana Bilim Dalı, Trabzon TARİH ÖĞRETİMİNDE BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ Yrd.Doç.Dr. İbrahim Turan İstanbul Üniversitesi, Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü-Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Programı TARİH ÖĞRETİMİNDE ALTERNATİF MATERYAL KULLANIMI Yrd. Doç. Dr. Ramazan KAYA Atatürk Üniversitesi, Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Tarih Eğitimi Ana Bilim Dalı, Erzurum

5 İÇİNDEKİLER Ön Söz... iii Bölüm 1 Tarih Öğretimi, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı Giriş...1 Tarih Öğretiminin Kısa Bir Tarihçesi...2 Tarih Öğretiminde Materyal Kullanımı...5 Yazılı Materyaller...6 Resim ve Grafikler...6 Tepegöz Asetatları...6 Nesneler ve Modeller...7 Ses Kasetleri ve Televizyon Programları...7 Video Kasetleri ve Bilgisayar Yazılımları...7 Temel Kavramlar...8 Teknoloji...8 Eğitim Teknolojisi...9 Öğretim Teknolojisi...9 Öğretim Materyali Öğretim Tasarımı Araç-Gereç İletişim Sistem Tarih Tarih Eğitimi Kaynakça Bölüm 2 Öğretim Materyallerinin Seçimi ve Kullanımını Etkileyen Faktörler Giriş Hedef Kazanımlara Uygunluk Öğretim Konusuna Uygunluk Öğretim Yöntemlerine Uygunluk Öğrenci Grubunun Özelliklerine Uygunluk Sınıf Ortamının Fiziki Özellikleri Ulaşılabilir Öğretim Araçlarının Niteliği Maliyet ve Ulaşılabilirlik Görsel Özellikler ve Okunabilirlik Bilgi İçeriğinin Güvenilirliği Dil Özellikleri Sonuç Kaynakça... 27

6 Bölüm 3 Öğretim Araçları ve Öğretimdeki Yerleri Giriş Tarih Derslerinde Televizyon, Video ve Teyp Kullanımı Tarih Derslerinde Görsel Araçların Kullanımı Tepegöz Opak Projektör Yazı ve Gösteri Tahtaları Grafik Materyalleri Şemalar Sonuç Kaynakça Bölüm 4 Tarih Eğitimi ve Ders Kitabı Kullanımı Giriş Tarih Öğretiminde Ders Kitaplarının Yeri ve Önemi Yapı, Tasarım ve İçerik Bakımından İyi Bir Tarih Ders Kitabında Bulunması Gereken Özellikler ve Ders Kitabı Seçmek İçin Ölçütler İyi Bir Tarih Ders Kitabı Nasıl Olmalıdır? Yeni Hazırlanan Tarih Ders Kitapları Tarih Ders Kitabını Etkili Kullanma Önerileri Etkinlik Etkinlik Etkinlik Etkinlik Etkinlik Sonuç Kaynakça Bölüm 5 Tarih Öğretiminde Yazılı Kaynakların Kullanımı Giriş Tarih Öğretiminde Yazılı Kaynaklar Yazılı Kaynaklara Dayalı Öğretim Modelleri Yazılı Kaynaklarla Öğretimin Uygulanması Yazılı Kaynaklarla Öğretim Etkinlikleri Etkinlik 1: Geçmişin Dili: Bir Metni Basitleştirerek Daha İyi Anlama ve Sorgulama Etkinlik 2: Kim Doğru Söylüyor? II. Muradın Tahttan Feragati Sultan Muradın Tahttan Tekrar Feragati Ve Üçüncü Defa Cülusu Etkinlik 3: Sınıfta Tarihsel Metin Analizi Sonuç Kaynakça vi Tarih Öğretiminde Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı

7 Bölüm 6 Tarih Öğretiminde Gerçek Nesnelerin Kullanımı Giriş Tarih Öğretiminde Gerçek Nesne Kullanımından Kastedilen Ne(değil)dir? Tarih Öğretiminde Nesne Kullanımının Gerekliliği Nesne Çözümlemesi Sonuç Kaynakça Bölüm 7 Tarih Öğretiminde Basılı Görsellerin Kullanımı Giriş Görsel Algı ve Tarih Tarihsel Görsel Materyaller Gerçeğe yakın bir tasvirle beliren görseller Tarihsel Fotoğraf Tarihsel Resim Karikatür Minyatür Gravürler Grafik-Tablo-Çizelge-Şekiller Tarih Haritaları Tarih Şeridi (Zaman Çizelgesi) Sonuç Kaynakça Bölüm 8 Tarih Öğretiminde Filmlerin Kullanımı Giriş Tarih Öğretimi ve Filmler Tarih Öğretiminde Kullanılabilecek Film Türleri Tarih Öğretiminde Kullanılabilecek Filmlerin Seçiminde Dikkat Edilecek Hususlar Tarih Öğretiminde Filmlerin Analizi ve Kullanımı Film Gösterimi Öncesi Dikkat Edilecek Hususlar Film Gösterimi Sırasında Dikkat Edilecek Hususlar Film Gösterimi Sonrasında Dikkat Edilecek Hususlar ve Yapılabilecek Etkinlikler Tarih Öğretiminde Filmlerin Kullanılmasının Yararlılıkları Tarih Öğretiminde Filmlerin Kullanılmasının Sınırlılıkları Sonuç Kaynakça Ek 1: Film Kontrol Listesi Ek 2: Film Çalışma Kâğıdı Ek 3: Örnek Film İzleme Etkinliği İçindekiler vii

