ULAŞTIRMA GENEL POLİTİKALARI VE PLANLARI SORUNU, ÇÖZÜM YAKLAŞIMLARI

Transkript

1 ULAŞTIRMA GENEL POLİTİKALARI VE PLANLARI SORUNU, ÇÖZÜM YAKLAŞIMLARI Sadetti ÖZEN 1, Dr. Birse KOLDEMİR 2 SUMMARY Trasportatio is a itegrated process i the form of precautios ad approaches that covers geeral policies, visios ad procedures. Plas ad geeral policies with regard to trasportatio are depedat upo socio-psychological ad socio-ecoomical coditios ad sources of the coutry; as well as ot oly productivity of the macro ecoomy ad the mai sectors but also the tedecies for wide usage of the combied ad mass trasport meas. I this paper we studied sector decisios ad applicatios withi the cotext of policy makig, middle ad log-term plaig ad programmig. Geeral trasport policies ad plas however were researched by way of statistical methods, special coditios, specific data ad aalytical evaluatios with regard to time ad space dimesios. This paper also examies how possibly to avoid or rather miimize accidets, to improve or better up the mai sectors productivity, to elimiate cogestios i the process lies of trasport ad hadlig, opeig up ew trasport meas ad systems i betwee areas of high supply ad demad, ad steps as well as approaches of orietig the high demad towards mass ad combied trasport meas ad also towards suitable sea /rail trasport lies. ÖZET Ulaştõrma geel politikalarõ vizyolarõ ve etkilikleri geliştirme yöüde ölemler ve yaklaşõm bütülüğüdür. Ulaştõrma geel politikalarõ ve plalarõ ülkei sosyopsikolojik, sosyoekoomik koşullarõa, kayaklara; makro ekoomii ve aa sektörleri verimliliğie, politikalarõa; özel olarak talebi özel araç, toplu ve kombie taşõmacõlõk araçlarõ kullaõm eğilimlerie bağlõ bulumaktadõr. Bu yöde ulaştõrma sektörü kararlarõõ ve uygulamalarõõ geel olarak politika belirleme, uzu ve orta döemli plalama, programlama sistematiği içide araştõrõlmaya çalõşõldõ. Ulaştõrma geel politikalarõ ve plalarõ; geiş zama ve meka boyutuda sosyoekoomik ve makroekoomik amaçlar, özel koşullar, ataabile kayaklar bağlamõda makro ekoomi ve ulaştõrma sektörüe ilişki determiistik ve istatistik yötemler, veriler ile aalitik değerledirmeler çerçeveside araştõrõldõ. Başlõca ulaştõrma politikalarõõ ve plalarõõ makro ekoomii ve aa sektörleri verimliliğii artõrõlmasõ; kazalarõ azaltõlmasõ, taşõma ve elleçleme hatlarõda sõkõşõklõklarõ giderilmesi, arzõ ve talebi yüksek bölgeler arasõda yei ulaştõrma sistemlerii açõlmasõ, yüksek talebi toplu ve kombie taşõmacõlõk sistemlerie, deizyolu demiryolu uygu ulaştõrma hatlarõa yöledirilmesi ölemlerii ve yaklaşõmlarõõ kapsamasõ gerektiği saptadõ. 1 Prof. Dr. İ.Ü. Mühedislik Fakültesi, Deiz Ulaştõrma İşletme Müh. Bölümü,Avcõlar/İstabul 2 Dr. İ.Ü. Mühedislik Fakültesi, Deiz Ulaştõrma İşletme Müh. Bölümü,Avcõlar/İstabul 42

2 GİRİŞ Ulaştõrma ve lojistik sektörü, bilidiği gibi, ülkeler ve sektörler arasõda dağõtõmõ, girdi-çõktõ ilişkisii, makro ekoomide hareketliliği sağlamaktadõr. Bu yöde ulaştõrma sektörüü ve alt sistemlerii politika sorularõ Türkiye i ve düyaõ makro ekoomik geel yapõsõa ve diğer tüm sektörleri sorularõa bağlõ bulumaktadõr. Dolayõsõyla Türkiye ve düya ekoomiside ulaştõrma sektörü ve alt sektörleri yatõrõm ve işletme harcamalarõa geel bir bakõş yapõlmasõda yarar görülmektedir. İleri yüksek tekolojiyi üreterek geliştire ülkeler üretim kapasitesi ve olaaklarõ yüksek, birim işletme maliyeti ve fiyatõ düşük ulaştõrma stadartlarõõ ve sistemlerii geliştirebilmektedirler. AB ülkeleri ile ileri yüksek tekolojiyi geliştire ülkeleri ulaştõrma sistemleri stadartlarõ ve hõzlõlõklarõ; gelişmekte ola ülkelerde kalkõma coşkusu, ulaştõrma hizmetleri stadartlarõõ, hõzlõlõklarõõ ve ulaştõrma harcamalarõõ paylarõõ giderek artõrmaktadõr. Bu gelişmeler öce hizmet sektörüü öemii, dolayõsõyla ulaştõrma ve lojistik politikalarõõ ve plalarõõ öemii daha da arttõrmaktadõr. Bu bağlamda ulaştõrma ve lojistik politikalarõ ve plalarõ, psikolojik, sosyoekoomik boyuttaki etkileri, ölemleri, olumlu souçlarõ ilgili bilim dallarõa, gülük hayatõmõza, kültürümüze girmektedir. Ulaştõrma ve lojistik politikalarõ ve plalarõ, trafik ve ulaştõrma bilicii geliştirilerek yaygõlaştõrmasõa yol açmaktadõr. Türkiye de geel olarak kişi başõa milli geliri, otomobil sahipliğii gelişmiş ileri ülkeleri acak % 8-10 u mertebelerie karşõlõk olduğu; Türkiye de toplam ulaştõrma harcamalarõ, toplam harcamalarõ % 8-9 u dolayõda olduğu, ulaştõrma harcamalarõõ %35-37 si otomobil sahipliği harcamasõ olduğu, otomobil sahipliği ve kullaõmõõ yüksek gelirli gruplarda daha yüksek oralarda gerçekleştiği; Türkiye de yie 2002 yõlõ itibari ile 4,6 milyo otomobil, 1,6 milyo otobüs, miibüs, kamyo, kamyoet ve diğer karayolu araçlarõ olmak üzere toplam 6,2 milyo dolayõda karayolu aracõ buluduğu; Türkiye de karayolu yük ve yolcu taşõma paylarõõ % değerlerie yükseldiği; dõş ticaret taşõmacõlõğõda miktar olarak % ii deizyolu, % 9-12 si karayolu, bua karşõ taşõa yükleri değer olarak % sii deizyolu, % ii karayolu, % 7-10 uu havayolu ulaştõrma sistemi ile taşõdõğõ; Türkiye ile Avrupa ülkeleri arasõdaki dõş hatlarda birim yük taşõma maliyetii karayoluda 2730 $, deizyoluda 330 $ olarak gerçekleştiği saptamõştõr. Bu yöde belirtile üretim ve ulaştõrma biçimie bağlõ olarak karayolu ulaştõrma işletmesi işyerleride öemli istihdam artõşlarõ olduğu; plalõ ve programlõ toplu ve kombie layer taşõmacõlõğõõ beklee gelişmeyi gösteremediği, karayolu trafik kazalarõ ve ket içi trafik sõkõşõklõklarõ ve zama kayõplarõ öemli değerlere eriştiği gözlemiştir[1,2,3,4,5,6]. Türkiye de so yõllardaki gelişmeler doğrultusuda yakõ gelecekte yõllõk GSMH õ milyar $ arasõda, 2004 yõlõ içi 261,7 milyar $ olarak gerçekleşmesi beklediği saptamõştõr. Yie plalõ döemlerde geel olarak kosolide bütçe harcamalarõ ve yatõrõm tutarlarõ sõra ile GSMH õ %35-40 õ, %15-25 õ; özel ve kamu sektörü yatõrõmlarõ ise sõra ile toplam yatõrõmlarõ %65-70 õ ve %30-35 õ; bua karşõ bütçe yatõrõm harcamalarõ bütçei %28-30 u ike so yõllarda yatõrõmlar bütçe harcamalarõõ %5-6 sõ, kosolide bütçe gelirlerii % 9-12 si olduğu görülmektedir. Bu yöde ulaştõrma alt yapõ yatõrõm harcamalarõ toplam bütçe yatõrõm harcamalarõõ ortalama % sõ, kritik yõllarda % sõ olduğu, toplam bütçe ulaştõrma 43

