Westfalyan Sistemin Direnişi: 11 Eylül ve Uluslararası Politika

Transkript

1 Yayın ilkeleri, izinler ve abonelik hakkında ayrıntılı bilgi: Web: Westfalyan Sistemin Direnişi: 11 Eylül ve Uluslararası Politika Gökhan Bacık Yrd. Doç. Dr., Fatih Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü Bu makaleye atıf için: Bacık, Gökhan, Westfalyan Sistemin Direnişi: 11 Eylül ve Uluslararası Politika, Uluslararası İlişkiler, Cilt 3, Sayı 10 (Yaz 2006), s Bu makalenin tüm hakları Uluslararası İlişkiler Konseyi Derneği ne aittir. Önceden yazılı izin alınmadan hiç bir iletişim, kopyalama ya da yayın sistemi kullanılarak yeniden yayımlanamaz, çoğaltılamaz, dağıtılamaz, satılamaz veya herhangi bir şekilde kamunun ücretli/ücretsiz kullanımına sunulamaz. Akademik ve haber amaçlı kısa alıntılar bu kuralın dışındadır. Aksi belirtilmediği sürece Uluslararası İlişkiler de yayınlanan yazılarda belirtilen fikirler yalnızca yazarına/yazarlarına aittir. UİK Derneğini, editörleri ve diğer yazarları bağlamaz. Uluslararası İlişkiler Konseyi Derneği Uluslararası İlişkiler Dergisi Söğütözü Cad. No. 43, TOBB-ETÜ Binası, Oda No. 364, Söğütözü ANKARA Tel: (312) Faks: (312) Web: E- Posta:

2 Westfalyan Sistemin Direni~i: 11 Eylill ve Uluslararasl Politika * Gokhan BACIK" 6ZET Bu makale Soguk Sava~ sonrasl donemde uluslararasl sistem uzerine belirli kuramsal onermeler ortaya koymayl ama~lamaktadlr. Uk olarak, bu makalenin ikincil bir tezi olarak, Soguk Sava~'m sonra ermesinden bed tecrube ettiklerimizin Westfalyan sistemin temel ozellikleriyle feli~ell yeni bir olu uma i aret ettigi belirtilmektedir. jkinci olarak, bu makalenin temel tezi olarak, U tartl ma yapllmaktadlr: 11 Eyliil saldmlanndan beri Westfalyan model ile onu hedef alan yeni aklmlar arasmdaki rekabet yeni bir evreye girmi tir. Makale 11 Eyliil ornek olayl baglammda Westfalyan model ve yenilikfi aklmlar arasmdaki ~atz mayl kuramsal olarak ele almaktadlr. Anahtar kelimeler: Westfalya, Egemenlik, 11 Eyliil, Uluslararasl Sistem, Degi im The Resistance of the Westphalian System: September 11 and World Politics ABSTRACT This article aims to present several assumptions about world politics since the end of the Cold War. First, as the ancillary argument of this paper, what we have been experiencing since the end of the Cold War era is a sign of a newly emerging world system which bears contradictions with the Westphalian one. I explain the existence of the challenge to the Westphalian model by focusing on new developments that are inconsistent with the principles of this model. Second, as the basic argument of this paper, since September 11, the struggle between the Westphalian structure and newly emerging forces has entered a new phase. I take the cognitive process of the current world powers to analyze the struggle between the Westphalian structure and the challenging forces. Keywords: Westphalia, Sovereignty, 9/11, International System, Change Bu makalenin daha eski ve ingilizce versiyonu ~u <;ah;;mada yer alm!;;tir: Gokhan Bacik, "The Resistance of the Westphalian System" Gokhan Bacik and Bulent Aras (der.), September 11 and World Politics American Hegemony Reconsidered, Fatih University Press: istanbul, Yrd. Do<;. Dr., Fatih Universitesi Uluslararas! ili;;kijer Boliimii Biiyiik<;ekmece istanbul. E-posta: gbacik@fatih.edu.tr 1IIUSIARARi\~lili~KilER, Cilt 3, Say! 10, Yaz 2006, s

3 ULUSlARARASlili~KilER/INT[fmATIONAlREu\TlIlNS Giri Soguk Sava~'m biti~i yeni bir <;agm sembolii olarak algilanml~t1r. Nitekim "yeni bir <;ag bilinci" Soguk Sava~'tan sonra ortaya <;lkan populer ya da akademik tarti~malarda i<;kin bir bi<;imde kendini belli etmekteydi. Sozgelimi Martin Shaw, Kuresel Toplurn ve Uluslararasl ili kiler adh eserinin ilk cumlesinde ~oyle yazmaktaydl: "Yirminci yuzyllm sonuna yakla~hk<;a, bizler insanhgm tarihsel bir donu~um i<;inde oldugunu daha iyi anhyoruz. Sonu<;lan goz onunde tutuldugunda bu degi~iklik Ier gen;ekten tarihsel niteliktedir." Martin Shaw gibi uzmanlara gore ise sosyal ili~kilerin her duzeyinde etkisini hissettiren kuresel bir kriz ile kar~l karfsayaydlk.1 Koslowski ve Kratochwil de aym baglamda 1989 Yllmda Dogu A vrupa komunist rejimlerinin kanslz devrimlerle ortadan kaldmlmasmm uluslararasl sistemi donu~ttirdugunu yazmaktaydl. C;:unku 1989 devrimleri ba~at gu<;ler olan ABD ve SSCB arasmdaki ili~kiyi duzenleyen kurallan ve boylece uluslararasl sistemin uzerine in~a edildigi bazl temel yapllan donu~turmu~tti.2 iki yazar aym makalelerinde uluslararasl ili~kiler baglammda temel degi~ikligin tammlm da ortaya koymaktaydllar. Buna gore, uluslararasl sistem i<;inde temel degi~imden kast edilen; aktorlerin <;e~itli uygulamalar ve politikalarla uluslararasl etkile~imi meydana getiren kurucu normlan degi~tirmelerinden ibarettir. Temel degi~im, devletlerin inan<;lan ve kimliklerine ait degi~ikliklerin yine onlarm uluslararasl sistemdeki eylemlerini duzenleyen kurallan donu~turmesi demektir.3 Barry Buzan ve Richard Little'a gore ise 1989'da Berlin Duvan ylklhp Soguk Sava~ sona erdiginde olup bitenlerin tarihsel ol<;titlere gore <;ok onemli donuf;>umlere i~aret ettigi kolayca kabul edilmi~tir. Ancak olaylann ne anlama geldigi konusunda uzla~makta zorlamlml~tlr.4 Olup bitenlerin anlamlm belirlemede kan;n kar~iya oldugumuz zorluk nedeniyle ~a~lrmamak gerekmektedir. Nitekim bu baglamda Roland Bleiker ya~amlan donu~umu "buttin dunya sistemi bir gecede degi~ti" bi<;iminde ifade etmi~tir.5 $uphesiz, farkh uzmanlann eserlerinden degi~imin buyukliigu hakkmda baf;>ka duf;>unceler de ortaya konulabilir. Ancak sonu<; olarak, uluslararasl ili~kiler uz- 1 Martin Shaw, Global Society and International Relations: Sociological Concepts and Political Perspectives, Cambridge, Polity Press, 1994, s Rey Koslowski ve Friedrich V. Kratochwil, "Understanding change in international politics: the Soviet empire's demise and the international system", International Organization, Cilt 48, No 2, 1994, s Ibid., s Barry Buzan ve Richard Little, "Beyond Westphalia: Capitalism after the 'Fall"', Review of International Studies, Cilt 25, No 5,1999, s Roland B1eiker, "Retracing And Redrawing The Boundaries of Events: Postmodern Interferences With International Theory", Alternatives: Social Trans/ormation & Human Governance, Cilt 23, No 4,1998, s