8 Bölüm 9 Tarih Öğretiminde Çalışma Yaprakları ve Kullanımı Giriş Çalışma Yapraklarıyla İlgili Kuramsal Bilgiler Çalışma Yaprağı Nedir? Çalışma Yaprakları Kullanımının Yararları Nelerdir? Çalışma Yapraklarının Kullanımının Sınırlılıkları Nelerdir? Çalışma Yapraklarının Bölümleri Nelerdir? Çalışma Yaprakları Hazırlanırken Nelere Dikkat Edilmelidir? Çalışma Yaprakları Uygulanırken Nelere Dikkat Edilmelidir? Tarih Öğretimi ve Çalışma Yaprakları Tarih Öğretiminde Çalışma Yapraklarının Kullanım Alanları Tarih Öğretiminde Çalışma Yaprakları Hazırlanıp Kullanılırken Hangi Aşamalar Takip Edilmelidir? Sonuç Kaynakça Bölüm 10 Tarih Öğretiminde Bilişim Teknolojileri Giriş Tarih Eğitiminde Kullanılabilecek Eğitim Teknolojileri Tarih Eğitiminde İnternet Kullanımı Eğitimde İnternet Kullanımının Faydaları Tarih Eğitiminde Bilgisayar Oyunlarının Kullanımı Tarih Eğitiminde Akıllı Tahtaların Kullanımı Tarih Eğitiminde Elektronik Kitap (E-kitap) ve E-kitap Okuyucularının Kullanımı Tarih Eğitiminde Tablet Bilgisayarların Kullanımı Sonuç Kaynakça Bölüm 11 Tarih Derslerinde Alternatif Materyal Kullanımı Giriş Alternatif Materyallere Duyulan İhtiyacın Sebepleri Öğrenim ortamında yeterli sayıda araç-gerecin olmaması ya da hiçbir araç-gerecin bulunmaması Var olan öğretim materyallerinin eğitsel ölçütlere uygun olmaması: Öğrenim ortamını zenginleştirme ihtiyacı Alternatif Materyallerin Yararları Alternatif Materyallerin Sınırlılıkları Alternatif Materyal Hazırlarken Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Tarih Derslerinde Kullanılabilecek Alternatif Materyal Türleri Tarih Derslerinde Kullanılabilecek Alternatif Materyal Örnekleri Maket Yap-boz Haritası Levha: Kavram Bulmacası Dilsiz Harita Kavram Karikatürü Kaynakça viii Tarih Öğretiminde Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı

9 1. Bölüm TARİH ÖĞRETİMİ, ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ VE MATERYAL TASARIMI İsmail H. DEMİRCİOĞLU 1 Bölümün Hedeflediği Temel Kazanımlar: - Tarih, tarih eğitimi, öğretim teknolojisi ve materyal tasarımıyla ilgili temel kavramları açıklar. - Tarih eğitiminin tarihsel gelişimini açıklar ve değerlendirir. - Öğretim teknolojisi ve materyal tasarımının öğretim etkinliklerine katkısını değerlendirir. - Tarih öğretiminde kullanılacak materyal çeşitlerini açıklar. Giriş Çağımızda eğitim ve öğretim alanında meydana gelen değişim ve dönüşüm öğretmen eğitimini de etkilemiştir. Bu çerçevede genel kültür, konu alan bilgisi ve pedagojiyle ilgili dersler eğitim fakültelerinin programlarına konulmuştur. Bu derslerden bir tanesi Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı isimli derstir. Eğitim fakültelerinin programlarında yer alan Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı isimli ders aracılığıyla aday öğretmenlere önemli nitelik ve beceriler kazandırılmaktadır. Buna karşın bu dersin öğretiminde bazı aksaklıkların bulunduğu da bir gerçektir. Dersin, genel olarak alana uyarlanmadan yürütülmesi önemli sıkıntılar yaratmaktadır. Örneğin tarih öğretmen adaylarının eğitimi aşamasında bu derslerde genellikle alana uyarlama yapılmadan genel bilgiler verilmektedir. Bunun neticesinde tarih öğretmen adayları, öğretim teknolojisi ve materyal tasarımıyla ilgili bilgilerini 1 Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fatih Eğitim Fakültesi, Ortaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Bölümü, Tarih Eğitimi A.B.D.