3 yatõrõmlarõõ % i karayolu, % 7-8 i havayolu, % 8-9 u boruyolu, % 5-6 sõõ demiryolu, % 2-3 üü deizyolu yatõrõmlarõ olduğu saptamõştõr[3,4,5,6,7]. Diğer yada so yõllarda ulaştõrma sektörüde kamu yatõrõmlarõõ alt yapõ yatõrõmlarõa, özel sektör yatõrõmlarõõ özel otomobile, özel ulaştõrma araçlarõa küçük ve orta ölçekte ulaştõrma ve lojistik hizmeti yapa şirketlere yöelik olduğu, bu durum ayõ zamada küçük ve orta ölçekte sermeye birikimlerii belirtildiği şekilde daha çok karayolu araçlarõõ satõ alõmõa yöelik olduğu saptamõştõr[4]. Buu yaõ sõra ulaştõrma yatõrõm plalarõda bütçe disipliie, bölgesel veri ve parametreler tam dikkate alõmadõğõ, ulaştõrma projelerii diğer sektörleri projeleri ile determiistik ilişkii belirlemediği, kalkõma plalarõda ögörüle sektörel büyüklükleri tutarlõ olamadõğõ ileri sürülmüştür[8]. Ulaştõrma politikasõ ve plalarõ kousua ilişki öceki çalõşmalarda ayrõca politika, pla, plalama, programlama kavramlarõ arasõdaki işlevsel aalitik ilişkileri, bu bağlamda makro ekoomi ve ulaştõrma sektörü politikalarõ ve plalarõ, ölemleri üzeride yeterice açõk durulamadõğõ belirtilmiştir[3,8]. Türkiye de ulaştõrma politikalarõ ve stadartlarõ, belirtile çerçevede makro ekoomi politikalarõ yaõ sõra komşu ülkeleri ulaştõrma politikalarõ, Avrupa Birliği ulaştõrma politikalarõ ile uyumlu olarak geel ekoomii amaçlarõõ gerçekleştirmeye hizmet etmesi gerektiği saptamõştõr. Diğer yada ülke içide sektörler arasõda girdiçõktõ yapõsõa, vizyo ve misyo birliğie, stratejik plalara ve uygulamalara uygu olarak ulaştõrma yatõrõm politikalarõ ve ulaştõrma işletme politikalarõ biçimide iki grupta olmasõ gerektiği saptamõştõr. Ayrõca kamu işletmeleride amortisma ve faiz yüzdesi politikalarõ mevcut yapõlarõ kedilerii ekoomik olarak yeileyip geliştirmeye olaak vermesi, yie işletme politikalarõõ ve plalarõõ, işletme olaaklarõõ verimli ve etki yöetimi ile gelecekte daha büyük ve ileri tekolojili yatõrõmlar içi fo akõşlarõ ve sermaye birikimi yaratabilecek biçimde ögörülmesi gerektiği görüşleri ileri sürüldüğü saptamõştõr[3,8,9,10]. Bu bağlamda ayrõca AB i, etki ve ekoomik ulaştõrma sistemleri ile Orta Asya, Orta Doğu, Karadeiz, Kafkasya ülkeleri; Çi, Hidista ve Uzak Doğu ülkeleri üretim ve dõş ticaret olaaklarõ, ulaşma politikalarõ ve plalarõ üzeride çalõştõğõ gözlemektedir[9,10]. Bu saptamalar politika belirleme ve pla geliştirme çalõşmalarõõ üretim olaaklarõda yei kayak oluşturma amacõ yöüde yeterice yararlõ olamadõğõõ ortaya koymaktadõr. Türkiye de ulaştõrma sektörü ve sistemleri yatõrõm ve işletme olaaklarõõ bu süreçler, değerler bağlamõda yõllõk döem içide belirebileceği, yie Türkiye de ulaştõrma sektörü ve alt sistemleri karar ilkelerii, amaçlarõõ, politikalarõ ve uzu döemli plalarõ bu yatõrõm ve işletme süreçleri, olaaklarõ doğrultusuda ögörülebileceği belirgilik kazamaktadõr. Ulaştõrma politikalarõ, geel olarak makro ekoomide mal ve hizmet üretimi artõşõ yaõ sõra ulaştõrma taşõma işii azaltõlmasõa, bu şekilde sektörleri ve geel ekoomii verimliliğii artmasõa, ülke kayaklarõõ etki kullaõmõa, uluslararasõ ölçekte rekabet gücüü arttõrõlmasõa olaak sağlarlar[9,10,11]. Bu bağlamda ulaştõrma politikalarõ Avrupa Birliği ve komşu ülkeleri ulaştõrma politikalarõ ile ekoomik bir uyumluluk oluşturmasõ; taşõma maliyetlerii, taşõmaya bağlõ kaza maliyetlerii azaltõlmasõa yöelik uygu ölemleri belirlemesii gerektirir. Ulaştõrma politikalarõõ uzu döemli yatõrõm ve işletme plalarõõ yöledirmesi ve geliştirmesi bekleir. 44