4 Westfalyan Sistemin Direni i: 11 Eyliil ve Uluslararasl Politika manlannm uzerinde hemfikir oldugu nokta buyuk ve onemli degi;;imlerin ger<;ekle;;tigi bir zaman diliminde ya;;lyor olmamlzdlr. ate yandan, yukanda omekleri verilen entelektuel yakla;nmlann yamnda, farkh sosyal gruplar da Soguk Savaf{m sonunu kendilerine gore buyuk bir donu;;umun i;;areti olarak algllaml;;lardtr. Dogal olarak, Soguk Sava;;'m sonunu sembolize eden SSCB'nin Ylklh;H bir <;oklan i<;in sembolik bir anlam ta;>lmaktaydl. Sozgelimi, <;e;;itli islami gruplar SSCB'nin <;oku;;unu buyiik bir sevin<;le kar;;ilaml;;lardlr. Onlara gore, Sovyet modelinin <;oku;>u, ateist ilkelerin uzerine in;;a edilmi;> ;;eytani bir modelin yrklh;;mdan ba;;ka bir ;;ey degildi. Ba;;ka bir deyi;>le, "Sovyet fiyaskosu" Tannslz bir sistemin suremeyeceginin en son ve en a<;lk deliliydi. Aym donu;;um liberallere gore ise, BahlI <;ogulcu duzenin butiin insanhk i<;in arhk a;;llmasl mumkun olmayan bi<;;imde model haline geli;;ini sembolize ehnekteydi. Onlara gore arhk insanhk i<;in yeni bir siyasal model arayl;>l anlamslzdl; <;unku liberal BahlI model en tistiin altematif olarak kar;;lffiizda durmaktaydl. i;;in ilgin<; olan klsml ise, SSCB'nin ylklh;;mdan <;ok klsa bir sure soma, iki grubun (Bah ve islam) kendi kimliklerinden kaynaklanan bazl ogeler duzeyinde de olsa bile birbirini yeni du;;manlar olarak ilan edecek olmasaydl. Peki, butun bu donu;;um soylemleri ile kurgulanml tarh malar ne anlama gelmektedir? Degi en neydi? Uluslararasl politikada <;ath,;ma nerede ger<;ekle mektedir? Degi;>im kelimesi ile tammlanan butiin olup bitenlerin meydana getirdigi sure<; hangi buyuk sonucu ortaya koyacakhr? Teleolojik bir manhk kullanarak Hade edersek, bu sure<; bizleri bir yere gotiiruyorsa; arasl neresidir? Degi im kavramma yogunla arak, bu makale, Soguk Sava;; somasl donemde uluslararasl sistemin dogasma yonelik bazl kuramsal onermeleri ele alacakbr. Bu <;ah ma <;e itli uzmanlar tarafmdan da dile getirilen ve Soguk Sava 'm sona ermesinden soma olup bitenlerin, geleneksel Westfalya devlet merkezli sisteme aykm yeni bir uluslararasl yaplyl ortaya <;lkardlgl yonundeki tezi kabul etmektedir. Devlet-merkezli Westfalya modeli ge<;en donem i<;inde ortaya <;lkan pek <;ok olgu ve dinamik tarafmdan zaylflahlml;;hr. Ancak bu tezin a<;lklanmasl i<;in Westfalya modelinin incelenmesi gerekmektedir. Daha soma Westfalya modelinin nasll zaylflatlldlgml a<;1klamak i<;in ise; bu modelin ilkeleri ile uyu;;mayan ve son donemde uluslararasl sistemde ortaya <;lkan behi.. i geli;;meler ve egilimler uzerinde durmak gerekmektedir. Nihayet bu <;er<;eve i<;inde bu makalenin asll tezi ise, 11 Eyliil saldmlanndan beri suregelen donemde Westfalya sisteminin adeta bir diren<; gostererek, Soguk Sava 'tan itibaren kendisini a mdlran dinamiklerle yeni bir <;ah maya girmi;; oldugudur. Bir ba;;ka ifade ile, Westfalya modeli ile yeni ortaya <;lkmakta olan model arasmdaki gerilim, 11 Eyliil He yeni bir a;;amaya girmi;;tir. DolaYlsl ile, 11 Eylul 55

5 ULUSLARARASliLi~KilER / I NTEf{NA TlO i1alrelatiilns olaymm ba;;ta ABD olmak iizere degi;;ik aktorler tarafmdan nasll algllandlgl ve bu olaym biitiin bir sistemi -bu sistemin nedenselligi i<;;indenasll etkiledigi onemlidir. Ornek bir olay olarak, Westfalya modeli ile yeni ortaya <;;lkmakta olan (post-westfalyan) model arasmdaki <;;ah;; may! analiz etmek i<;;in 11 Eyliil olaymm uluslararasl sistemde nasll algilandlgml ve bunun teleolojik olarak ne anlama geldigini ele almak yerinde olacaktir. 11 Eyliil somasl geli;;meleri sistem diizeyinde incelemek, uluslararasl sistemin teleolojik i;;leyi;;ini a<;;lklamak a<;;lsmdan onemli imkanlar vermektedir. Bir baf;>ka deyi~le 11 Eyliil olayl i<;;erdigi siyasal anlam dl;;mda yontemsel olarak uluslararasl ili~ikler <;;ah~malan i<;;in onemli bir vakza niteligindedir. 11 Eyliil somasl geli;;meleri Westfalya sisteminin bir direnci hatta bir rovan~l olarak ele almak miimkiindiir. Boylece Soguk Sava~'m sona ermesinden beri siiregelen Westfalya kar~lti donii~iim siireci biiyiik bir sekteye ugramakta, sistem diizeyinde kapsamh bir muhafazakar karf;>l hareket ile kar~lla~maktadlr. Bu <;;en;:evede 11 Eyliil olaylannm devlet-merkezli uluslararasl sistem ya da bu sistemin gii<;; ilif;>kilerini meydana getiren hiyerar~ik yapl tarafmdan nasil algllandlgmm an1a~ilmasl gereklidir. Boylece, Westfalya devlet merkezli sistemi aleyhine i~lemekte olan Soguk Sava~ somasl olaylar zinciri, 11 Eyliil somasl geli;;meler eliyle tersine <;:evrilemese bile yava~lahlml~hr. 11 Eyliil saldmlarmdan soma yarahlan ani am ve sembol kiimesi tarihsel Westfalya devlet merkezli sistemin, kendisini sarsacak bi<;:imde dogmakta olan yeni olgular karf;>lsmda gii<;:lendirmi~tir. Daha onceden tahmin ediliyor olsun ya da olmasm, uluslararasl sistem i<;:inde her bir olay belirli sonu<;:lar iiretir. DolaYlsl ile, olaydan daha ziyade uluslararasl baglamm olaym politik ve sembolik anlamml nasll belirledigi onemlidir. Olay bir kere ortaya <;;lkmca, uluslararasl baglam bir nedensellik alam olarak sozii edilen olayl ilgili ko~ullara gore i<;;ine ahr ve i~ler.6 Baglam, bu a<;:ldan, aktorler arasmdaki ili~kileri etkileyen ve diizenleyen bir nedensellik mekanizmasldlr. Zaten baglam iki ya da daha <;;ok degi~kenin ili~kisini etkileyen bir faktor olarak tammlanmca; <;:ok a<;;lktu ki bazl geli~meler -istenmeyen bile olsa- uluslararasl politikanm baglamsal mekanizmasml harekete ge<;;irebilir.7 Aym a<;;ldan bakarsak,l1 Eyliil saldmlan, teroristler tarafmdan organize edilmif;> bile olsa, uluslararasl sistemin iizerinde kurulu oldugu karma;;lk nedensellik ilif;>kilerini tahrik etmif;>tir. Boylece bir nedensellik alam olarak uluslararasl baglam terorist saldmlan da kendi mekanizmasl i<;;inde if;>lemeye baf;>lamlf;>tlr. 0 nedenle, saldmlan uluslararasl baglamm nasil alglladlgl ve onlara nasil tepki verdigi son derece onemlidir. Terorist bir 6 Gary Goetz, Contexts of International Politics, Cambridge, Cambridge University Press, 1994, s Ibid., s

6 Westfalyan Sistemin Direnilji: 11 EylUl ve Uluslararasl Politika eylem olmakla birlikte bu olay bizlere uluslararas1 sistemin nedensellik baglammda nasll dinamize oldugunu ya da r;all tzgznl gosterebilir. Bu makale, oncelikle Westfalya devlet merkezli dtizenin mirasml ele ald1ktan soma Soguk Saval? somas1 donemde bu mirasm nasll btiytik bir tehdit altmda kaldlgml ele almaktadlr. Daha somaki boltimde ise 11 Eyltil somasl gelil?melerin Westfalyan dtizeni ve onu tehdit eden unsurlar arasmdaki c;ah~mayl nasll etkiledigi ele ahnacakhr. Yukanda da vurgulandlgl gibi alh c;izi!en temel tez, 11 Eyltil olaylarmdan soma ortaya C;lkan geli~melerin Westfalya devlet merkezli dtizenini kendisini al?mdlran yeni olgulara k~n,n gtic;lendirmi~ oldugudur. Boylece 11 Eyitil olayl, uluslararasl ili kiler ic;inde daha soma yol ac;hgl sonuc;lar baklmmdan bir ttir geriye gidi~ egilimi ortaya C;lkarml hr. Btittin bunlar ele ahmrken de bir anlamda dolayh bile olsa uluslararas1 sistem dtizeyinde nedenselligin nasil gerc;ekle~tigi konusu ele almacakhr. Westfalyan Miras: Realist Bir Diinya Tarihsel bir perspektif ic;inde, yontemsel bazi zorunluluklardan da kaynaklanan nedenlerden dolayl, modern egemenlik anlayl mm 17. ytizyll baglammda ortaya C;lktlgl kabul edilmektedir.8 Daha geni~ bir bakt la, modern egemenligin ortaya C;lk1$1 Ortac;ag Avrupa'smdaki Hnstiyan toplumundan kopmay1 sembolize eder. Evrensel bir toplum idealine gore kurgulanml$ Ortac;ag mod eli, modern egemenligin ortaya pkmas1 ile birlikte artlk geride kalmaktadlr. Otuz Y11 Sava$lan'm sona erdiren Westfalya Ban~l (1648) bu ac;ldan tarihsel bir olay htikmtindedir. "Westfalya, devleti Avrupa siyasasmda me~ru olarak tammlamll?hr ki bu egemenligin ilk ytiztine i;;aret eder."9 Boylece, 1648 somas1 Avrupa sistemi tilkesellik, ie;; i~lerine kan~mama gibi baz1 ilkelerin ortaya e;;lkmasma tamkhk edecektir. Westfalyan sistem, evrensel oldugu du$tintilen bir adaletin standardma dayanarak insan hayahm tum yonleriyle B Ancak Westfalya merkezli yakla;amm gu<;:lu bir elef,ltirisinin de varhgl goz ardl edilmemelidir. Sozgelimi Boeno de Mesquita, modern devlet sisteminin temel ozelliklerinin ortaya <;;lktlgl esash donuf,lumlerin12. ve 13. yuzyillarda oluf,ltugunu iddia etmektedir. Bruece Boeno de Mesquita, "Popes, Kings and Endogenous Institutions: The Concordat of Worms and the Origins of Sovereignty", International Studies Review, Cilt 2, No 2, 2000, s Buna gore, modern devletin kokenini meydana getiren gelif,lmeler Westfallya Banf,lmdan yaklaf,llk bef,lyuz yll once meydana gelen unlii Worms Sozle mesidir. (Concordat of Worms). Aym baglamda Andreas Osiander'da bir<;:oklan tarafmdan benimsenen bagka bir alternatif jeneoloyi ortaya koymaktadlr. Osiander'a gore Westfalya merkezli yakla\nm apa<;;lk bir mitten ibarettir. Osiander'e gore Westfalya Bangl'mn temelinde 1555 tarihle Augsburg Bangl vardlr. Bu bang Avrupa diizeninde iinlii cuius regiu eius religio ilkesini resmen kurumsallagtlrmlgh. Andreas Osiander, "Sovereignty, International Relations, and the Westphalian Myth", International Organization, Cilt 55, No 2, 2001, s Daniel Philpot, "Westphalia, Authority, and International Society", Political Studies, Glt 47, No 3, 1999, s