10 kendi alanlarında uygulamada sıkıntı yaşamaktadırlar. Bu durumun ortaya çıkmasına neden olan temel faktörlerden birisi, farklı alanlarda bu dersi yürüten öğretim elemanlarının öğretim yapılan derse yönelik uzmanlığının bulunmamasından ileri gelmektedir. Örneğin tarih öğretmenliği programında Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı dersinin tarih eğitimi alanında uzmanlığı olmayan genel eğitimciler tarafından yürütülmesi gibi. Buna ilaveten, bu dersin yürütülmesinde yaşanan diğer bir problem ise, her bir alana yönelik Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı kitaplarının bulunmamasıdır. Örneğin tarih öğretimini yönelik bu alanda bir ders kitabının bulunmaması tarih öğretmenlerinin yetiştirilmesinde önemli sıkıntılar doğurmaktadır. Bu boşluğu doldurmak amacıyla bu çalışma yapılmıştır. Bu bölümde ilk aşmada tarih öğretiminin kısa bir tarihçesi üzerinde durulacaktır. Ardından tarih öğretiminde kullanılabilecek materyallerle ilgili bilgiler verilecek ve son olarak temel kavramlar açıklanacaktır. Tarih Öğretiminin Kısa Bir Tarihçesi Geçmiş her dönemde insanın ilgisini çekmiş ve geçmişte nasıldı? ve ne oldu? sorularının cevapları aranmıştır. Bu süreçte insanoğlu geçmişte yaşananları kayıt altında almaya başlamış ve tarih yazımı doğmuştur. 19. Yüzyıla kadar geçmişin, kimi zaman yazılı, kimi zaman sözlü ve ağırlıklı olarak edebi bir anlayışla yazıldığını görmekteyiz. Bu yüzyılda Doğa Bilimleri alanında meydana gelen gelişmeler tarih yazımını da etkilemiş ve Sanayi Devrimi yaşamış ülkelerde tarih yazımında pozitivist anlayışın etkisi görülmüştür. Pozitivist anlayışa bağlı olarak bu dönemde tarih yazımında, ölçülebilir ve gözlenebilir tarihsel veriler önem kazanmıştır. Ölçülemeyen ve gözlenemeyen verilere dayalı olarak yazılan tarihi bilgilerin bilimselliği tartışılmaya başlamıştır. Geçmişten bugüne tarihin çok değişik amaçlar için kullanıldığını görmekteyiz. Özellikle geçmişe yönelik ilgiyi arttırmak, eğlence, ahlak ve din öğretimi, politik ve ideolojik menfaatler amacıyla tarih kullanılmaktadır (Soutgate, 1997). Tarih, merak uyandıran bir alan olarak görülmüş ve insanların ilgilerini çekmek amacıyla kullanılmıştır. Özellikle tarihsel sohbetler her dönemde insanların ilgilerini çekmiştir. Günümüzde televizyonlarda yapılan tarihsel sohbetlerin popülerliği her geçen gün artmaktadır. Tarih, yeni nesillere ahlaki ve dini bilgi ve tutum aktarımı amacıyla da kullanılmıştır. Bu hedef doğrultusunda özellikle ahlaki ve dini metinler kullanılmaktadır. Buna ilaveten tarih, günümüzde olduğu gibi, her dönemde ideolojik ve politik amaçlar için kullanılmıştır. Her dönemde iktidara gelmek için meşrutiyet arayanlar tarihi kullanmışlardır. Ayrıca tarih, belirli ideolojileri benimseyenlerin kendi ideolojilerine 2 Tarih Öğretiminde Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı

11 İsmail H. DEMİRCİOĞLU taraftar kazandırmak için kullandıkları araçlardan birisi olarak karşımız çıkmaktadır. Buna ilaveten tarih, güçlü bir kimlik oluşturma aracı olarak kullanılmaktadır. Tarih, geçmişte insanların eylemlerini anlamaya ve yorumlamaya çalışan bir bilim alanı olmasının yanında, aynı zamanda okullarda okutulan bir ders olarak da karşımıza çıkmaktadır. Formal eğitim öncesi, belirli bir plan ve program olmadan öğretilen tarih, 19. Yüzyılla beraber gündeme gelen zorunlu ve modern eğitim kurumlarının temel derslerinden birisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Zorunlu eğitimin 1806 yılında Prusya da doğduğu iddia edilmektedir (Yıldırım, 2010). Bu dönemdeki toplumsal değişimin zorunlu eğitimi zemin hazırladığı görülmektedir. Prusya da zorunlu eğitimin ortaya çıkış nedenleri aşağıdaki gibi sıralanmaktadır (Yıldırım, 2010): Ordu'nun amaçlarına hizmet edecek itaatkâr askerler yetiştirmek. Sanayinin ihtiyaç duyduğu madenleri çıkaracak itaatkâr işçiler