4 Bu bağlamda çalõşma, ulaştõrma ve lojistik geel politikalarõõ ve plalarõõ, bir model ve bütülük içide makro ekoomi ve sektörleri politikalarõ ve plalarõ, Avrupa Birliği ve komşu ülkeleri ulaştõrma politikalarõ ile uyumlu olarak ögörmeyi amaçlamaktadõr[1,9,10]. Çalõşmada öcelikle politika ile pla, pla ile program arasõdaki ilişkiler taõmlaarak ulaştõrma sektörüü öcelikleri ve ölemleri; bu yöde ulaştõrma sektörü yatõrõm ve işletme politikalarõ, uzu döemli yatõrõm ve işletme plalarõ karakteristik özellikleri, öcelikleri ögörülmektedir. So otuz yõllõk ulaştõrma yatõrõmlarõõ karakteristik özellikleri, ulaştõrma sistemlerie dağõlõmlarõ, GSMH değerlerie oralarõ ile yõllõk geleceğe ilişki projeksiyolar, yatõrõm olaaklarõ ve ölemler araştõrõlmaktadõr. Çalõşma ayrõca so yõllarda iç ve dõş borç büyüklükleri, artõş hõzlarõ, kamu ve özel sektör yatõrõm sermayesi büyüklükleri dikkate alõarak öümüzdeki yõllarda ulaştõrma sektörü, ulaştõrma sistemleri içi yatõrõm büyüklükleri oralarõõ ortaya çõkartõlmasõõ amaçlamaktadõr. 2.GENEL TANIMLAR Yöetim bilimleride geel olarak plalama kavramõõ; politika, pla, program ile politika belirleme, plalama, programlama kavramlarõõ ve çalõşmalarõõ kapsadõğõ görülür. Politika, pla, program kavramlarõõ birbiride farklõ kavramlar olmasõa karşõ, etki kararlar açõsõda birbirlerii bütüleye ve karar yötemi geliştire özellikleri buluduğu görülür. Bu yöde sektörleri politikalarõ, plalama amaçlarõ ve ilkeleri; sektörleri fiziki koşullarõa, olaaklarõa, bilgi durumua bağlõ olarak ortaya çõka sorularõ uzu döemli plalama çözüm yötemlerii, bulgularõõ daha uzu döemli aalitik ve determiistik çözümleri, amaçlara uygu değerledirmeleri ile belirleebilir. Politika belirleme çalõşmalarõ geel ve ö araştõrmalar ölçeğide uzu döemli plalama karar yötemleri makro ölçeklerde ortalama değerler ve sistem yaklaşõmlarõ ve değerledirmeler ile belirleebilir. Bu açõda geel olarak politika, pla, program kavramlarõ ile politika belirleme, plalama, programlama kavramlarõõ ve işlevlerii ayrõtõlõ biçimde ilişkileri ile taõmlamasõda yarar görülmektedir Politikalar Politika yöetim bilimleride geel olarak plalama işlevi ve kavramõ içide ele alõõr. Politika bir sektörü ve alt sektörlerii gelişim tredie, bilimsel yötemler ve bulgular çerçeveside belirgileşe ihtiyaçlara, amaçlara, olaaklara ve kayaklara uygu olarak belirlee çözüm yaklaşõmlarõ, çözüm ölemleri ve yaptõrõmlarõ olarak taõmlaõr[12,13,14]. Sektörleri politikalarõ ve plalama ilkeleri; sektörleri fiziki koşullarõa, olaaklarõa, bilgi durumua bağlõ olarak ortaya çõka sorularõ çözümüe ve uygulamasõa ilişki aa doğrultulardõr. Politikalar ve plalama ilkeleri, yukarõda belirtildiği şekilde, sektörü fiziki ve ekoomik koşullarõa, kayaklara, olaaklara, bilgi ortamõa, bu yöde belire ihtiyaçlara ve amaçlara bağlõ olarak ortaya çõka sorularõ çözümlerie ve uygulamasõa ilişki ilkeler ve yaptõrõmlar olmaktadõr. Bu yöde politikalarõ belirleme geel yötemi sosyal bilimleri, hukuk, ekoomi, istatistik, fe, sağlõk ve mühedislik bilimlerii teorilerie dayaõr; yie ihtiyaçlara ve amaçlara bağlõ olarak ortaya çõka sorularõ çözümüe ve uygulamasõa ilişki teorileri, kurallarõ ve ölemleri uygu sõralamasõõ kapsar. Dolayõsõyla politikalar sektörleri, 45

5 uzu döemli stratejik plalama kararlarõõ ve uygulamalarõõ biçimledirip yöledirirler; bu yöde sektörlerde vizyo ve misyo birliği oluştururlar. Bu bağlamda ulaştõrma ve lojistik politikalarõõ geliştirilebilmesi içi öcelikle aşağõda belirtile karakteristik bilgileri bir model ve orgaizasyo içide ele alõmasõ gerekir; bölgeler ve sektörlerde yatõrõm olaaklarõ ve büyüme oralarõ, bölgeler ve sektörler arasõda arz ve talep fazlalõklarõ, diğer sektörler yaõda ulaştõrma sektörüde yatõrõmlarõ katma değer bilgileri, ulaştõrma sektörüü arazi ve çevre kullaõmõ bilgileri, ulaştõrma sektörüü altyapõ kapasite kullaõm oralarõ, ulaştõrma sektörüü özel ve kamu yatõrõm olaaklarõ, ulaştõrma sektörüü geel istihdamõ karşõlama düzeyleri, ulaştõrma sektörüü diğer sektörlere katma değerleri, marjial sosyal faydalarõ, ulaştõrma, geel ekoomi istatistik bilgileri. Diğer yada geel ulaştõrma politikalarõ; makro ekoomi, ulaştõrma sektörü ve sistemlerii arz ve talep degesi, altyapõ ve trafik kazalarõ sorularõõ çözümlerii, komşu ve AB ülkelerii geel ulaştõrma politikalarõ çerçeveside ortaya komasõ gerekmektedir. AB geel ulaştõrma politikalarõ ise aa çizgileri ve ölemleri ile aşağõdaki biçimde belirgilik kazamaktadõr[9,10,11,15]. Bekleme ve sõkõşõklõklarõ makul değerlere idirgemesi. Trafiği karayollarõa yöelmesii psikolojik, sosyolojik, ekoomik edeleri araştõrõlarak gerekli tekik, işletme ve mali ölemleri alõmasõ. Yolcu ve yük talebii demir yolu ve deiz yolua kaydõrõlmasõ. Çevre kirliliğie karşõ uygu ölemeleri alõmasõ. Etki ve uygu kayak, eerji, arazõ kullaõmõ seçeeklerii belirlemesi, ölemlerii alõmasõ. Kazalarõ ve kayõplarõ azaltõlmasõ yöüde gerekli ölemleri alõmasõ Plalar, Plalama Plalama ulaştõrma işletme sistemleri yöetimii e öemli ve yaygõ etkiliğidir. Plalama ile politikalar, vizyo ve misyolar arasõda yakõ bir ilişki mevcuttur. Plalar geel olarak amaçlarõ, amaçlara bağlõ politikalarõ gerçekleştirmek içi yapõlõr. Plalama bu bağlamda yapõlacak işlere ilişki olarak kayak ögörme ve atama etkiliğide oluşur[9,10,13,15,16]. Burada ayrõtõda ele alõa plalama belirli bir işi, belirli bir projei detaylõ kayak kullaõmõ ile tekik ve ekoomik olarak ögörülmesi etkiliklerii bütülüğü biçimide taõmlaõr. Bu taõma göre plalama bir problem çözme, karar verme sürecide gerçekleştirilir. Plalar, ö araştõrma kapsamõda geel olabileceği gibi detaylõ somut projeler kapsamõda da yapõlabilir. Plalar aşağõda açõklaa bilim dallarõa ve yötemlere dayadõğõ ölçüde isabetli, güveilir ve bilimsel olabilir. Bu taõmlamalar yöüde makro ekoomii ve sektörleri politikalarõ, sorularõ geel amaçlar, plalama ilkeleri ve yötemleri, sistem yaklaşõmlarõ ve değerledirmeleri çerçeveside çözümleri ile belirleebilir. Geel olarak proje ölçeğide somut plalar, plalama çalõşmalarõ uzu döemli plalama 46