7 ULUSLARARASllli$KllER / IIHERNA TlONAlREUI nons kapsayan Hlristiyanhgm temel ogretilerine meydan okumu ltur.lo Eski ve yeni arasmdaki e;;atj lmayl Philpot loyle tasvir etmektedir: ll. Westfalya'dan soma uluslararasl mef,lruiyetin dili Hnstiyan birliginden, egemen ve sekiiler devletler uzerine inf,la edilmif,l uluslararasl <;ef,litlilige dogru kaymlf,lhr. Utrecht Ban~l ( l3) ile birlikte ise A vrupa yoneticileri, birbirini kendi if,llerine hakim ve baf,lkalarmm kendilerini bir f,ley dikte edemeyecegi bi<;imde algllamaktaydl. Modern uluslararasl sistemin aym tarihsel e;;izgiyi takip edersek yllian arasmda ortaya e;;lkan ge1i lmelerle olu ltugunu soylemek miimkiindiir. $iddetin ve devrimci hareketlerin niteledigi Avrupa tarihinin bu d6nemi, modern uluslararasl sistemin ilkelerinin ve aktorlerinin olu ltugu zaman dilimidir. Hukukun ve siyasetin sekiilerlei? mesinden, uluslararasl yapmm adem-i merkezile lmesine kadar pek e;;ok ae;;ldan modern uluslararasl sistem Westfalya mirasma dayanmaktadlr. Bu mirasmm onemini belirtmek ie;;in Westfalya ile ortaya e;;lkan bazi kavramlan hahrlatmak yerinde olacaktlr: Dinin uluslararasl politikadan anndmlmasl, devletin egemenligi, devletlerin e litligi ilkesi, giie;; dengesi, kollektif giivenlik, see;;ici miidahale anlayl ll, moral degerlerin ikincil plana itilmesi, realpolitik'in me lruiyeti.1 2 Coriildiigii gibi uluslararasl ili;;kiler tarihinde Westfalyan devrim, sembolize ettigi donii;;iimiin biiyiikliigii nedeni ile, kolayhkla modern sistemin ba llanglcl olarak kabul edilebilir. Biitiin bunlann ie;;inde, modern ulus devletin uluslararasl sistemin temel aktorii olarak ortaya e;;lkmasl ve bunun yanmda giiciin uluslararasl politikanm belirleyici olgusu olarak somutla;;masl ozellikle dikkat edilmesi gereken iki konudur. Ciie;; olgusu ve modern devletin birlikte one e;;lkmaslyla devlet dl ll ya da devlet-alh unsurlarm etkinligi zamanla azalml;;t1r. Bunun sonucu olarak uluslararasl etkile;;im ie;;inde devletdl;;l ya da devlet-alh diizeydeki hareketlerin temel aktor olan devletlere etkisi son derece smlrll olmak zorunda kalml;;tir.13 Boylece uluslararasl politika, ancak devletlere miinhaslr bir alan olarak bie;;imlenmi;;tir. Nitekim dogal olarak da, devlet-merkezli Westfalya sisteminin ba;;at kurami olan realizm gibi geleneksel uluslararasl i1i1;'kiler kuramlan uzun siire devlet du;>1 aktorlerin one mini gormezden gelmi;;tir. Devlet mer- 10 Charles W. Kegley ve Gregory A. Raymond, Exorcising The Ghost of Westphalia Building World Order in the New Millennium, New Jersey, Prentice Hall, 2002, s Robert Jackson, "Sovereignty in World Politics: a Glance at the Conceptual and Historical Landscape", Political Studies, Cilt 47, No 3, 1999, s Kegley ve Raymond, Exorcising, s Roger Tooze, "Prologue: States, Nationalisms and Identities-Thinking in IR Theory", Jill Krause-Neil Renwick, (der.) Identities in International Relation, Oxford, Macmillan Press, 1996, s. xix. 58

8 Westfalyan Sistemin Direni$i: 11 Eylill ve Uluslararasl Politika kezli anlayl m temelini devletin egemenligi ilkesi olu:;;turur. Egemenlik ile birlikte devletin iistiinde ba;;ka bir otoritenin olmadlgl kabul edilmektedir,14 Boylece egemenlik uluslararasl politikamn diizenleyici kurah olarak ortaya C;:lkar. Egemenlik dl;; dunyamn, yani ba;;kalannm mudahale edemeyecegi mahrem bir alan yaratmaktadlr. 15 Bir tilr yan kutsal nitelik de kazanan mahrem alan ic;:inde devlet boylece kendi hikmeti hukiimet (raison d'etat) anlayl;;ma gore hareket etme hakki kazanmaktadlr. Bir baklma devlet egemenlik ilkesinin ortaya C;:lkmasl ile birlikte mutlak bir guc;: kazanmaktadlr. Bu kutsalla:;;tirma ya da mutlakla;; tirma c;:ok onemli bir etkendir. Sozgelimi Carl Schmitt, modern devlet kurammm butiin onemli kavramlanmn sonradan sekulerle;;tirilmi;; teolojik kavramlar oldugunu iddia etmi;;tir,16 Schmitt'in demek istedigi devletin hpkl sorgulanmasl mumkun olmayan kutsal bir aktor gibi davranabildigidir. Bir tilr sonradan sekulerle mi;; teolojik soylem, devlete egemenlik yolu He mutlak guc;: alanlan ac;:maktadlr. Westfalya modelinin bir diger onemli ilkesi gucun merkeziligidir. Realist okulun en onemli kuramc11armdan Morgenthau, guc;:ten ba;;ka diger unsurlann bir kenara ablmasl gerektigini soyler. Ona gore uluslararasl politikanm realist kuraml, iki populer yanh;;a kan;n mucadele etmelidir: ideolojik tercihlere ve degerlere gore davranmak,17 Realist kurami uluslararasl sistemi ac;:lklamak ic;:in kullanmaya devam edersek, bu model ic;:inde temel olan ilkenin devletlerin C;:lkarlanm arthrmak ic;:in surekli olarak birbirleriyle c;:ah;;hklan oldugunu goriiruz. Nitekim devletlerin C;:lkarlanm arttirmak niyetini biitiln eylemlerinin temeli olarak kullanmasl onlann rasyonel olduklanm da gostermektedir. Bu ili;;kiler agl ic;:inde guc;: ise evrensel gec;:erliligi olan nesnel bir kategori olarak uiusiararasl sistemi ac;:lklayan anahtar kelimedir,18 GiiC;:-C;:lkar bagml uluslararasl sistemin diizenleyici ilkesi olarak kabul edince, siyasetin kendisi ekonomi, ahlak, estetik ve din gibi diger anlayl;;lardan ayn ozerk bir alana donu;;mektedir. 19 Moral degerlerin uluslararasl sistemden dl:;;lanmasl oyle bir noktaya varml:;;hr ki; geleneksel realistler gerc;:ek ve gorii;; arasmdaki aynmm hakikat ve safsata arasmdaki aynm kadar net oldugunu bile iddia etmi;;lerdir. 2o Bu yuzden giicun merkeziligi Westfalya devlet sisteminin en onemli miraslanndan birisidir. 14 Kegley ve Raymond, Exorcising, s Paul Taylor, "The United Nations in the 1990s: Proactive Cosmopolitanism and the Issue of Sovereignty", Political Studies, Cilt 47, No 3, 1999, s Zekredilen yer: Jens Bartelson, A GenealoglJ of Sovereignty, Cambridge- New York, Cambridge University Press, 1995, s Hans Morgenthau, Politics Among Nations The Struggle for power and Peace, New York, Alfred A Knopf, 1973, s Ibid., S Ibid., s Morgenthau, Politics, s