yetiştirmek. Hükümetlerin emirlerini harfiyen uygulayacak sivil memur sınıfını yetiştirmek. Sanayi kurumlarının ihtiyaç duyduğu memurları yetiştirmek. Kritik konu ve sorunlarda birbiriyle paralel düşünen vatandaşlar yetiştirmek (Hern, 2008, s. 74 aktaran Yıldırım, 2010). Zorunlu eğitimin ortaya çıkış nedenleri incelendiği zaman, o dönemde eğitime yüklenen görevlerin yerine getirilmesinde tarih dersinin önemli rol oynayabileceği görülmektedir. Ordu, devlet ve sanayi kurumlarının ihtiyaç duyduğu itaatkâr ve birbirleriyle paralel düşünen bireylerin yetiştirilebilmesi için tarih dersleri anahtar rol oynayabilirdi. Bu bağlamda toplumun genelini eğitmeyi amaçlayan modern eğitim kurumlarında tarihin sistemli bir ders olarak okutulmaya başlanmasını, 19. Yüzyılın başına tarihlemek mümkündür. Bu dönemde ağırlıklı olarak milli kimlik gelişimi ve itaatkâr insan yetiştirme anlayışına dayanan tarih öğretimi, çok uzun bir süre bu amaç doğrultusunda kullanılmıştır (Demircioğlu, 2010). Geleneksel tarih öğretim anlayışı olarak nitelendirebileceğimi bu yaklaşım, bugün hala ekonomik ve teknolojik açıdan geri kalmış dünyada devam etmektedir (Demircioğlu, 2010). II. Dünya Savaşı na kadar tarih dersleri itaatkâr ve iyi vatandaş yetiştirme hedefiyle kültür aktarımı esasına dayalı olarak öğretilmiştir. Ancak bu dönemde, demokratikleşme, insan haklarının önem kazanması ve savaşların engellenmesinde eğitimin rol oynayabileceği fikri, özellikle gelişmiş dünyada tarih öğretim anlayışını değiştirir. Buna ilaveten teknolojik ve ekonomik gelişmeler yaşamı daha karmaşık bir hale getirmiş ve bireylerin sahip olması gereken beceri ve nitelikler çeşitlenmiştir. Bu gelişmeler geleneksel tarih öğretimini tartışmaya açmıştır. Bu dönemde tarih öğretiminin amaçlarının yoğun olarak tartışıldığı yerlerden birisi İngiltere dir lı yılların sonunda Tarih Öğretimi, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı 3

12 İngiltere de tarih dersi, isim, sayı, rakam ve maddelere dayalı olarak öğretildiği için eleştirilmekteydi. Hatta tartışmalar o kadar ileri gitmiştir ki, kamuoyunun bir kısmı, tarih dersinin o günün şartlarında öğrencileri yaşama hazırlayamadığı için müfredattan kaldırılması gerektiği savunmaktaydı (Price, 1968) lı yılların sonunda tarih öğretimine özellikle İngiltere merkezli olmak üzere yapılan eleştiriler neticesinde, tarih öğretiminin tarihsel bilgi ve tutum dışında öğrenciyi günlük hayata nasıl hazırlayabileceği gündeme gelmişti. Bu alanda yapılan çalışmaların ilki sayılabilecek olan ve Coltham ve Fines tarafından 1971 yılında hazırlanan Tarih Öğretiminin Eğitimsel Amaçları isimli eser, sahada bir dönüm noktası olmuştur (Demircioğlu, 2010). Bu çalışma, tarih dersi aracılığıyla öğrencilere ne tür beceriler kazandırılabileceğini ortaya koymaktaydı (Coltham ve Fines, 1971). Başka bir deyişle eser, tarih dersinin güncel yaşamla nasıl ilişkilendirilebileceğini göstermesi açısından önemliydi. Tarih eğitimi alanında özellikle İngiltere merkezli yapılan çalışmalar, 1970 li yıllarda da devam etti. Tarih dersi aracılığıyla öğrencilere pratik beceri ve nitelik kazandırma yolunda özellikle İngiltere merkezli olmak üzere çalışmalar arasında Okul Meclisi Tarih Projesi önemli yer tutmaktadır. Bu proje aracılığıyla tarih öğretiminin araştırma, sorgulama, kanıtları değerlendirme ve değerlendirilen kanıtlar aracılığıyla sonuca gitme esasına dayanması gerektiği ortaya konulmuştur. Başka bir deyişle okullarda öğrenciler, geçmişi bir dedektif gibi sorgulayarak, araştırarak ve kanıtları değerlendirerek öğrenmeliydiler. Bu sayede öğrenciler, geçmişi öğrenebilmenin yanında, bilimsel düşünme, kendilerine sunulan verilerin bilimsel olup olmadığını ayırt edebilme gibi temel becerileri de kazanabilirlerdi. İngiltere de Yeni Tarih Öğretimi diye tanımlanan bu süreç 1980 li ve 1990 lı yıllarda da hızla devam