6 orta döemli plalama kõsa döemli plalama aşamalarõda yapõlõr. Uzu Döemli Plalama Uzu döemli plalamada kapasite büyüklükleri, kapasiteye bağlõ yatõrõm bedelleri değişke olarak kabul edilir. Bu plalamaya stratejik plalama da deir. Uzu döemli plalama işletmei ve yatõrõmõ iteliğie bağlõ olarak 3-4 yõl ile yõllõk döemleri kapsar. Uzu döemli plalama kapasite ve yatõrõm plalamalarõ içi talep ve işletme plalamalarõõ kapsar. Bu yöde sektörleri uzu döemli plalarõ, yatõrõm plalama ilkeleri çerçeveside kayak atama bulgularõ biçimide ortaya çõkar. Uzu döemli plalamada yatõrõm ve işletme toplam giderleri, bir diğer ifade ile maliyetleri bugükü değeri şu şekilde hesap ve tahmi edilir. C Ci A+ + T = i ( 1 r) Burada ; A = ilk yatõrõm bedeli, Pb C i = i. yõldaki işletme gideri veya maliyeti, Pb/yõl = Uzu döemli plalama döem süresi, yõl r = yatõrõm kredileri içi yõllõk faiz yüzde değeri olur. Ayõ uzu döemli toplam gelir foksiyou ise Gi S GT = + i i= 1 (1 + r ) ( 1 + r ) biçimide taõmlaõr. Burada ; G =i i. yõldaki gelir, Pb/yõl S = Döem soudaki hurda değeri, Pb Uzu döemli plalamada toplam gelirde toplam maliyeti çõkartõlmasõ ile projei yapõlabilirlik ölçütü bugükü et değeri ifadesi (BND ); Gi Ci S BND = A+ + i (1 + r ) (1 r i= 1 + ) biçimide yazõlõr[2,3,13,14,16,17]. Bu ifadede, i 1 + a Gi Ci = ( go co ) Qo 1 + r a r kabulleri, toplam öüdeki ifadei geometrik dizi olduğu düşüülürse ve geometrik dizi formülüde yararlaõlarak bir ulaştõrma hattõ BND ifadesi, BND = A+ ( g o 1+ a 1+ a co ) Qo 1 r a 1+ r biçimide düzeleebilir[2,3,14,16,17]. İfadede; S + ( 1+ r ) 47

7 A = Hatta ait yatõrõm giderlerii işletmei başlagõç yõlõdaki sermaye ve faiz miktarõ toplamõ, Pb, g = Birim başõa ortalama işletme geliri, Pb /birim, 0 C = Birim başõa ortalama işletme gideri, Pb/birim, 0 Q = İşletmei açõlõş yõlõdaki trafik talebi miktarõ, birim/yõl 0 a = Talepteki yõllõk artõş yüzde değeri, r = Hattõ yõllõk gelir ve giderlerii gücelleştirme faiz yüzdesi değeri, = Hattõ yõl olarak işletme döemi süresi olmaktadõr. Yatõrõmõ mali ve ekoomik yöde işletilebilirlik ölçütüü ortaya koya beklee değerleri, BND=0 deklemi ile yatõrõm koşullarõõ gözlee ortalama değerleri doğrultusuda ögörülebilir. Hesaplaa bu değerleri gözlem ve yaklaşõm yolu ile elde edile gerçek değerlerle karşõlaştõrõlarak yatõrõmõ yapõlabilirliği doğrultusuda uygu saptamalar yapõlabilir. Uzu döemli plalamada işletmei dolayõsõyla projei, yatõrõmõ gelecekteki talep değişimleri göz öüde buludurulur. Bua bağlõ avatajlõ, dezavatajlõ durumlar yukarõda belirtildiği biçimde hesaba dahil edilir. Uzu döemli plalama başta talep olmak üzere rastgele değişkeleri, rastgele foksiyolarõ diğer tekik ve işletme bağõmlõ-bağõmsõz değişkeleri ortalama ve stadart sapma değerleri ile yapõlõr. Yukarõda açõklaa bugükü et değer ifadeleri ortalama değerler içi verilmiştir. Bu değişkeleri uzu döemli plalamada belirli ve belirsiz durumlarõõ dikkate alõmasõ gerekir. Belirtildiği biçimde uzu döemli plalamalarda seçeek belirleme, hesaplama işlemleri değişkeleri olasõlõk ifadelerie, belirsizliklerie bağlõ yürütülmesi gerekir. Daha açõk ifade ile yatõrõmõ yapõlabilirliği değişkeleri stadart sapmalarõõ, belirliliği değerleri dikkate alõarak belirlee yapõlabilirlik ölçütlerie bağlõ olarak değerledirilmesi gerekir. Orta Döemli Plalama Orta döemli plalama işletme yöetimlerii iteliğie bağlõ olarak _ -1 yõllõk ile 5-10 yõllõk döemleri kapsar. Orta döemli plalama altyapõ ve araç kapasite yatõrõmlarõõ düşüülmediği, uzu döemli plalama amaçlarõ ve bulgularõ doğrultusuda yapõla plalamadõr. Bu bağlamda orta döemli plalama, talep dalgalamalarõõ mevcut kapasite koşullarõa uygu talep, stok, satõş ve işletme yöetimi plalarõdõr. Bu plalamaya taktik plalama da deir. Bu plalama rastgele değişkeleri döemsel talep dalgalamalarõõ avatajlarõda yararlama, dezavatajlarõda kaçõma yöüde yapõlõr. Bu plalama içi döemsel talep dalgalamalarõ ile istatistik yötemlerde, stok, kuyruk ve satõş simülasyo modelleride yararlaõlõr. Bu plalama kapasite, döemsel işletme ve trafik değerlerii ortalama ve stadart sapma değerleri dikkate alõarak yapõlõr. Bu plalama döemsel olarak persoel, makie, malzeme, eerji, işletme sermayesi ögörülerii ve temiii kapsar. Orta döemli plalama servis sistemleri kapasitelerie bağlõ olarak birimleri bekleme maliyetleri ile kapasite fazlalõğõda kayaklaa servis sistemlerii boş kalma maliyetleri toplamõõ ekoomiklik ölçütüe, bir diğer deyişle ekoomik talep yöetimie bağlõ olarak yapõlõr. Bu plalar ayõ zamada talep dalgalamalarõa uygu yei seferler ve hatlarõ işletmeye açõlmasõ, işletmede kaldõrõlmasõ işleri biçimide de yapõlõr. 48