9 ULUSLARARASliLi$KllEFl/INTERNATIONAlRElATIONS Kegley ve Raymond, ornegin aym a<;ldan Westfalya miraslm devletleri moral sorumluluklardan a:;;m bi<;imde ozgur kildlgl i<;in su<;lamaktadlr: 21 Uygulamalar adaleti golgeledi. Askeri erki ve gu<; kullammuu te:;;vik etmeyi me~rula:;;hran ve uluslararasl istikran guc; dengesinin ba:;;anh ~eki1de <;ah:;;masl gibi belirsiz bir altyaplya oturtan Westfalya, ve gayri ahlakiligin uluslararasl ili:;;kilerde kok salmasml mtimktin ktlml~hr. Gtivenlik rejiminin ilk odevi dtizeni saglamakhr; adaleti saglamak ta ikincisi. Ancak adaleti i<;eren bir dtizen istikrarh bir ban~l saglayabilir. Westfalya projesi her iki hedefe de ula~amaml:;;tlr. Devlet-merkezlilik ve giiciin rnerkeziliginden miite:;;ekkil bu iki onemli rnirasm biitiin bir uluslararasl sisterni ytizyillar boyunca nasi] bi<;irnlendirdigini tahrnin etmek ise Zor degildir. Moral degerlerin de "safsata" olarak iian edildigi hahrlamrsa, gu<; dtizenleyici ilke haline gelerek uluslararasl sisterni anar~ik bir yap! bi<;iminde rekabetin ya:;;anbir alana donii tiirmti tiir. Anar ik bir sistem i<;inde ise hi<; bir devletin sistemi tek ba:;;ma yonetrnek gibi gticu soz konusu degildir. Boylece sistem ve siyasal birirnler arasmdaki denge, gti<; ili:;;kisi baglarnmda kurulabilir. Ba ka bir Hade ile uluslararasl sistern birimleri/ devletleri smlrlandmr. Bunun sonucu olarak, anar:;;ik yapl fonksiyonel olarak benzer siyasal birirnlerin ortaya <;lkmasma neden olur. Gticun, btitiin birimlerin siyasal tavlrlanm :;;ekillendirdigi anar ik uluslararasl yapl i<;inde devletler birbirine fonksiyonel olarak benzer ve i levleri a<;lsmdan <;ok az farkhla rnl:;;hr.22 Disiplinin belirli tipolojide bireyleri ortaya <;lkarmasl gibi, anar:;;ik sistem de i<;indeki temel dtizenleyici olgu giie; oldugu halde belirli siyasal birirnleri yarattr.23 Orne gin status quo'yu degi~tirmek isteyen bir devlet uluslararasl sistem tarafmdan cezalandlnlacakhr. Sistemin bu a<;ldan kararhhgl 0 kadar belirleyicidir ki kim in egernen olacagma da ancak sis tern karar verir. Nitekirn, bir tilkenin egernen e itliginin tanmmasi ancak kendisinin dl:;;mdaki tilkeler araclhg1 ile me:;;rudur. Hie; kimsenin tamrnadlgl bir devlet kendisi nasil iddia ediyorsa etsin egemenlik yetkisini kullanmakta zorlanacakhr. Temelde uluslararasl sistemin istikran kendi yapisl tarafmdan korunur. Tipki disiplinin duraganla hrdlgl, dtizenledigi ve kar~lt gtie;leri ortadan kaldlnp karma:;;ayl sona erdirdigi gibi, gii<; dengesi de uluslararasl sisternde temel aktor olan devletler i<;in benzer sonue;lar iiretir Kegley ve Raymond, Exorcising, s John M. Hobson, The State and International Relations, Cambridge, Cambridge University Press, 2000,s Michel Foucault(nun zikredildigi yer Jenny Edkins, Poststructuralism & International Relations Bringing the Political Back In, London, Lynne Rienner, 1999, s Michel Foucault, "Discipline", James D. Faubion (del'.), Rethinking the Subject An Anthology oj Con temporary European Social Thought, Oxford, Westview Press, 1995, s

10 Westfalyan Sistemin Direni i: 11 EylUl ve Uluslararasl Politika Buraya kadar olan tarh~malara Westfalyan sistemin modernite kavrami He de birlikte ele ahnmasl gerektigi notu da eklenmelidir. 25 Dogal olarak, modernitenin ruhuna paralel olarak bildik bazi onermeler bu sistemde i<,;kin olarak bulunmaktadlr. Sozgelimi, hpkl dogada oldugu gibi toplumu da yoneten nesnel kurallann varhgma olan inam~, Westfalya He uluslararasl sistemi etkisi altma alan epistemelojik yapmm ozunde bulunmaktadlr. Boyleee, oneeden hesap edilebilir, rasyonel bir duzenin kurulabileeegine yonelik du~unee sistem diizeyinde yaygm bi <;imde kabul edilmi~tir. Morgenthau, "realizm siyasetin nesnel kurallan olduguna inandlgl gibi, rasyonel bir kuramm gelir;;tirilmesinin mumkun olduguna da inamr" derken aym konuya parmak basmaktadlr. 26 Realizm bu nedenle "guc; evrensel olarak ge<;erli nesnel bir kategoridir" turunden pek c;ok kurah ortaya atar ve bunlarla uluslararasl sistemi a<;lklarp ;;uphesiz bu pozitivist onermelerin dogrulugu aneak kendi yontemsel paradigmalanmn tutarhhgl i<;:inde anlamhdlr. Nitekim realist ilkelerin dogrulugunu tarhr;;mak bu a<;ldan bar;;ka bir paradigma <;er <;evesinde tutarslz g6runebilir. Ama burada onemli olan nokta, Westfalyan yapmm a<;lklanmasmda realist onermelerin g6sterdigi yuksek performanstir. Sistem ve kuram arasmda a<;lklaylclhk baklmmdan yuksek duzeyde bir i~lerlikten bahsetmek mumkundur. Burada, "realizm dogrudur <;unku buyuk devletlerin yoneticilerinin ihtiyac;lanm kar~11amaktadlr"28 (bir tilr argumentum ad verecundiam), ~eklindeki <;ok bilinen ele~tiri dogru gibi gorunebilir. Aneak uluslararasl sistem gueun bir tilr temsilinden ibaret olan egemenlik ilkesi etrafmda yapilanml~ haldedir. DolaYlsl He realizmin tutarhhgl sistemin i~leyi~inden kaynaklanan bazl unsurlara da ka<;milmaz olarak dayanmaktadlr. Bir ba~ka ifade ile, kuram ve olay arasmdaki tutarhhk ilkesine gore, realizm gu<; ve <;lkar ilir;;kisinin son dereee belirleyici oldugu modern/ Westfalyan uluslararasl sistemi en tutarh bi<;imde a<;lklayan kuramlardan birisidir. indirgemeci bir kuram olarak bir <;ok olguyu dlglasa bile, realizm sistem i<;indeki gelif;lmeleri a<;lklamak konusunda son dereee if;llevsel olmu~tur. Tehdit Altmdaki Westfalya Soguk Savag somasl ortaya <;lkan pek <;ok olgu, uluslararasl sistemin yukanda ozetlenmeye <;ah~l1an egemenlik ya da ulus-devlet merkezli yaplsml sarslel ozelliktedir. Ashnda olup bitenler, ulus-devletin yaf;la- 25 David Held, "The Development of the Modern State", Stuart Hall-Bram Gieben, (del), Formations of Modernity, Cambridge, Polity Press, 1992, s Morgenthau, Politics, s Morgenthau, Politics, s Mark Neufeld, The Restructuring of International Relations Theory, Cambridge, Cambridge University Press, 1999, s

11 ULUSlARARASliLi~KiLER/INTmNATIONALRELATlOI\IS dlgl bir Hir egemenligin erozyonu travmasl olarak da tammlanabilir. Egemenlik sorunu ise ka<;mllmaz olarak Westfalyan diizenin i<;inde bulundugu bir krize if,laret eder. Bir baklma, Stanley Hoffman'm Hade ettigi gibi arhk bizler Westfalya anlaf,lmasl He ortaya <;lkmlf,l olan diinyada ya amiyoruz. Aksine heniiz tammlanmamlf,l ya da anla Ilamaml yeni bir diizene dogru hareket etmekteyiz. 29 Bunun en belirgin delili, Soguk Savaf,l somasl donemde Westfalyan diizenin temel kurumu olan egemenlik ilkesine yonelik muhalefettir. Klsaca Hade etmek gerekirse egemenlik par<;alanmaktadlr. Keen Booth bunu oyle a<;lklar:30 Devletler geleneksel i levlerini yerine getirmek konusunda imdi daha az yeteneklidir. Kiiresel unsurlar hiikiimetlerin aldlgt biitun kararlan slmrlamakta, etkilemektedir. insanlar hem yerel kimliklerine sahip <;:lkhgt hem de kiiresel degerleri ve hayat tarzml talep ettikleri i<;in kimlik unsurlan daha karma lk hale gelmektedir. Dl ve i<; politika arasmdaki geleneksel aymm her zamankinden daha belirsiz hale gelmif,ltir. Ve ortak bir diinya tarihi paylaf,lhglmlz yonunde buyuyen bir bilin<;:ten soz etmek yerindedir... imdi ortaya <;lkmakta olan uluslararasl sistem ile ilgili benzetme bir tiir yumurta kutusuna benzer ki bu kutuda egemenlik kabuklarmm yanmda pif,lmekte olan kiiresel toplum omleti de vardlr. Tekrar etmek gerekirse, Soguk Savaf,l'm bitif,linden beri tecriibe ettigimiz durum ulus-devlet merkezli uluslararasl yapmm <;ef,litli bi<;imlerde ciddi tehditlerle yiizlef,lmekte oldugudur. Richard Rosecrance'a gore ulus devletin a mmasl dogrudan devlet kavrammm do iiniimii ile ilgilidir. Diinyamn kendisi, eskiden onemli olan fiziksel unsurun yerine, egitim ve sosyal sermaye gibi degerlere dayah olarak yeniden kurulurken, bu baglamda ka<;milmaz olarak geleneksel devlet anlayl l da anlamslz goriinmektedir.31 Cografya gibi fiziksel unsurlarm yeni tammlarmm ortaya <;lkhgl bir donemde bulunmaktaylz. Boylece eskinin depolayan ve pgan (stock) devletinin yerini ad 1m adlm hayali (virtual) devlet bi<;imi almaktadlr. Diinya devletleri arasmdaki ileri diizeydeki kar lhkh baglmhhk, dogal olarak Westfalyan sistemin temel degeri olan egemenlik kavrammm anlamml da doniif,ltiirmektedir. Giiniimiizde, Keohane'in sozleri ile, "egemenlik arhk daha az iilkesel olarak tammlanmlf,lhr ve iistelik karmaf,llk ulusotesi f,lebekelere gore daha oz onem 29 Stanley Hoffman, World Disorders: Troubled Peace in the Post-Cold War Era, New York, Rowman & Littlefield, 1998, s Ronnie D. Lipschutz, "Reconstructing World Politics: The Emergence of Global Society", Rick Fawn- Jeremy Larkins (del), International Society after the Cold War Anarchy and Order Reconsidered, London, Macmillan Press, 1996, s Richard Rosecrance, The Rise of the Virtual State, New York, Basic Books, 1999, s