etti. Tarih dersinin öğrencileri günlük hayata hazırlaması gerektiği anlayışıyla yapılan çalışmalar son yıllarda özellikle Kanada ve Amerika Birleşik Devletleri nde de devam etmektedir. Geçmişi yaparak ve yaşayarak bizzat birinci elden kaynaklara dayalı öğrenme anlayışı Tarihsel Düşünme Becerileri ni gündeme taşımıştır li yıllarla beraber önemi gittikçe artan tarihsel düşünme becerileri etkin, üretken ve yaratıcı olarak tarih öğrenmenin yollarından birisidir (Demircioğlu, 2009). Tarihsel düşünme becerileri, tarihsel bilginin sorgulanması ve doğasının anlaşılması esasına dayalı beş alt kategoride toplanmaktadır (The National Center for History, 2011): Kronolojik Düşünme Tarihsel Kavrama Tarihsel Analiz ve Yorum Tarihsel Araştırma Tarihsel Konular, Analiz ve Karar Verme 4 Tarih Öğretiminde Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı

13 İsmail H. DEMİRCİOĞLU Yukarıda bahsedildiği üzere 19. Yüzyılla formal eğitim kurumlarına girmeye başlayan tarih derslerinin zaman içinde gerek içerik ve gerekse amaçlarında önemli değişimler yaşanmıştır. Teknolojik ve ekonomik açıdan gelişmiş dünyada tarih dersinin genel amaçları incelendiği zaman bu dersin, etkin, üretken, yaratıcı, problem çözen, demokrasi ve insan haklarına saygılı, hoşgörülü, ortak çalışabilme becerileri gelişmiş, geçmişini ve kültürünü bilen bireyler yetiştirmeyi hedeflediği görülmektedir. Tarih Öğretiminde Materyal Kullanımı Tarih dersi konusu itibariyle günümüzden uzun zaman önce meydana gelmiş olaylarla ilgilenmektedir. Tarih programında yer alan konular, genelde öğrencilerin günlük yaşam ve deneyimlerinden uzaktır. Her ne kadar çevremizde geçmişten bu güne kalan pek çok tarihsel kalıntı ve materyal bulunsa da tarih dersi içeriği itibariyle soyut bir ders olarak tanımlanabilir. Tarih dersinin bu özelliği nedeniyle özellikle yaşı küçük olan öğrenciler, kendi zaman dilimlerinden çok önce meydana gelmiş olayları anlamlandırmakta problemler yaşamaktadırlar. Başka bir deyişle, tarihin bu güne getirilmeden öğretilmeye çalışılması nedeniyle, bazı öğrencilerin gözünde tarih dersi, sıkıcı, anlaşılmayan bir dizi isim, sayı, rakam ve maddelerden ibaret bir derstir. Geçmişin bu güne getirilmesinde yararlanabileceğimiz en önemli unsurlardan bir tanesi tarihsel çevredir. Tarihsel çevre bünyesinde binalar, yollar, kaleler, tarihi olayların yaşandığı açık mekânlar ve tarihsel nesneler gibi birçok unsur vardır. Buna ilaveten, geçmişten bu güne kalan anılar, mektuplar, haritalar, gazeteler, planlar, posta kartları, pullar, paralar, resimler, kitaplar ve tarihsel nesneler, tarih öğretimine önemli katkı sağlayabilecek unsurlarladır. Tarihsel çevre ve nesnelerin tarih derslerinde etkili bir biçimde kullanılmasıyla, tarih dersleri daha somut ve verimli bir hale getirilebilir. Tarih derslerinde geçmişi bu güne getirme ve bu dersleri daha anlaşılır ve zevkli kılmanın yollarından birisi, dersin içeriğine yönelik materyal tasarlamak ve ilgili öğretim teknolojilerinden yararlanmaktır. Tarih dersleri bünyesinde çok değişik materyaller kullanmak mümkündür. Bunların bir kısmı aşağıdaki gibidir: Yazılı Materyaller Resim ve Grafikler Tepegöz Asetatları Nesneler ve Modeller Ses Kasetleri ve Televizyon Programları Video Kasetleri ve Bilgisayar Yazılımları (Yanpar, 2009). Tarih Öğretimi, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı 5