8 Orta döemli plalamada trafik dalgalamalarõa bağlõ birim sabit sermaye maliyeti ile sabit işletme maliyeti ve değişke maliyetler birlikte değerledirilerek uzu döemli yapõlabilirlik ölçütüe uygu birim işletme ve taşõma fiyatlarõõ belirlemesi yolua gidilir. Burada Q yõllõk ortalama trafik hacmie bağlõ olarak birim sabit sermaye maliyeti bir diğer ifade ile amortisma ve faiz maliyeti; r(1 + r ) A A = C ss = (1 + r ) 1 Q CRF Q biçimide taõmlaabilir. Bu yöde sektörleri orta döemli plalarõ, işletme plalama ilkeleri çerçeveside kayak atama bulgularõ biçimide ortaya çõkar. Kõsa Döemli Plalama Kõsa döemli plalama işletmeleri iteliğie bağlõ olarak gülük, haftalõk, mevsimlik döemleri ve işleri kapsar. Kõsa döemli plalama, uzu ve orta döemli plalama bulgularõ doğrultularõda yapõla plalamadõr. Bu bağlamda kõsa döemli plalama, talep dalgalamalarõõ mevcut kapasite koşullarõa uygu olarak karşõlamasõa ilişki persoel, makie, malzeme, eerji, akit ögörülerii, orgaizasyolarõõ ve kullaõmlarõõ kapsaya iş plalarõdõr. Bu plalama belirsizliği ve riski az ola somut bir plalamadõr. Bu plalamaya operasyo plalamasõ da deir Programlama Programlama yöetim bilimleride geel olarak plalama işlevi ve kavramõ içide ele alõõr. Programlama kõsa, uzu ve orta döemli plalama ve proje bulgularõ ve kayak atamalarõ doğrultularõda işleri iteliğie bağlõ olarak işleri başlagõç ve bitiş tarihlerii belirlemesi, takvimleştirilmesi işlemidir. Programlama gülük, haftalõk, yõlõk zama döemleri ile yapõlõr. Programlama plalama bulgularõ doğrultularõda persoel, makie, malzeme, eerji, akit ögörülerii, orgaizasyolarõõ ve kullaõmlarõõ zamaa göre daha somut hale getirir. 3. MAKRO EKONOMİ VE ULAŞTIRMA POLİTİKALARI GENEL YÖNTEMİ 3.1.Geel Yaklaşõm Bilidiği gibi, ekoomi bilimi, sürekli ve sosuz ihtiyaçlarõ sõõrlõ ola kayaklar ile azami yararlar sağlamasõ biçimde karşõlamasõa ilişki ögörüler, ilke ve yötemler bütülüğü ve uygulamalarõ olarak taõmlaõr. Yöetim bilimi ise, bireyleri ve toplumlarõ fizyolojik, güvelik, psikolojik, sosyolojik, saygõlõk ihtiyaçlarõõ etki karşõlamasõ amacõyla üretim olaaklarõõ plalamasõ, örgütlemesi, yöledirilmesi, çalõştõrõlmasõ ve deetimi aşamalarõa ilişki ögörüler, ilkeler ve yötemler bütülüğü ve uygulamalarõ olarak taõmlaõr. Bu taõmlar yöüde sõõrlõ kayaklarõ belirli limitler içide etki kullaõm amaçlarõ, yötemleri, kalkõma ve ulaştõrma politikalarõõ güdeme getirir. Ayrõca ulaştõrma sektörüü verimliliği, reel üretim sektörlerii verimliliğie bağlõ olduğuda verimli reel üretim sektörlerii üretkeliğie, dõş ticaret fazlasõ yata yei projelere öcelik verilmesi gerektiği belirgilik kazaõr. Bu yöde belire vizyo ve misyolar ise devleti çekici, yöledirici ve girişimci öcülüğüü öcelikli hale getirir. Bu gereklilik makro 49

9 ekoomide ve ulaştõrma sektörüde koşullara uygu özelleştirme politikalarõõ ve ölemlerii de kapsadõğõ görülür. Bu bağlamda, ulaştõrma ve lojistik ekoomisi, ulaştõrma işletmesi, ulaştõrma hukuku, sektöre ait istatistik veriler, ulaştõrmaõ temel ve uygulamalõ bilimleri çerçeveside belirgileşe ihtiyaçlar, amaçlar, sorular, çözüm modelleri ve souçlarõõ ortaya koyduğu vizyolar õşõğõda belirlemesi gerektiği; ayõ yöde ulaştõrma sektörü koşullarõa, teorik yorumlara, yorumlar doğrultusuda aalitik determiistik taõmlama ve değerledirmelere, sürekliliğe; ede-souç ilişkili, ayrõtõlõ, illiyetli bütücül çalõşmalara, ekoomik ve optimum karar verme tekikleri souçlarõa, vizyolara dayamasõ gerektiği ortaya çõkar. Bu belirlemeler çerçeveside geel ulaştõrma ve lojistik politikalarõ ve plalarõ, tüm sektörleri ve süreçleri verimliliklerie, katma değerlerie bağlõ şekillemekte olduğu, bu bağlamda çok değişkeli foksiyo ve kõsõt ifadelerii kapsaya modeli gerektirdiği belirgilik kazaõr. Ulaştõrma ve lojistik geel politikalarõ modeli, makro ekoomide ulaştõrma ve diğer sektörler arasõda arz ve talebi sürekli döemsel degesie ve uyumua bağlõ olarak belirlemesi gerektiği görülür. Ayrõca ulaştõrma ve lojistik geel politikalarõ ve plalarõ modeli, makro ekoomi ve ulaştõrma sektörü arakesiti sorularõõ ve politikalarõõ bütücül bir bakõş açõsõõ gerektirdiği görülür. Bu yöde sektörleri politikalarõõ araştõrõlmasõ teorik yorumlar; aalitik, determiistik değerledirmeler ile verimlilik, lieer programlama modeli, yapõlabilirlik bugükü et değer tekikleri ölçütlerie dayadõrõlmasõ gerektiği görülür. Bu ilke ve yaklaşõmlar ile belirlee Türkiye i aa politikalarõ ve stratejileri, sõõrlõ kayaklarõ etki kullaõmõ ile Avrupa Birliği ülkelerii bakõş açõlarõa, Avrupa ülkelerii geliştirdiği yaşam düzeyie, ilkelere ve stadartlara zama içeriside kararlõ bir şekilde erişmeye yöelik olmasõ bekleir. Düya ölçeğide Türkiye ye, Türkiye de diğer sektörler ile birlikte ulaştõrma sektörüe, ulaştõrma alt sektörlerie ulusal ve uluslararasõ ölçeklerde işlevsel diamik sistem yaklaşõmõ, durumsallõk yaklaşõmõ ile bakõlmasõõ; sorularõ taõmõ, aalizi ve çözüm modellerii yie sistem yaklaşõmõ ile ele alõmasõõ güdeme getirir. Bu bağlamda yukarõda belirtildiği biçimde sektörleri yatõrõm ve işletme politikalarõ, plalama amaçlarõ ve ilkeleri; sektörleri fiziki koşullarõa, olaaklarõa, bilgi durumua bağlõ olarak ortaya çõka ihtiyaçlarõ ve sorularõ orta ve uzu döemli plalama çözüm yötemleri bulgularõõ daha uzu döemli aalitik ve determiistik çözümleri, amaçlara uygu değerledirmelerii gerektirir. Politika belirleme çalõşmalarõ ayõ zamada uzu döemli plalama karar yötemleri ve sistem yaklaşõmlarõ, makro ortalama değerler çerçeveside geel ve ö araştõrmalar, değerledirmeleri gerektirir. Geel ve sektörleri makroekoomik politikalar bütülüğü, Türkiye de bütü sektörler ile birlikte ulaştõrma sektörüde de öemli ve belirleyici olduğu görülür. Geel ulaştõrma politikalarõõ ve uzu döemli plalarõõ isabetliliği, makroekoomik ve sosyoekoomik değerlere, plalarõ dayadõğõ yötemi gerçekçiliğie, Avrupa ülkeleri büyüklükleri ile ilişkili olarak kişi başõa gelir, tüketim ve üfus artõşõa, yatõrõm ve işletme sermayesi değerlerie bağlõdõr. Bu bağlamda Türkiye i Avrupa Birliği sürecide yapõla alaşmalara göre; ögörüle iç ve dõş borç, eflasyo yüzdesi, reel faiz yüzdesi değerleri makro ekoomi ve ulaştõrma yatõrõmlarõ kararlarõda belirli limit değerleri içide kalmasõ temel koşul olur. Ayrõca, Avrupa Birliği sürecide hizmetleri ve işletme stadartlarõõ kullaõcõ odaklõ olmasõ, bu yöde maliyetleri aşağõya, kişi başõa geliri yukarõya çekerek; arzõ ve talebi uygu degelerde buluşturulmasõ gerektiği görülür. 50