12 Westfalyan Sistemin Direni~i: 11 Eyliil ve Uluslararasl Politika Hade etrnektedir."32 Westfalyan devlet rnodelinin ternel ilkesi onernli bir tehdit almdadlr. Nitekim yukandaki kuram ve sistem arasmdaki uyumu tekrar hahrlahrsak, krizin en onernli gostergelerinden birisi de hakim kuramlann ya~adlgl entelektilel buhranlardlr. Bu yuzden, tecrube ettigirniz buyuk degi~ikliklerin yanmda uzerinde durulmasl gereken bir konu da uluslararasl ili~kiler <,;ah~malannda realist okulun yaf?adlgl sorunlard1r. Ortaya <,;lkan geli~melerin sonucu realist yakla~lrnm olup bitenleri a<,;lklamakta yeterli olmadlgl konusunda buyuk bir tarh~rna ortaya <';lkmlf;,hr. Bir bak1ma, bizler kuram alamnda bir paradigrnatik degi~imin ilk i~aretlerini gormekteyiz. Nitekirn, bir <,;ok yeni yakla~lmm ortaya <';lkmaslm da bu f?ekilde yorurnlamak yerinde olacakhr. Koslowski ve Kratochwil, uluslararasl sisternde ortaya <,;lkan bazl onernli geli~meleri ve sisternin donuf?umunu ele aldildanmakalelerinde, uluslararasl politikanm hakirn okulu realizrnin, yeni donuf?umleri a<,;lklamak konusunda tutarh bir yaklaf?lrn one suremedigini Hade etrnif?tir. Bu tilr yontemsel sorunlar da yeni yaklaf?lrnlarm ortaya <,;lkmasma f;>uphesiz katkida bulunmaktad1r.3 3 Ancak daha onemli olan kurarnla ilgili entelektuel tarhf;>malann aslmda gerideki daha onernli alan sistern duzeyindeki somut degif;>ime ve krize if;>aret etrneleridir. Hernen aym baglamda, son donernde uluslararasl politikada yaf;>anan donuf;>urnu a<,;lklamak i<,;in Hobbes, Lock ya da Kant rnerkezli bazl yaldaf;>lrnlarm entelektilel a<,;ldan da yaran olabilir. Sistern duzeyindeki olaylan bu tilr entelektuel baklf;> a<,;llanna gore <,;ahf;>mak bazl konularm aydmlatilrnasmda yardlrncl olacakhr. Bilindigi gibi Hobbes rnerkezli yaklaf;>lrn uluslararasl ilif;>kiler tarihini i<,;kin bir f;>iddet kavrarnl etrafmda kurgular. Buna gore, siyasal birimler arasmda yuksek duzeyde y1krna/ yok etme egilirni vardlr ve ancak gerektigi zaman bir dengeye gidilir. Ote yandan tarafslzhk i<,;in <,;ok az yer blrakilmlf;>tlr. 34 Bu nedenle aktorler birbiri ile daha <,;ok kavga eder haldedirler. Hobbes merkezli yaklaf;>lrnm ternel manhgl "herkesin herkesle savaf;>hgl" ilkesidir. Boylece sistern i<,;inde gu<,; yine temel belirleyicidir.3 5 Wendt'e gore, ancak Hobbes rnerkezli bir yo rum ile a<,;lklanabilecek olan bu yapl daha soma ad1m ad1rn Lock-merkezli bir bak1f;> a<';is1 ile a<,;lklanabilecek yaplya dogru evirilrnif;>tir. Yeni sistemde ise "yaf;>a ve ya~amasma izin ver" '12 Zikredilen yer: Mathias Albert ve Lothar Brock, "What Keeps Westphalia Together? Normative Differentiation in the Modern System of States", Mathias Albert-David Jacobson- Yosef Lapid (del), Identities Borders Orders: Rethinlcing International Relations Theory, Minneapolis, University of Minnesota Press, 2001, s. 38. '1'1 Rey Koslowski ve Friedrich V. Kratochwil, "Understanding change in international politics: the Soviet empire's demise and the international system", International Organization, Cilt 48, No 2, 1994, s '14 Alexander Wendt, Social Theory of International Politics, Cambridge, Cambridge University Press, 1999, s '15 Wendt, Social Theory, s

13 ULUSLARARASlili~KilER IINIBtlATIONALRHATIONS manhgl hakimdir.3 6 Egemenlik, Locke-merkezli ae;lklamayl takip edersek, sistemin temel duzenleyici ilkesi haline geldigi ie;in devletler birbidni fethetmek (yok etmek) yerine birbirinin ya~amalanm kabullenmekteydi. Cue; dengesi, sistemi yoneten tek kurumdu. Boylece sistemi meydana getiren aktorler, kendi guc;lerini arthrmak kavga yerine muzakereye tercih etmekteydiler. Ancak, zilmesi gereken nolda aktorlerin kendi gue;lerini hklar kar~lsmda sava~maktan e;ekinmeyecegidir.3 7 merkezli bakl~ ae;lsl He ac;lklanabilen yeni sistem sava~l ve slmriayan bir yap! ortaya <;lkarml~sa da ~iddete izin vermi;;tir. Bir ba;;ka deyi;;le, belirli sonu<;lar i<;in sava~ me;;ru bir ara<;hr. Bu yuzden genel olarak, sava;nn belirli ama<;lar i<;in bile oisun me;;ru bir yon tern oimasi daha geni;; <;en;evede Westfalya modelinin bir ozelligi olarak goriilmelidir. Gte yandan, devletin temel aktor olarak en gu<;lu me;;ruiyet kaynagl oldugu bir sistemde e;ok ileri duzeyde bir yabanclla;;manm (alienation) bireyler a<;lsmdan gen;:ekle~ecegini kestirmek hie; de zor degildir. Boyle bir sistem sadece insanlann birbirinden aynlmasl degil aym zamanda bireyin kendi bireyselliginden, vatanda9hk gibi bazl kategoriler yal'ahlarak aynhnasml dogurmaktadll'. Boyece bil'ey en ilel'i duzeyde kendi dogasmdan da uzak kalil'. Bil' kere sistem duzeyinde egemenlik ilkesi aracll!gl ile devletin temel ve belirleyici bil'im oldugu gel'<;eginden yola <;lkal'sak, bil'eyin temsili (presentation) buyuk deformasyona ugramaktad!r. Birey ancak devlet He girdigi tiirlu hukuksal ve kurumsal ili~kiler araclhgl He temsil edilebilir. Bunlardan ayn bir temsiliyeti soz konusu olamaz. Sozgelimi pasaportu olmayan bir kimse temsil edilemez. Yurtsuz bir insanm pek e;ok temel hakkl elinden almml;;hr. Hatta Hili duruma bakarsak "onemsiz" bir iilkenin pasaportunu ta91yan ki9inin durumu bile pek parlak degildir. Aynca, modern devletin ortaya e;lkl~l He buyuk bir yabancila~ma dogdugu ie;in belirli konularda kae;mllmaz olarak klsltlamalar getirilmi9tir. Sozgelirni, Westfalya modeli i<;inde vatanda;;hk bagl olmakslzm ff dogal bireyler ff seyahat hakkl (ius peregrinandi) gibi pek e;ok temel haklanm kaybetmi9 durumdadlrlar. Westfalya modeli, egemenlik ve vatanda9hk gibi kurumlarla gezegenin fiziksel duzenini yeniden kurgulayan rasyonel bir proje olarak da gorulebilir. Yeryuzunun rasyonel olarak yeniden kurgulanmasl sonucu rasyonalite baglammda yabanclla9ma Westfalya duzeninde en ust duzeyde ortaya <;lkmaktadlr. Zaten, sistem-duzeyinde rasyonalite ilk a;;amada birey- 36 Wendt, Social Theory, s M. A. Kaplan, "Balance of Power, Bipolarity and Others: Models of International Systems", J. N. Rosenau (der.), International Politics and Foreign Policy, New York, The Free Press, 1969, s