14 a) Yazılı Materyaller Yazılı materyaller diğer derslerde olduğu gibi tarih dersleri açısından da önemli bir kaynaktır. İnsanoğlu yazıyı keşfettiği günden itibaren geriye yazılı materyaller bırakmaktadır. Tablet ve papirüsten başlayarak, geçmişten bu güne belgeler, haritalar, planlar, kitaplar, anılar ve gazeteler gelmiştir. Bu materyallerin hepsi tarih dersleri için önemli olup, geçmişi bu güne getirmemize yardımcı olabilecek unsurlardır. Tarih derslerinde aktif ve kalıcı öğrenmeyi sağlamak için geçmişten bu güne gelen bu materyallerin kullanılması gerekmektedir. Bu materyaller aynı zamanda öğrencilerin problem çözme projelerinde kullanılabilecek ve problem çözme becerilerini geliştirebilecek unsurlar arasındadır. Buna ilaveten, geçmişten bu güne gelen bu kanıtlar aracılığıyla öğrencilere bilimsel olanla olmayanı, olguyla yorum arasındaki farkı da göstermek mümkündür. Tarih derslerinde yazılı materyallerin tarih dersinde doğrudan kullanılmasının yanında, bu materyallere dayalı olarak yeni materyallerde üretmek mümkündür. Geçmişten bu güne gelen farklı yazılı materyallerin verilerinden yararlanarak yeni materyaller, projeler ve gazeteler hazırlanabilir. b) Resim ve Grafikler Resim ve grafikler geçmişten bu güne kalan önemli tarihsel materyaller olarak karşımıza çıkmaktadır. Resimler bize geçmişten kareler sundukları için, tarih dersinin somutlaştırılmasına katkı sağlamaktadırlar. Resimler aracılığıyla öğrenciler, tarih dersini daha kolay öğrenmenin yanında geçmişle bugünü daha kolay mukayese yapabilmektedirler. Buna ilaveten, propaganda amaçlı resimler aracılığıyla geçmişin bizlere farklı şekilde sunulabileceğini de göstermek mümkündür (Demircioğlu, 2010). Geçmişin bilgisine dayalı olarak hazırlanacak grafikler aracılığıyla ise, tarihsel olay ve durumlarla ilgili detaylı bilgiyi öğrencilerimize sunabiliriz. Özellikle nüfus ve ekonomiyle ilgili grafikler, geçmişteki toplumlar hakkında bizlere değerli bilgiler vermektedir. Tarih derslerinde geçmişe ait resimleri kronoloji oluşturma ve geçmişe ait belirli dönemlerin öğretiminde de kullanabiliriz. Öğrenciler geçmişe ait tarihsel verileri kullanarak grafik ve tablolar oluşturabilir ve bu tabloları kullanarak geçmişi yaparak ve yaşayarak öğrenebilirler. c) Tepegöz Asetatları Tarih öğretiminde kullanılabilecek materyallerden bir tanesi de asetatlardır. Asetatlar aracılığıyla tarihle ilgili kavram ve zihin haritaları, resimler, şekiller ve planlar hazırlanabilir. Asetatlar bizzat öğretmen tarafından hazırlanabileceği gibi, öğrenciler de aktif öğrenme etkinlikleri çerçevesince bizzat bu materyalleri hazırlayarak kullanabilirler. 6 Tarih Öğretiminde Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı

15 İsmail H. DEMİRCİOĞLU d) Nesneler ve Modeller Geçmişe ait nesne ve modeller tarih öğretiminde kullanılabilecek önemli unsurlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Tarih, çok farklı zaman ve mekânlarda cereyan etmiştir ve geçmişten bu güne şatolar, evler, kaleler, yollar, savaş aletleri, giysiler vb. pek çok materyal kalmıştır. Aktif ve öğrenci merkezli tarih öğretimi, geçmişten bu güne kalan bu materyallerle etkileşimli olarak tarih derslerinin öğretilmesini zorunlu kılmaktadır. Bu bağlamda farklı zaman ve coğrafyalarda cereyan eden tarihi olaylardan günümüze kadar gelen tarihsel çevre ürünü olan materyallerden pek azını sınıfa getirme şansına sahibiz. Bu sebeple tarih öğretmenleri tarihi materyallere benzeyen nesne ve modellerin benzerlerini hazırlayarak sınıflarında kullanabilirler. Sadece öğretmenler değil, aynı zamanda öğrenciler de bu tür materyalleri hazırlayarak yaparak ve yaşayarak öğrenmeyi gerçekleştirebilirler. e) Ses Kasetleri ve Televizyon Programları Ses kasetleri ve televizyon programları, özellikle 20. Yüzyıl tarih öğretimi için temel unsurlar olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Tarih dersi bu materyaller aracılığıyla görsel ve işitsel bir biçimde öğretilebilir. Tarih konularının görsel ve işitsel olarak öğretimi aynı zamanda kalıcı ve anlamlı öğrenmeye de katkı sağlayacaktır. Buna ilaveten tarih derslerinde geçmiş olaylara dahil olmuş kişilerle yapılacak görüşmeler sonucunda oluşturulabilecek ses kasetleri bizzat öğretmen veya öğrenciler tarafından hazırlanabilir. Örneğin 1974 Kıbrıs Barış Harekâtı na katılmış olan bir gazi ile yapılan görüşme bu konunun