10 Türkiye i politikalarõ ve stratejileri başlagõçta bugükü milli gelir, ulusal kayaklar yaõ sõra dõş kredilere, yabacõ sermayeye dayadõrõlmõş olsa da uzu döemde Avrupa Birliğii ögördüğü Maastricht alaşmasõ makroekoomik değerlerie, daha çok ulusal kayaklara ve diamiklere dayamasõ kaçõõlmaz olduğu görülür. Bu yöde çok uzu döem içide Türkiye i kayaklarõõ ve olaaklarõõ bilimsel olarak harekete geçirilmesi yaklaşõmlarõõ temel politikalar olmasõ gerektiği görülür. Bu bağlamda makro ekoomi ve ulaştõrma sektörü kararlarõ ve uygulamalarõ geel olarak politika belirleme, uzu döemli plalama, orta döemli plalama ve programlama sistematikliği içide yürütülmesi gerektiği belirgilik kazaõr. Ayõ yöde sektörleri politikalarõ, makro ekoomi ile tüm sektörleri geel verimliliğii ve büyümelerii sağlaya, gelişe çok uzu döemli koşullarõ ve amaçlarõ setezie bağlõ yaklaşõmlar bütülüğü olduğu görülür. Projeler ve plalarõ ise, belirli öcelikler ile sõõrlõ kayaklar doğrultusuda ihtiyaçlarõ karşõlaya ölemleri ve projeleri araştõrõlmasõ, kayak atamasõ ve belirlemesi çalõşmalarõ biçimide ele alõmasõ gerektiği ortaya çõkar. 3.2.Geel Çözüm Uygulamasõ Yukarõda verile ilke ve yaklaşõmlar Türkiye de bütü sektörler ile birlikte ulaştõrma sektörüü makroekoomik politikalarõ, stratejik plalarõ bütülüğü; sektörleri büyüme oralarõõ, GSMH içideki yatõrõm ve işletme harcamalarõ miktarlarõõ ve oralarõõ etki verimli kullaõmlarõ yaklaşõmõ ile ögörülebilir. Ele alõa döemde sektörlere ayrõla GSMH içideki yatõrõm ve işletme harcamalarõ olaaklarõ toplamõõ; proje tutarlarõa bağlõ tahsis edilmesi sõõrlarõ içide kalõmalõdõr. Bu bağlamda sektörleri uygu stratejik plalarõ ve projeleri; sektörleri uygu makroekoomik öcelikleri, politikalarõ doğrultusuda alõa döemde yatõrõm bütçeleri toplamõõ aşõlmamasõ koşulu altõda projeleri verimlilikleri sõrasõ ile e verimli ve uygu olalarõ saptamasõ ve sõralamasõ biçimide belirlemesi gerektiği görülür. Bu yaklaşõm ile yukarõda verile bir projei yapõlabilirlik ölçütü bugükü et değeri( BND) ifadesii tüm ulaştõrma sektörüe uygulamasõ olaaklõdõr. Bu amaç ile BND ifadeside 1 + a 1 + a ξ = 1 r a 1 + r taõmõ, a r, BND=0 kabulleri ve BND ifadesii yeide düzelemesi ile A + coqoξ = goqo ξ S + ( 1+ r ) ifadesi elde edilir. Yukarõda verile bugükü et değeri(bnd )ifadesi çerçeveside ulaştõrma sektörü toplam projelerii, bir diğer ifade ile toplam hizmetlerii yõllõk döemdeki gelirlerii yatõrõm ve işletme harcamalarõa eşit olmasõ gerektiği ortaya çõkar. Bu bağlamda yõllarõ arasõda 40 yõllõk döemdeki ulaştõrma sektörü toplam harcamalarõ/gelirleri; 2004 yõlõ GSMH 270 milyar $, a = r = 0, 05, 51

11 = ξ = 40 kabulleri ile aşağõda verile aa aşama ve searyolar çerçeveside ögörülebilir: Türkiye de GSMH õ %35 i bütçe harcamalarõ, bütçe harcamalarõõ %30 u yatõrõm harcamalarõ, yatõrõm harcamalarõõ %20 sii ulaştõrma alt yapõ yatõrõm harcamalarõ oluşturmasõ. GSMH ye bağlõ toplam harcamalarõ %9 u ulaştõrma harcamalarõ, ulaştõrma harcamalarõõ %35 i otomobil sahipliği harcamasõ, %65 i diğer kalem harcamalarõ oluşturmasõ. GSMH õ %9 u ulaştõrma harcamalarõ, %25 i yatõrõm harcamalarõ, yatõrõm harcamalarõõ ise %35 i kamu sektörü, %65 i özel sektör harcamalarõõ oluşturmasõ. So yõllarda yatõrõm harcamalarõ doğrultusuda GSMH õ %35 i bütçe harcamalarõ, bütçe harcamalarõõ %6 sõ yatõrõm harcamalarõ, yatõrõm harcamalarõõ % 20 sii ulaştõrma alt yapõ yatõrõm harcamalarõ oluşturmasõ. Ulaştõrma alt yapõ yatõrõm harcamalarõ bütçe ulaştõrma toplam yatõrõm harcamalarõõ ortalama % 80 ii, toplam bütçe alt yapõ ulaştõrma yatõrõmlarõõ %74 i karayolu, %8 ii havayolu, %8 ii boruyolu, %7 sõ demiryolu, %3 üü deizyolu yatõrõm harcamalarõ oluşturmasõ. Bu aşama ve searyolar çerçeveside öceki yõllarda yõllõk kamu ulaştõrma yatõrõm harcamalarõ 5,65x10 9 $ ike so yõllarda faiz ödemelerie bağlõ olarak 1,13x10 9 $, ulaştõrma altyapõ harcamalarõ 0,91x10 9 $ düzeylerie imiş olduğu; bua karşõ yõllõk otomobil sahipliği harcamasõ 8,5x10 9 $ civarõda olduğu görülür. Politika belirleme ve stratejik plalama döemleri 40 yõl olarak ögörüldüğüde bu döemde ulaştõrma sektörü toplam harcamalarõ/gelirleri bir öceki cümlede verile değerleri 40 katõ civarõda olmasõ gerektiği ortaya çõkar. Bu bağlamda ulaştõrma sektörüü ve alt sistemlerii uygu projeleri ve stratejik plalarõ; sektörleri makroekoomik politikalarõ doğrultusuda ulaştõrma sistemlerie ve projelerie GSMH içideki ulaştõrma yatõrõm ve işletme harcamalarõ miktarlarõõ e büyük verimlilikleri sõrasõda uygu sayõlarõõ ve büyüklüklerii tahsis edilmesi biçimide belirleebileceği görülür. 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Çalõşmada ulaştõrma ve lojistik sektörüü geel politika sorularõõ çözümlemesi yaklaşõmõ yukarõda belirtile amaçlar, koşullar ve olaaklar çerçeveside ede souç ilişkileri ile tekik ve ekoomik değerledirmelere dayadõrõlmõştõr. Çalõşma bu koudaki istatistik verileri, teorik yaklaşõmlarõ ve yötemleri ortaya koarak belirtile amaçlar; sermaye, tekoloji ve eerji kayaklarõ ve olaaklarõ çerçeveside teorik, aalitik, istatistiksel değerledirmelerle aa çizgileri, ölemleri ortaya komasõ biçimide yürütülmüştür. Makro ekoomi ve ulaştõrma sektörü kararlarõ ve uygulamalarõ geel olarak politika belirleme, uzu döemli plalama, orta döemli plalama ve programlama sistematikliği içide yürütülmesi gerektiği belirgilik kazamaktadõr. Politikalar çok uzu döemli koşullarõ ve amaçlarõ setezie bağlõ ölemler, yaklaşõmlar biçimide; bua karşõ plalar, yatõrõm ve üretim olaaklarõõ belirli zama döemide ögörülerek atamasõ biçimide; programlar ise zama ve diğer kayaklarõ temii ile birlikte projeleri ve işleri takvimleştirilmesi biçimide ele alõmasõ gerekmektedir. Bu 52