14 Westfalyan Sistemin Direni i: 11 Eyliil ve Uluslararasl Politika diizeyinde akh onun <;:e~itli fiziksel ve fiziksel olmayan ozgiirhiklerini klsltlayarak smlrlandmr. Boylece, vatanda~hk gibi kurumlar araclhgl diizenlenmi~ ve slmrh rasyonalite bi<;:imleri yaratihr. bzgiirliik ve rasyonalitenin birbiri ile <;ok ili~kili oldugunu hahrlarsak, Westfalya ninin birey diizeyindeki rasyonalitenen bilin<;li olarak geriye istikrarh bir uluslararasl sistem ortaya <;lkarmaya <;ah~tigml Ne var son donemde ortaya <;lkan ve ulus-devlet merkezli bozan faktorleri yukandaki manhk ile a<;lklamak miimkiin C::iinkii yeni ortaya <;lkan unsurlar, devlet merkezli rasyonaliteyi rak yeniden birey merkezli rasyonaliteye yol a<;:maktadlr. $iiphesiz bu degi~im ne Hobbes ne de Locke merkezli a<;lklanabilir; <;:iinkii degi~im <;:ok temeldeki epistemolojik farkhhktan kaynaklanmaktadlr. Tlpkl Westfalya sistemini a<;lklamak i<;in Locke gibi dii~iiniirlere ba~vuruldugu gibi; Soguk Sava~ somasl ortaya <;lkan yeni durumu a<;lklamak i<;in ba~vurulan isimlerin ba~mda Kant gelmektedir. Nitekim Kant'm yakla~llmmdan Westfalya diizenin ortaya koydugu devlet-merkezli rasyonaliteyi a~an bir durumu a<;;lklamak i<;;in onemli entelektiiel enstriimanlar bulmak miimkiindiir. Biitiin insanlann birlikteligi ya da biitiin insanlann olu~turdugu bir topluluktan bahseden (community of all mankind) Kant<;;l yakla~am, en azmdan kuramsal olarak Westfalya diizeninin sarsan yakla~lmiann a<;;lklanmasmda yardlmcl olmaktadlr. Yine Kant'ta rastladlglmlz "vatanda~hk kurah evrensel misafirperverlik He slmrlandmhr" ilkesi; Westfalya manhgmm ortaya koydugu devlet-vatanda~hk-yabancila~ma yakla~lmml kokten sarsacak niteliktedir. Boy Ieee Kant<;;l gelenek rasyonel ve ulusal slmrlar He yeryiiziiniin boliinmesine felsefi bir ele~tiri yonetmektedir.3 9 Nitekim bu baglamda yeni dogmakta olan (embryonik) kiiresel alan gibi olgular Kant<;;l yakla~lmla a<;;lklanabilir. Kiiresel bir kamusal alamn ortaya <;;lklyor olmasl egemen devlet ile nitelenen geleneksel yapmm aksine; kiiresel diizeyde etkin olan slmrlar otesi bir algi alamm meydana <;;lkarmaktadlr.40 Westfalya modeline yonelik onemli bir diger tehdit ise doga konusu etrafmda ~ekillenmektedir. Daha once Westfalya modelinin modernite baglammda anla~ilmasl gerektigi iizerinde durulmu~hl. Modernite ise tammsal olarak en ba~mdan beri kendini insanlan irrasyonel olandan kurtarabilecek bir geli~meci projenin miimkiin oldugu dii~iincesi etrafmda sunmu~tur.41 Paradoksal olarak ise boyle bir rasyonalite arayl~l 38 Theodor W. Adorno, Hegel Three Studies, London, The MIT Press, 1993, s Gokhan BacIk, "The Kantian Project in International Relations", The Review of International Affairs, Cilt 2, No 2, 2002, s Richard Devetak ve Richard Higgott, "Justice Unbound? Globalization, states and the transformation of the social bound", International Affairs, Cilt 75, No 3,1999, s Pauline Marie Rosenau, Post-Modernism And The Social Sciences: Insights, Inroads, and Intrusions, New Jersey, Princeton University Press, 1992, s

15 ULUSLARARASlili~KilER / INTERNA T10NALRELATlOIIIS dogal olanm yerine rasyonel olanm konulmasma neden oimu;;tur. Modernitenin bir manhksal sonucu da dogal olaylarm ancak rasyonel a<;:lklamalar He anla;;llabilir oldugudur. Aynca, aym sure<;: i<;:inde, bilinmez olan Tann He bilimsel olarak a<;:lklanabilir doga de yer degi;;tirmi;; tir.42 Daha soma, daha mutlu bir hayat i<;:in dogal kurallarm ke;;fedilmesi i<;:in, modern zihin toplum ve dogayl da birbirinden aylrml;;hr. 43 Boylece ortaya <;:lkan modern ve rasyonel kurumlarm ve kavramlann <;:ogu (modern devlet, ulusal kimlik) hep yerel veya ulusal olarak tammlamr hale gelmif?tir. Arhk Orta<;:ag'da oldugu gibi evrensel onermelere gore tammlanan kavramlara yer olamazdl. Nitekim, hahrlanacagl uzere, modern yaklaf?lmdan once insanlann sadakat odaklannda do gal merkezler vardl. Sozgelimi burada Orta<;:ag Avrupa'sml hahrlamak yeterlidir. Daha once de belirtilmif? oldugu gibi, Kilise bu donemde kendini mutlak otorite olarak kabul etmekteydi. ButUn etnik, bolgesel ve dilsel farkhhklar buyuk Hristiyanhk degerleri tarafmdan ku;;ahldlgl i<;:in Orta<;:ag toplumu evrensel bir toplumdu.44 0 duzende hi<;: bir f?ekilde bugunku anlaf?ild1g1 gibi ulusal Slmr yoktu. Durum dunyanm diger bolgelerinde de benzer bi<;:imdeydi. Boylece, Hristiyanlar (ya da baf?ka bolgelerdeki Muslumanlar) i<;:in kendi bireysellikleri kozmik duzenin merkezinde yer tutmaktaydl. Hi<;: bir rasyonel (ulusal) Slmr 01- makslzm insanlar doga ile hi<;: bir aymm olmadan bir biitunduler. Bu ;;af?lrhcl degildir <;:unku kutsal bir birliktelik ideal olarak evrensel olmak durumundadlr. Kutsal birliktelikler herkesi kapsamak istedikleri i<;in slmrlan ve kulturleri af?acak bi<;imde kurgulanml;;lardlr.45 Ne var ki, rasyonel smlrlarm ortaya <;:lkmasmdan sonra birey ve doga arasmdaki sozu edilen butunluk par<;:alanmlf?hr. Avrupa'da Orta <;:ag Hnstiyan duzeninden aynlmayl sembolize eden olay bu baglamda modern egemenligin dogu;;udur. Din zaten modernite projesi i<;inde neredeyse tamamen tasfiye edildigi i<;in, arhk onemli olan rasyonel kurahar ve slmrlardl. Boylece, bireyler dunyayl <;ef?itli rasyonel smlrlarla <;evrilmi;; <;:evrelerinden yerel/ulusal olarak okumaya ba;;laml;;lardlr. Aym zamanda, bu anlay1;; fiziksel <;:evrenin (doga) devletlerin <;lkarlan i<;in rekabet ettigi alan haline gelmesine neden olmuf?tur. Nitekim, yuz Yll1ar boyunca toprak siyasal ve ekonomik gucun en onemli gostergesi olmu;;tur. Modernite kendi doga rejimini yani kapitalist doga anlay1f?ml ortaya <;lkarm1f?hr. Bu anlayl;; Ronesans somas1 Avrupa'da ortaya <;lkml;; olup hem kapitalizm hem de 18. yuzyllm sonunda ortaya <;lkan yeni epistemik duzen ile biitunlef?erek eski doga anlay1f?lm yerle bir et- 42 Gordon D. Kaufman, "Ecological Consciousness and the Symbol of God", Buddhist-Christian Studies, Cilt 20, No 2, 2000, s Arturo Escobar, "After Nature", Current Anthropology, Cilt40, No 1, 1999, s Bartelson, A Genealogy, s Siobhan Nash-Marshall, "On the Fate of Nations", Logos, Cilt 4, No 1,2001, s