daha verimli bir biçimde öğrenilmesine katkı sağlayabilir. f) Video Kasetleri ve Bilgisayar Yazılımları Tarih derslerinde kullanılabilecek diğer iki önemli unsur ise, video kasetleri ve bilgisayar yazılımlarıdır. Tarihi olayların yaşanmış olduğu coğrafya ve tarihi çevre video kasetleri aracılığıyla kayda alınarak, öğrencilerin göz ve kulaklarına hitap edilir. Buna ilaveten, müfredatta yer alan konulara dayalı olarak oluşturulmuş bilgisayar yazılımları da tarihi eğlenceli ve aktif olarak öğrenmenin yollarından birisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Öğretim teknolojileri ve materyal tasarımına ilişkin konuların öğretimi öğretmen eğitiminde çok önemli bir yer tutmaktadır. Tarih öğretmenliği ve diğer bütün programların öğretmen adayları, öğretim teknolojileriyle ilgili bilgi, beceri ve tutumlara sahip olmalıdırlar. Tarih öğretimi penceresinden bakıldığı zaman, öğretim teknolojileri ve materyal tasarımına dayalı etkinlikler tarih ve sosyal bilgiler öğretmen adaylarına pek çok niteliği kazandırabilir. Bu niteliklerin bir kısmı aşağıdaki gibi sıralanabilir: Tarih Öğretimi, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı 7

16 Geçmişi bu güne getirme Dersi basitleştirme Dersi ilginç hale getirme Kalıcı ve anlamlı öğrenmeyi sağlama Aktif öğrenmeyi sağlama Etkileşimli öğrenmeyi sağlama Tarihte değişim ve sürekliliği görebilme Hayal gücünü geliştirme Geçmişle bu günü mukayese edebilme becerilerini geliştirme Kanıtları değerlendirme becerisini geliştirme Problem çözme becerilerini geliştirme Materyal geliştirme becerilerini geliştirme Öğretim teknolojilerini kullanma becerilerini geliştirme Yukarıdaki maddelerden anlaşılacağı üzere, tarih derslerini daha verimli ve faydalı bir hale getirmek için, tarih derslerinde farklı materyal ve öğretim teknolojilerinin kullanılması gerekmektedir. Temel Kavramlar Kavramlar eğitim ve öğretim etkinliklerinin en temel unsurları arasında yer almaktadırlar. Hangi disiplin olursa olsun, o alandaki temel kavramların bilinememesi durumunda sağlıklı öğrenmelerin meydana gelmesi mümkün değildir. Bu çerçevede bu bölümde öğretim teknolojileri ve materyal tasarımıyla ilgili temel kavramlar açıklanmaya çalışılacaktır. a) Teknoloji Köken olarak Hint-Avrupa dil ailesine mensup bir kavram olan teknoloji, ağırlıklı olarak 19. Yüzyılda kullanılmaya başlanmıştır. Bu yüzyılla beraber özellikle Sanayi Devrimi yaşamış ülkelerde bilim ve teknolojinin ortaya koyduğu ürünler, günlük yaşamda kendisini göstermiş ve yaşamı kolaylaştırmıştır. Kavramın tanımına bakacak olursak, Türk Dil Kurumu Sözlüğü ne göre teknoloji, bir endüstri dalıyla ilgili yapım yöntemlerinin, yollarının ve araçlarının incelenmesinden oluşan bilgi dalıdır (Büyük Türkçe Sözlük, 2011). Daha genel bir tanımla teknoloji, insanoğlunun doğaya hâkim olmak ve yaşamı kolaylaştırmak için ortaya koyduğu bilimsel verilerin uygulama alanı bulmasıdır (Fidan, 1986, akt. Yanpar, 2009). 8 Tarih Öğretiminde Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı

17 İsmail H. DEMİRCİOĞLU b) Eğitim Teknolojisi Teknoloji yaşamın diğer bütün alanları gibi eğitimi de etkilemiştir. Özellikle etkili eğitimin farklı duyu organlarına hitap edecek şekilde, yaparak ve yaşayarak yürütülmesi gerektiği anlayışının ortaya çıkması, eğitim ve teknoloji ilişkisini güçlendirmiştir. Eğitim Teknolojisi, eğitim aracılığıyla belirlenen hedeflerine ulaşabilmesi ve sağlıklı öğrenme ortamlarının oluşturulabilmesi için, teknolojinin işe koşulması ve eğitimin problemlerinin çözümü için teknolojiden yararlanılması olarak tanımlanabilir. Eğitim Teknolojisi nin eğitime katkı alanlarını aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür (Büyük Türkçe Sözlük, 2011): Derslik, deney odası ve işliklerin donatımı, düzenlenmesi Öğrenme çevresinin iletişim bakımından etkili duruma getirilmesi Ders araç ve