12 taõma uygu sistematik kararlar ve uygulamalar, makro ekoomi ve ulaştõrma sektörü içi ataa kayak israfõõ e alt düzeylere idirebilmektedir. Bu bağlamda trafik, ulaştõrma ve kaza yöetimie ilişki olarak aşağõda belirtile ölemler, yaklaşõmlar içere projelere öcelik verilmesi gerektiği belirlemiştir Geel Politikalar ve Ölemler Türkiye de ulaştõrma sektörüü ve sistemlerii gelişim olgusu ve politikalarõ, sosyoekoomik, makroekoomik ve kalkõma yaklaşõmlarõ, dõş ticaret ilişkileri ve gelişmeleri içide ele alõmalõdõr. Ulaştõrma sektörüü ve sistemlerii verimliliği diğer temel ve fiziki üretim sektörlerii verimliliğie bağlõ olduğuda temel fiziki üretim sektörlerii üretkeliğie, dõş ticaret ilişkilerie öcelik verilmelidir. Bu bağlamda ayrõca, AB, Orta Asya, Orta Doğu, Karadeiz, Kafkasya ve Balka ülkelerii, komşu ülkeleri üretim ve ulaştõrma sektörü sistemleri ile dõş ticaret olaaklarõa öem verilmelidir. Türkiye i kedi makroekoomik yapõsõ ile Orta Asya, Orta Doğu, Karadeiz, Kafkasya ülkeleri arasõda kararlõ ve güveilir makro ekoomik ve diş ticaret ilişkilerii geliştirme çalõşmalarõ AB i Türkiye ye yöelik ilgisii ve ilişkilerii kuvvetledirme olaağõ sağlamaktadõr. Bu ülkeler ve üretim sektörleri arasõdaki ulaştõrma hatlarõdaki yolcu ve yük taşõma kapasite yetersizliklerie bağlõ sõkõşõklõklarõ ve darboğazlarõ ulaştõrma yatõrõm ve işletme olaaklarõ çerçeveside ekoomik olarak çözülmesii temel almalõdõr. Ulaştõrma ve lojistik sektörüü geel politikalarõ, kişi başõa milli gelir, tüketim ve harcama değerlerie bağlõ 1000 kişi başõa düşe otomobil, kamyo, eerji ve altyapõ büyüklükleri ile AB makro ekoomi ve geel ulaştõrma verileri değişimleri ve politikalarõ gelişimleri karşõlaştõrõlarak geliştirilmelidir. Bu bağlamda ulaştõrma yatõrõm ve işletme politikalarõ, projeleri talebi gelir düzeyie, eerji ve yatõrõm olaaklarõa, makro ekoomi içi ataa kayaklara ve politikalara bağlõ yeterli talep ve fiyatlar ile yapõlabilir biçimde belirlemelidir. Türkiye düzeyide, bölgelerde ve ketlerde ulaştõrma sektörü yöetimi ve koordiasyou sorularõõ çözümüde, politikalarõõ belirlemeside sosyal bilimleri ve hukuku objektiflik, geellik, teklik, bütülük, çelişmezlik, süreklilik ilkelerie uyulmalõdõr. Bu bağlamda yie ulaştõrma ve trafik yöetimie ilişki olarak aşağõda belirtile hususlar yerie getirilmelidir. Özelleştirme, özel işletmecilik yaõ sõra toplu taşõmacõlõk akõlcõlõğa, verimliliğe ve ekoomikliğe dayadõrõlmalõdõr; belirli hatlarda e azõda özel işletmecilik ile birlikte toplu taşõmacõlõk uygulamalarõ ve kültürü yaygõlaştõrõlmalõdõr. Yolcu ve yük talebie ilişki otobüs, kamyo, metro, demiryolu, deizyolu kitle taşõmacõlõğõda hõz, kofor yaõ sõra sõklõk, eseklik, düzelilik ve ekoomiklik bekletilerie öem verilmelidir. Özel araç sahipliği ve kullaõmõ tercihleri yaõ sõra toplu ve kombie taşõmacõlõk tercihlerii psikolojik, sosyo-psikolojik ve ekoomik edeleri, eğitimi ve biliçlemei katkõ biçimleri ve yötemleri araştõrõlarak gerekeler yapõlmalõdõr. Ulaştõrma sektörüde öcelikle talep ve arz kesimleri örgütlerii ve işletmelerii daha etki yöetimi, koordiasyou içi orgaizasyo çalõşmalarõ yoğulaştõrõlmalõdõr. Orgaizasyo içide yolcu ve yük talep kesimlerii toplu ve kombie taşõmacõlõğõ seçimleri yöüde örgütledirme, araştõrma, eğitim öğretim çalõşmalarõ yapõlmalõdõr. Ayõ zamada ulaştõrma talebii, trafik akõmõõ gelişim ögörüleri, ulaştõrma işletme plalarõ doğrultusuda ulaştõrma sistemleri altyapõ ve tesis kapasitesi, araç kapasitesi ve filosu arz ve yatõrõm ögörüleri ve plalarõ çalõşmalarõ yapõlmalõdõr; çalõşma bulgularõ gerektikçe daha ileri ve ekoomik yapõlamalar içide 53

13 ilgili birimlere ve kesimlere duyurulmalõdõr. Diğer yada ayrõca, tasarruflarõ ekoomik olarak değerledirilerek özel otomobil, özel ulaştõrma araçlarõ alõmõ dõşõda daha etki ve verimli alalara kaydõrõlarak kullaõlmalarõ amacõyla tasarruflarõ örgütledirme araştõrma, eğitim öğretim çalõşmalarõ yapõlmalõdõr. 4.1 Sõkõşõklõk ve Darboğaz Yöetim Politikalarõ Talep artõşlarõa bağlõ olarak belirli ulaştõrma hatlarõda talep kapasite oraõa, bir diğer deyişle kapasite kullaõm oraõa bağlõ sõkõşõklõklar ve darboğazlar kuyruk modeli uygulamalarõ ile ekoomik olarak çözümlemelidir. Bu bağlamda ulaştõrma yatõrõm politikalarõ, plalama çalõşmalarõ ayrõca; kapasite yetersizliğie bağlõ olarak birimleri servis sistemleride bekleme kayõplarõ ve maliyetleri ile kapasite fazlalõğõda kayaklaa servis sistemlerii boş kalma maliyetleri toplamõõ miimum/ekoomik olacak şekilde gerçekleştirilmelidir Toplu ve Kombie Taşõmacõlõk Politikalarõ Talebi yoğu olduğu hatlarda toplu taşõmacõlõğa; talebi ve taşõma uzaklõğõõ büyük olduğu hatlarda toplu ve kombie taşõmacõlõk yöüde ekoomik talep ve kapasite yöetimlerie, yatõrõm ve işletme ölemlerie öem verilmelidir. Toplu ve kombie taşõmacõlõk tercihlerii psikolojik, sosyo-psikolojik ve ekoomik etkeleri, eğitimi ve biliçlemei katkõ biçimleri ve yötemleri araştõrõlarak gerekeler yapõlmalõdõr. Toplu ve kombie taşõmacõlõk akõlcõlõğa ve ekoomikliğe dayadõrõlmalõdõr; belirli hatlarda e azõda özel işletmecilik ile birlikte toplu taşõmacõlõk ölemleri ve uygulamalarõ yaygõlaştõrõlmalõdõr. Toplu ve kombie taşõmacõlõğõda, kitle taşõmacõlõğõda hõz, kofor yaõ sõra sõklõk, eseklik, düzelilik ve ekoomiklik bekletilerie öem verilmelidir Kazalar ve Politikalarõ Kaza istatistik souçlarõ, edeleri, kazalara ilişki teorik ve aalitik saptamalar değerledirildiğide; kazalarõ isalarõ ve sürücüleri aa faktör olarak bilgi, deeyim, tedbir, dikkat ve kotrol eksiklikleride kayakladõğõ görülür. Bu teorik ve aalitik saptamalar yöüde isalarõ ve sürücüleri, uygu düzeylerde kotrol deetimlerie ve eğitimlerie, uygu düzeylerde güvelik ölemleri yatõrõmlarõa öem verilmelidir. Ölemler yukarõda belirtile kaza edelerii bilimsel ve ekoomik olarak ortada kaldõrõlmasõa, azaltõlmasõa yöelik olmalõdõr. Aõla ölemler, kõsa, orta ve uzu döemli ölemler, öemli sermaye gerektire, gerektirmeye ölemler biçimide taõmlaarak ele alõmalõdõr. Ölemler ele alõa zama döemide tekik ve ekoomik olarak uygulaabilir olmalõdõr. Kazalarõ ve risklerii azaltõlmasõ yöüde, sürücüleri trafik akõmlarõda ortaya çõka ai ivme değişikliklerie, süreksizliklere, yakõ ve riskli takiplere, yol boyuca düşey ve yatay kurbalara, fre sürtüme katsayõlarõa, öe geçişlerde karşõ yöde gele araçlara ve risklere karşõ hazõrlõklõ ve plalõ olmalarõa, yorgu ve dikkat zayõflõklarõõ yöetmelerie, sürücü davraõşõ özelliklerie dikkat etmeleri yöüde eğitilmelerie öem verilmelidir. Bu eğitim çalõşmalarõ ayrõca kõsa, orta ve uzu döemli kaza ve risk edelerii ortada kaldõrmaya yöelik olmalõdõr. 54

14 Bu alamda iyi bir trafik düzei ve yöetimi içi yukarõda ayrõtõsõ belirtile kaza faktörlerii uzu döemli çalõşmalar ile olumlu etkileri tekik ve işletme yöüde düzeltilmelidir. Trafik görevlileri, kullaõcõlar ve uygulayõcõlar trafik kültürü, trafik güveliği trafik bilici ve ahlakõõ geliştirilmesi içi eğitim ve araştõrma çalõşmalarõ yapõlmalõdõr. Ulaştõrma sektörü politikalarõ ve plalama ilkeleri, öcelikle ulaştõrma ve lojistik sektörüe ayrõla eerji ve yatõrõm olaaklarõõ büyüklüklerie uygu olmalõdõr; sõra ile azami verimlilik yarata projelerde kullaõlmasõa olaak sağlamalõdõr. KAYNAKLAR [ 1] T.C. Başbakalõk Devlet İstatistik Estitüsü, Türkiye Ekoomisi, İstatistik ve Yorumlar, 2003, Akara. [ 2] İŞGÜDEN,T., Makro İktisat, Bilim ve Tekik Yayõlarõ, 1985, İstabul. [ 3] ÖZEN, S., KOLDEMİR, B., BAK O.A., PAKSOY A.; Ulaştõrma Sektörüü Politika Belirleme, Plalama Sorularõ Ve Geel Yöetimi, 5. Ulaştõrma Kogresi, Mayõs-1 Hazira 2001, İstabul. [ 4] Deiz Ticaret Odasõ: 2002 Deiz Sektör Raporu, Yayõ No:53, 2001, İstabul. [ 5] ÖZDEM, C., Ulaştõrma Sistemi ve Dõş Ticaretimiz, T.C. Başbakalõk Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ, Düyada ve Türkiye de Ekoomik Gelişmeler Dergisi, Sayõ 12, Ekim 2002, Akara. [ 6] T.C.Devlet Plalama Teşkilatõ:Yedici Beş Yõllõk Kalkõma Plaõ,l995,Akara. [ 7] AKGÜÇ, Ö., Yatõrõmlar Ve Ekoomik Gevezelikler, Milliyet Gazetesi, 15 Mart 1992, İstabul. [ 8] ÇATALPINAR Ş. S. Ulaştõrma Politikalarõ 5. Ulaştõrma Kogresi, Mayõs-1 Hazira 2001, İstabul. [ 9] KAYNAK, M.,Ulaştõrmada Yei Eğilimler ve Türkiye i Bölgesel Güç Olma Potasiyeli, Mersi Deiz Ticareti Dergisi, Yõl:12, Sayõ: 141, Şubat 2004, Mersi [10] ÇANCI M., Yei üyeleri katõlõmõyla AB Ulaştõrma Sektörü ve Ülkemiz Yöüde Değerledirilmesi, Uta Lojistik Dergisi, Yõl:10, Sayõ: 7, Temmuz 2004, İstabul. [11] Europea Commõssõo, Whõte Paper, Europea Trasport Policy for 2010: Time to Decide, ISNB [12] DİNÇER, Ö., Stratejik Yöetim ve İşletme Politikasõ, 2.Baskõ, l992, İstabul. [13] KILIÇBAY, A., İktisat Teorisi, İktisat Politikalarõ ve İşletme, İstabul Üiversitesi Yayõõ, No: 3488, 1988, İstabul. [14] JONES, C. I. (Çev: Ş. ATEŞ, İ.TUNCER), İktisadi Büyümeye Giriş, Literatür Yayõcõlõk, ISBN: , Nisa 2001, İstabul. [15] Öze,S., Koldemir B., Bakõrcõ, E.; İstabul Ket İçi Ulaştõrmasõ Talep, İşletme, Kapasite, Yatõrõm Sorularõ ve Yöetim İlkeleri, İstabul da Ket İçi Ulaşõm Sempozyumu, Hazira 2001, İstabul. [16] ÖNEY,E. İktisadi Plalama, Savaş Yayõlarõ, 5.Baskõ, 1987, Akara. 55