16 Westfalyan Sistemin Direni i: 11 Eylill ve Uluslararasl Politika mi~tir.46 Bu anlayl~ta doga tek bi<;imli, kullamlabilir, yonetilebilir, Fordist ve ekilebilir bir anlama i~aret etmekteydi. 47 Kapitalist doga anlayl~l dunya uzerindeki topraklan uluslar arasmda paylai;nlml~ olarak gormekteydi. Topraklar edilgen ve kullamlabilir oldugu i<;in dogal olarak payla~nlabilirdi. Payla~lm ise egemenlik ilkesine gore yapllacakb. Bu yuzden kapitalist sistemde ka<;lmlmaz olarak egemenlik ve mulkiyet arasmda gu<;lu bir bag olu~mu~tur. Bunu Kurt Burch ~oyle a<;;lklar: "Egemenlik ilk olarak yonetenlerin bir mulkiyet hakkldlr; mulkiyet hakkmm menkul ve gayr-i menkul bi<;imlere aynlmasl hem iilkesel deviet kavrammm hem de uluslararasl kapitalist duzenin akl;;kan yap 1- smm ortaya <;lkmasma yardlmcl olmu;;tur." 48 Ne var ki, bunu yaparak, ulus-devlet merkezli sistem, birey ve doga arasmdaki ili;;kiyi zarara ugratmh;>tlr. Peki bu nasil olmu;;tur? Bunun cevabl basittir: C:::unku yeni ortaya <;lkan sistemde bireyi dunyanm diger bolgeleri/ topraklan He ili;;ki i<;inde tutan bir hukuksal bag yoktur. Bir ornek ile a<;lklamak gerekirse; Bah Anadolu'daki nitrojen kirliliginin Pennsylvania' da ya~ayan ABD vatanda;;lan i<;in onemi ne olabilir? Rasyonel slmrlarla birbirinden aynlml;; uluslararasl yapl kuresel bilinci boylece zaylflatml;;hr. Hegel'in, Doga Felsefesi adh yapltmda ifade ettigi gibi, haberdar olmak tamamen soyut bir olgu degildir, aksine zihin ve bilinmek istenen II ;;ey" arasmda somut ili;;kiyi de gerektirir: 49 Bir olguyu kabul etmek ya da ona inanmak i<;in, onunla ili;;ki i<;inde olmahylz; ya da daha a<;lk ifade ile, 0 olguyu kendi bilincimiz ile birle;;mi;; ve kan;;ml;; halde bulmahylz. Ancak Westfalyan deviet duzeni boyle bir ili~kiyi sistemin merkezinde duzenleyici ilke olarak hi<; bir zaman kabullenmemi;;tir. Doga ve insan arasmdaki kopma onemlidir <;unku bu kopma ile birlikte doga homo nationalis yani "ulusal adam" i<;in oteki haline gelmi;;tir. Aym ;;ekilde, dunyayl ulusal smlrlar araclhgl ile bolmekle birlikte diger ulkeler ve insanlar ka<;lmlmaz olarak "oteki" kategorisine girerler. Bu Decsola gibi du;;unurlerin daha once ortaya athgl homolojik du;;unceyi de hahrlatan bir sonu<; uretir: "insanlann doga ile nasil ili;;kiye ge<;tigi ve diger insanlarla nasil ili;;kiye ge<;tigi birbirine benzer."so Nitekim, butun bu karma;;lk yapmm hi<; te surpriz olmayan bir sonucu vardlr: Kapitalist Westfalyan doga rejimi, hegemonik oldugu ve temel ger<;ekligi do- 46 Escobar, "After Nature", s Ecbobar," After Nature", s Kurt Burch, Property and the Making of International System, Boulder-New York, Lynne Rienner Publishers, 1998, s C.W.F. Hegel, Encyc/opedia/Logic, 2 May 2005, texts/hegel, s Zikredilen yer: Per Binde, "Nature in Roman Catholic Tradition", Anthropological Quarterly, Cilt 74, No 1, 2001, s

17 ULUSLARARASlili~KilEll/lfflBr~ATI[]NAUiELATlIlNS gamn liretilmesi oldugu i~in daha once benzeri gorlilmemi~ <;;evre sorunlarma da yol a~ml~ttr. Ancak doganm rasyonel! ulusal smlr1arla b(-\llinmesi gli~ ili~kileri gozonline almdlgmda son derece normal kar ~Jlansa bile uzun donemde Westfalyan yaplyl sarsacak sonu~lar liretmi~tir. <;=linkli yerylizlinlin rasyonel! ulusal slmrlara gore kurgulanmasl, blitlinsel doga ve onun her kesimi ile ili~ki i~indeki insan dli~lincesinin ge~erliligini ortadan kaldlramaml~hr. Bir kere, her ne kadar yapay ve kurgulanml~ yapllar i<;;inde ya~lyor olsak bile, eylemlerimiz evrensel ve dogal sonu~lar liretmektedi1'. Pa1' <;;as1 oldugumuz doga bir baklma bi1'bi1'ine bagh ve bi1'biri ile ili~kili gli<;;lerin ve sli1'e<;;lerin toplaml anlamma gelmektedll51 DolaYlsl He bu kliresel silsile biz istesek de istemesek de eylemlerimizi kliresel sonu~lar lireti1' hale getirir. Bugtin pek <;;ok <;;evre sorunu kliresel niteliktedi1'. Kirlenme, kli1'esellsmma, ormanlann Wkenmesi, asit yagmurlan, iklim degi~iklikleri... BliWn bunlar ulusal slmrlan a~an niteliktedi1'. Buglin bu sorunlan <;ozmek i<;in ancak ulusotesi bi1' yakla~lmm etkili olabilecegi a1'tik kabul edilmektedir. Daha onemlisi, Westfalyan sistem bile kli1'esel ~ev1'e sorunlanm <;ozmek i<;;in ulusotesi yontemlere fl1'sat ve1'mek istemektedir. Boylece, sistemin kendisi smirlanm ve yete1'sizlikle1'ini bi1' anlamda kabul etmi~ olmaktadi1'. Zaten, ~ev1'e sorunlanm <;ozmek i<;in ulusotesi ve kli1'esel yontemle1'in zorunlugu oldugu a~lkh1'. Ancak buradaonemli olan nokta; boyle kliresel <;evre sorunlannm <;;ok temel bir bi<;imde Westfalya sistemini sarsan sonw;lar liretmesidir. Boylece Westfalya sisteminin lirettigi rasyonel slmrlar ile boliinmli~ dlinya dli $lincesi sekteye ugramaktadlr. <;=linkli doga bu slmrlan dikkate aimadan bir blitlindlir. Mark W. Zacher gibilerinin de ifade ettigi gibi Westfalya projesi sanki ulusal slmrlann her Wrlli etkiyi durduracagl ili.izyonu lizerine kurgulanml~hr.52 Ne var ki, bu inam~m yanh$hgl ulusal slillrlan dinlemeden her tarafl etkileyen kliresel ~evre sorunlan ile ortaya <;lkmaktadlr. Vatanda~hk ya da genel ola1'ak ulus devlet illizyonu insanlan kendi ulusal slmrlan i<;inde sonsuza kadar mutlu bir hayat kurabilecekleri yanh~ inanclm vermi~tir. Westfalyan yapl da uzun slire ulusotesi ili~kilere kar~1 diren<; gosterdigi i<;in bu illizyon daha da gli<;lenmi~tir. Nitekim, uzun yillar hi<; bir ulusotesi ideoloji gli<;lli bir alternatif olarak devlet merkezli ~lkar ve dlinya algilamasmm online ge<;ememi~tir.53 Gli<; dengesi temel belirleyici obrak aktorlerin 51 Kaufman, "Ecological Consciousness", s Mark W. Zacher, "Decaying Pillars of the Westphalian Temple: Implications For International Order And Governance", James N. Rosenau ve Ern-Otto Czempiel (del), Governance Without Government: Order and Clwnge in World Politics, Cambridge, Cambridge University Press, 1998, s Zacher, "Decaying Pillars", s. 61. Tarihsel olarak Marksizm gibi bazl ideolojiler burada tartl alm biitunselligi temsil eden alternatiflerdir. Ancak bunlar iki nedenden dolayl ba~anh 68

18 Westfalyan Sistemin Direni i: 11 Eyli1l ve Uluslararasl Politilea ulusotesi egilimlere olan ilgisini slmrlandlrmlf?hr.54 Ancak f?imdi, ulusal egemenligin kutsal muhafazasl kmlmakta ve ulusal smlflan af?an e;evre sorunlan tehdidi sistem ile ilgili geleneksel alglyl donuf,?ti.irmektedir. 55 Sonue; olarak, uluslararasl sistem ve yeni ortaya e;lkan olgular arasmdaki gerilim ashnda gezegenin sosyal ve siyasal bir mekan (topoi) olarak rasyonel ve do gal kurgusu arasmdaki gerilime if,?aret etmektedir. Son donemde tamk oldugumuz yeni faktorler dunyayl siyasal ve sosyal ae;ldan farkh bie;imde kurgulamak istemektedir. Boylece dogal faktorler uzerinden Westfalyan sistemin ozu olan rasyonalite yani akla gore dunyayl payla~hrmak du~uncesi buyuk darbe almaktadlr. Ozellikle Soguk Sava~fm bitif?inden itibaren ashnda tamk olunan suree;, Westfalyan yapl ile henuz tammlanamaml~ olsa bile yeni bir yapl talebinde bulunan olgular arasmdaki gerilime if?aret etmektedir. Bu makalenin takip eden boltimierinde ae;lklanacagl gibi eski ve yeni arasmdaki gerilim 11 Eyim olay! He yepyeni bir doneme girecektir. EyHil: Westfalyan Kar l Devrim Uluslararasl ilif,?kilerde 11 Eyim olaylan hie; f,?uphesiz yeni bir donemin i~areti olarak goru1mu~tur. Pek e;ok uzmana gore 11 EylUJ olaylan butun bir sistemi donu~turmu~tur. Orne gin, Steve Smith, 11 Eyim olaylanyla uluslararasl ili~kilerde bir donemin sona erdiginin anla~lldlglm yazmaktadlr. Buna gore tek kutup1u -yani ABD'nin tartl~maslz tek super gue; oldugu- donem arhk sona ermektedir. Tarh~ma bunun yerine ortaya e;lkacak olan duzenin dogasl uzerinedir. 56 Yine bu baglamda sozgelimi, ABD Temsilciler Meclisi'nin Uluslararasl ilif,?kiler Komitesi Ba~kam Hemy J. Hyde ise 11 Eyltil saldmlan ile ABD'nin yeni bir doneme girdigini iddia etmif,?tir. BazIlarma gore ise 11 Eyltil gunu diinya, resmen Soguk Savaf;> somasl done me gee;if;>i tamamlamu;>hr. SenatOr Tim Hutchinston'un yaklaf;>lml ise ilgine;tir. Hutchinston'a gore "Soguk Savaf;>'tan soma tamk oldugumuz stratejik ara donem (interlude) sona ermif,?tir." Ancak burada dikkat edilmesi gereken bu ara donemin nasil kullamldlgldlr. SenatOre gore bu flrsatm iyi kullamlmadlgl konusunda yo gun kuf;>kular vardlr. 57 Stephen M. Walt gibi kimi uzmanlar ise olaym olamaml~lardlf: Birincisi, bu butundil ideolojiler politik ve pratik duzeyde ba~anh olamaml~lardlr. Ikincisi, bu evrenselci projeler siirekli olarak modern devlet merkezli sistem i<;inde denenmi~lerdir. Dolayls ile kendi felsefi onermelerinin belirlemedigi bir yapl i<;inde slirekli olarak eje~tirel bir yakla lm olarak kalml$lardlr. 54 Kaplan, "Balance of Power", s Jessica Tuchman Mathews "Redefining Security", Foreign Affairs, Cilt 68, No 1, 1989, s Steve Smith, "The End of the Unipolar Moment: September 11 and the Future of World Order", 12 Mayls 2003, s "Press Statement", 12 EyWI 2001, Ol_press_statement.html 69

19 UI. USlARARASliLi~KilER / IIJTERNATIONAlRElATIONS ABD dl::'; politikasl a<;lsmdan son derece biiyiik donii::,;iim doguracagmm albm <;izilmektedir. 58 $iiphesiz, konu iizerinde ba::,;ka uzmanlardan ya da isimlerden daha pek <;ok ::,;eyi aktarmak miimkiindiir. Ancak burada alb <;izilmesi gereken nokta olaym dogurdugu uluslararasl etkilerin biiyiikliigiiniin kabuliidiir. Peki bu olaylar, etkileri baklmldan ne anlama gelmektedir? 11 Eyliil saldmlan He nasil bir degi::,;imle yiizyiize kaldlk? Bumakalede, 11 Eyliil somas! geli::,;melerin biiyiik ve sistem diizeyinde degi::,;iklik olarak anla ::,;Ilmamasl lazlm geldigi, aksine 11 Eyliil somasl geli::,;melerin bir siiredir devlet-merkezli yaplyl a::,;mdlran ge1i::,;melere kar::';l Westfalyan sistemin direni::,;i hatta rovan::';l olarak algilanmasl gerektigi temel tezi savunulmaktadlr. Kisaca ifade etmek gerekirse, 11 Eyliil somasl geli::,;meler, bir degi::,;imi temsil etmekten ziyade Westfalyan sistemin bir siiredir kendini hedef alan yeniliklere kar::';1 tekrar gii<;lenmesidir. Zaten, kiiresel degerlere dayah yeni bir sistemin ortaya <;lktlgma yonelik sosyal ve bilimsel <;o::,;kunluk, 11 EyIiil somasi geli::,;melerin etkisi ile yerini suskunluga yeniden devlet merkezli, giivenlik merkezli dile blrakml::,;hr. Gte yandan degi::,;im kelimesinin anlaml iizerinde durmakta bir zorunluluk vardlr. Gzellikle uluslararasl ili::,;kiler disiplini a<;lsmda degi ::,;imden ifade edilen nedir? Etimolojik olarak degi::,;im kelimesi ingilizce'ye 1200'lerden once bir ;;eyi daha farkh hale getirmek anlammdaki changier kelimesi ile girmi;;tir.59 Britannica sozliigii ise kelimeye iki farkh ani am vermektedir: Birincisi, bazl a<;l1ardan degi;;iklik yapmak, ikincisi bir;;eyi bir ba::,;ka ::,;ey ile degi::,;tirmek.60 Ortaya konulan tammlardan anla;;llacagl gibi degi::,;mek kelimesi son derece belirsiz bir anlam kiimesine i::,;aret etmektedir. Bu yiizden degi::,;im kelimesinin i<;erdigi karma::';lk aniam kiimesini belirli sorunlara ragmen smlflandlrmak gerekmektedir. Dort ayakh bir masaya iki ayak daha eklemek sozgelimi bir degi;;ikliktir <;iinkii boylece bir nesne farkhla::,;maktadlr. <::iinkii masadaki degi;;im yeni bir durum ortaya <;lkarml::,;tir. Ancak masayl tamamen ayakslz yapmak veya masayl tamamen ortadan kaldlrmak ::,;iiphesiz farkh bir tiir degi::,;imdir. Her ne kadar farkh tiirde degi::,;imler olsa bile, her birinde belirli bir ::,;eyin/ olaym/ dii::,;iincenin varhgl ve yoklugu He ilgili durumlara i::,;aret edilmektedir.61 Orne gin, dort ayakh bir masa olmak ya da ba::,;ka bir tiir mas a olmak veya masamn oimasl ya da tamamen ortadan kalkmasl gibi. Kuramsal olarak, biitiin degi::,;ikliklerin ozii goriildiigii gibi aymdlr: Eskiye gore daha farkh bir var olma 58 Robert Fisk, "War Disturbs the Most Dangerous Political Tectonic Plate in the World", The Independent,8 Ekim 2001, s Chambers Dictionary of Etymology, New York, Chambers Harrap Publishers, 2001, s "Change", 23 Mart 2003, s Karin Verelstki, "On the Ontology Realized in Technological World-Reconstruction", Dialogue & Universalism, Cilt 11, No 3, 2001, s

20 Westfalyan Sistemin Direni i: 11 Eylnl ve Uluslararasl Politika durumu. Burada farkh degif?im turlerinde paylaf?llan ortak ozun alh <;i zilmelidir. Ancak ozsel benzerlik farkhhklann olmamasml gerektirmez. Yine bir ornek vermek gerekirse masaya yeni ayaklar eklemekle; masayi yakarak ortadan kaldlrmak farkhdlr. Her iki degif?im farkh olsa bile felsefi olarak ozsel olarak eski durumu degif?tirmek a<;lsmdan benzerdir. Halbuki masaya yeni ayaklar ekleyerek sadece ;;eylerin dizilif?i hakkmda yenilik yapmaktaylz. TartI;;malardan goriildugu gibi yon temsel olarak degif?im kavrammm bir Ol<;iit olarak sosyal bilimde kullamlmadan once mutlaka bir <;er<;evenin tammlanmlf? olmasl gerekmektedir. Degir;>im kavraml baglammda uluslararasl ilif?ikler <;ah:;;malanna gelince yukanda alh <;izilen yontemsel zorunluluklar ve sorunlar aynen ge<;erlidir. Hemen her yerde karf?lmlza <;lkan bu kelimenin neleri i<;erdigi neleri dlf?ladlg1 konusunda buyuk bir karmaf?a soz konusudur. Bu yuzden kavraml merkeze alan bir <;ahf?ma yontemsel olarak bir <;er<;eveyi once ortaya koymak zorundadlr. 11 Eyli.i.l olayl uzerinden uluslararasl sistemde degif?im kavramml ele alan bu makalede Robert Gilpin'in degif?im kuraml kullamlacakhr. Robert Gilpin, Dilnya Politikalannda Sava~ ve Degi~im adh eserinde uluslararasl ilif?kilere yonelik bir degif?im tamml ve smifiandirmasl sunmaktadir. Gilpin, degi~im kavramlm uluslararasl ili~kiler baglammda u<; farkh anlamda kullanmaktadtr: Etkile:;;imsel degi:;;im (interaction change), dizgesel ya da sistemsel degi~im (systemic change) ve sistemin degi:;;mesi (systems change).62 Etkile:;;imsel degi:;;im He Gilpin, uluslararasl sistemin aktorleri arasmdaki siyasal, ekonomik ve diger konularla ilgili turlu modifikasyonlan kast etmektedir.63 Dogal olarak boyle bir degi:;;im sistemde yaplsal sonu<;lar uretmez. C::unku anla:;;malar, diplomatik ziyaretler, ekonomik ili~kiler gibi uluslararasl ilif?kilerin gundelik duzeyinde smlrslz saylda etkilef?imsel degif?im her gun ger<;eklef?mektedir. Bu a<;ldan etkilef?imsel degif?im sistemi ayakta tutan temel normlar uzerinde de belirleyici degildir. Bir bakima bu degif?iklik sistemin slmrlan i<;inde olup biter. Ancak, etkilef?imsel degi~imlerin uzun donemde buyuk degi~ikliklerin alt yap Ism hazlrladigmm da goz onunde tutulmasl gerekir. ikinci simf olan sistemsel degi:;;ime gelince 0 da sistemin slmrlan i<;inde olup biter. Ancak sistemsel degi:;;im ozellikle gu<; ili:;;kileri bakimmdan <;ok onemli sonu<;lar uretir ve yeni bir gu<; konfigurasyonu meydana getirir. Tamm olarak sistemsel degi:;;im gucun, normlann ve gu<; hiyarerf?isinin uiusiararasl dagi1immda bir degi:;;iklige i:;;aret eder.64 Son olarak, u<;uncu smif degi :;;im ise sistemin kendisinin yerini baf?ka bir sisteme birakmasldlr. Bu tur 62 Robert Gilpin, War & Change in World Politics, Cambridge, Cambridge University Press, 1981, s Ibid., s Ibid., s