gereçlerinin yapımı, kullanılması ve geliştirilmesi Ders araç ve gereçlerinin yapımı, kullanılması ve geliştirilmesiyle ilgili sorunlar ve bu sorunların çözümü Eğitim teknolojileri, sağlıklı öğrenme ortamlarının oluşabilmesi için eğitime önemli katkılar sunmaktadır. Alkan a göre (1997: 41-42, akt. Yanpar, 2009) bu katkıların bir kısmı aşağıdaki gibi sıralanabilir: Serbest olma Birinci elden bilgi ve kaynaklara ulaşabilme Fırsat eşitliği sağlama Çeşitlilik ve kalitenin arttırılması Yaratıcılığı geliştirme Bireysel öğretime zemin hazırlama Oluşturulan eğitim süreçlerinin farklı zaman ve mekânlarda kullanım için çoğaltılması Üretken ve hızlı eğitim c) Öğretim Teknolojisi Eğitim teknolojisinde olduğu gibi öğretim teknolojisinin farklı tanımları yapılmaktadır. Maddin e (2002, akt. Selvi, 2008) göre öğretim teknolojisi, kâğıt-kalemden interaktif videoya kadar her şeyi kapsayan bir kavramdır. Yalın (2003: 2, akt. Selvi, 2008) ise, öğretim teknolojisini öğrenme ve öğretme sürecinde kullanılan tepegöz projektörleri, slayt makineleri, bilgisayar gibi araç-gereçler olarak tanımlamaktadır. Bir başka tanımda ise öğretim teknolojisi Öğrenme süreçlerini ve kaynaklarını tasarlamayı, geliştirmeyi, kullanmayı, organize etmeyi ve değerlendirmeyi içine alan bir Tarih Öğretimi, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı 9

18 teori ve uygulama alanı olarak tanımlanmaktadır (Saettler, 1998: 55, akt. Selvi, 2008: 58). Özetle öğretim teknolojisi, sağlıklı öğrenmelerin meydana gelebilmesi için öğretim ortamlarının teknolojik açıdan düzenlenmesi ve bu ortamların daha verimli bir hale getirilmesi için yapılan bilimsel çalışmalar süreci olarak tanımlanabilir Eğitim ve öğretim kavramları birbirlerini tamamlayan kavramlar olmalarına rağmen farklı şeyleri ifade etmektedirler. Eğitim kavramı okul içi ve okul dışında meydana gelen öğrenme eylemlerinin yanında eğitim yönetimi, rehberlik (Yanpar, 2009) ve yönlendirmeyi de kapsamaktadır. Öğretim ise daha ziyade okul çatısı altında planlı ve programlı öğrenme faaliyetleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Yukarıdaki tanımlardan anlaşılacağı üzere eğitim ve öğretim teknolojileri birbirlerinden farklı anlamlar ifade etmektedirler. d) Öğretim Materyali Fransızca kökenden gelen bir kavram olarak tanımlanan materyal, gereç, yazılı, sözlü, görüntülü ve kaydedilmiş her türlü belge olarak tanımlanmaktadır (Büyük Türkçe Sözlük, 2011). Öğretim materyali ise, eğitim programlarında yer alan bilgi, beceri, tutum ve değerlerin öğrencilere kazandırılmasında kullanılan bütün araç, gereç ve kaynaklardır (Paykoç, 1991, akt. Sever, 2010). e) Öğretim Tasarımı Öğretim tasarımı en kısa tanımlamayla öğretim etkinliklerinin planlanması sürecidir. Buna ilaveten, öğrenmeyi kolaylaştıracak etkinlikleri düzenleme, gereçleri sağlama ve kılavuzluk etme eylemi olarak da tanımlanmaktadır (Büyük Türkçe Sözlük, 2011). Diğer bir kaynakta ise öğretim tasarımının tanımı şu şekildedir: öğrenme koşullarının sistemli analizi ile öğretim problemlerinin çözülmesi sürecidir. Bilgi işleme kaynakları, öğretim etkinlikleri, öğretim materyalleri ve değerlendirme öğelerinin, öğrenmeye ve öğretime ilişkin temel ilkeler yoluyla öğretimin planlanmasını içerir (Seel ve Glasgow, 1998, akt. Fer, 2009: 13). f) Araç-Gereç Araç ve gereç kavramlarının farklı anlamlarının olmasına karşın, genelde aynı anlamda kullanıldıkları görülmektedir. Araç kavramı daha ziyade mekanizma ve mekanik bir ortamı anlatmaktadır (Selvi, 2008). Başka bir deyişle araç, öğrenme faaliyetini yapılması ve kolaylaştırılmasına katkı sağlayan yazı tahtası, dolma kalem, projeksiyon gibi malzemelerdir (Sever, 2010). Gereç ise, bir eylemi gerçekleştirmede kullanılan pil, tebeşir, mürekkep, deney tüpü gibi tükenen maddelerdir (Sever, 2010). 10 Tarih Öğretiminde Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı