Katılım Öncesi Araç-Kırsal Kalkınma Bileşeni (Instrument for Pre- Accession- Rural Development (IPARD))

Transkript

1 T.C. BAŞBAKANLIK AVRUPA BİRLİĞİ GENEL SEKRETERLİĞİ Katılım Öncesi Araç-Kırsal Kalkınma Bileşeni (Instrument for Pre- Accession- Rural Development (IPARD)) Katılım öncesi araç- kırsal kalkınma bileşeni (IPARD) daha önce aday ülkeler için oluşturulan Tarım ve Kırsal Kalkınma Özel Katılım Programı (SAPARD) la, ilkeler ve uygulama açısından büyük benzerlikler taşımaktadır. Bu bileşenin temel amacı; Avrupa Birliği (AB) Ortak Tarım Politikası ile ilgili müktesebatın uygulanmasına ve aday ülkelerde tarım sektörü ve kırsal alanların sürdürülebilir biçimde adaptasyonu için bazı önceliklere ve sorunların çözümüne katkıda bulunmaktır. Bu bağlamda desteklenecek faaliyetlerde öncelik: Pazar verimliliği, kalite ve sağlık standartlarının iyileştirilmesi, ve kırsal alanlarda yeni istihdam yaratılması konularına verilmektedir. IPA nın diğer bileşenlerinden farklı olarak, IPARD fonların tüm mali kontrolünü aday ülkeye tevdi etmekte, yani Genişletilmiş Merkezi Olmayan Uygulama Sistemi getirmektedir. Bu sistem; ulusal akreditasyon ve akredite olan kuruluşun izlenmesi, Komisyon tarafından akredite olmuş IPARD ajansına fon yönetiminin devri ve uygulamaların daha sonra denetlenmesi gibi ilave unsurları öngörmektedir. Bütün bunlar, IPARD la ilgili farklı bir uygulama ve programlama mekanizması ortaya koymaktadır: Programlama için fonların hangi faaliyetlere (tedbirler) yönelik projeler için, hangi koşullarda kullanılabileceğini gösteren bir Kırsal Kalkınma Planının hazırlanması, planın Komisyon la müzakere edilerek onaylanması. Uygulama mekanizması için öncelikle bir Kırsal Kalkınma Ödeme (IPARD) Ajansının kurulması, Ajansın planda öngörülen tedbirlerin her birisi için ayrı ayrı olmak üzere, akredite edilmesi ve projelere desteklerin verilmeye başlanabilmesi için ilgili tedbirle ilgili Komisyon tarafından yönetim devrinin yapılması. IPA nın diğer bileşenlerinde ilgili diğer idari yapılar oluşturulana kadar, Merkezi Finans ve İhale Birimi aracılığıyla fonların kullanılması mümkün iken, IPARD kaynaklarının kullanılması için fonların yönetimin IPARD Ajansına devrine yönelik kararın alınmış olması gerekmektedir.

2 Yukarıda bahsedilen programlama ve uygulama mekanizmasına yönelik düzenlemeler tamamlanmadan bu devir kararı alınamadığından, kırsal kalkınma projeleri için herhangi bir kaynak kullanılması mümkün olamamaktadır. Aşağıda bu iki mekanizma ve süreçte önemli rolü olan idari yapılar ayrıntılı biçimde açıklanmaktadır: PROGRAMLAMA MEKANİZMASI Ülkelerin kendi tarım sektörü ve kırsal alanların ihtiyaçları çerçevesinde Kırsal Kalkınma Planı hazırlamaları gerekmektedir. Plan içerisinde IPARD kapsamında öncelikli faaliyetler (tedbirler) seçilerek, bu kapsamda desteklenebilecek projelere ilişkin her türlü detaya yer verilmesi gerekmektedir. Kırsal Kalkınma Planında aşağıda belirtilen bilgilerin bulunması gereklidir: Mevcut durumun (farklılıklar, sorunlar, daha once ayrılan kaynaklar, bunların etkileri vb.) sayılarla tanımı; Sektör analizi esasında önerilen stratejinin tanımı, hedefleri, seçilen öncelikler, coğrafik kapsamı; Yukarıda belirtilen hususları geçerli kılan ön değerlendirmede yer alan sonuç ve tavsiyeler; AB, ulusal ve bazı durumlarda diğer uluslararası finans kuruluşlarından sağlanacak kaynakları özetleyen gösterge niteliğinde bir finansman tablosu; Planı uygulamak için seçilen tedbirlerin ve faydalanıcıların tanımı İzleme ve değerlendirme gibi planın doğru biçimde uygulanmasını temin etmeye yönelik düzenlemeler; Programın uygulanmasından sorumlu yetkili merci ve diğer sorumluların isimleri; Yetkili merciler, organlar ile sosyo-ekonomik ve çevreyle ilgili tarafları birleştirmek için yapılan düzenlemeler ile bunlarla yapılan istişarelerin sonuçları. Görüldüğü üzere, planda önceliklerin ve bu öncelikler altında desteklenecek faaliyetlerin (tedbirlerin) belirlenmesinde, sektör analizi büyük öneme sahiptir. Sektör analizinde, aşağıdaki bilgiler bulunmalıdır: Sektördeki üretici/çiftçi, işleme sanayi, pazar ve ticaret ve hükümet politikalarındaki mevcut durumun tanımı, Bunların AB standartlarına ulaşma düzeyinin analizi, Geçmişteki eğilimler ve geleceğe yönelik muhtemel gelişmeler, Sektör düzeyinde güçlü ve zayıf yanların tanımlanması, Sektör için tavsiyelerin yer aldığı sonuçlar. Planın aşağıdakiler doğrultusunda ön değerlendirmesinin yapılması gereklidir: Güçlü, zayıf yönler, fırsat ve tehlikelerin (SWOT) analizi, Hedef ve ihtiyaçların tanımı, 2

3 Önerilen stratejinin beklenen ekonomik, çevre ve sosyal etkilerine ilişkin açıklamalar, Mevcut durum tanımları, Sayısallaştırılmış hedef düzeyi, Program süresince yapılacak değerlendirmeler. Henüz tam olarak belirlenmemiş olmakla beraber, IPARD tedbirlerinin aşağıdaki gibi olması beklenmektedir: 1. AB standartlarında yeniden yapılandırılması ve durumlarının iyileştirilmesi için çiftlik yatırımları 2. AB standartlarında yeniden yapılandırılması ve durumlarının iyileştirilmesi için tarım ve balıkçılık ürünlerinin işlenmesi ve pazarlanmasına yönelik yatırımlar; 3. Kırsal altyapının iyileştirilmesi ve geliştirilmesi; 4. Kırsal ekonomik faaliyetlerin geliştirilmesi ve çeşitlendirilmesi; 5. Üretici grupları ; 6. Tarım-çevre ve hayvan refahı programları (pilot düzeyde); 7. Yerel ortaklıklar yoluyla yerel kırsal kalkınma stratejileri ve entegre kırsal kalkınma stratejilerinin ortaya konulması ve uygulanması için kırsal toplulukların hazırlanması (pilot düzeyde); 8. Eğitim ; 9. Teknik Yardım. Bütün anlatılanlardan anlaşılacağı üzere, hazırlanacak planda sektör analizi esas alınarak hangi alt sektörlere öncelik verileceği, bu sektörlerde hangi faaliyetlerin (tedbirlerin) ele alınacağı, bu faaliyetlere yönelik projeleri gerçekleştireceklerin kimler olacağı, projelerdeki ne tür harcamaların uygun olduğu, bunların seçim kriterlerinin neler olacağı gibi ayrıntılı hükümler ile uygulama mekanizmalarına yer verilmesi gerekmektedir. Planda yer alacak tedbirlerin nasıl seçilebileceğine ilişkin örnekler Ek de bilgi amacıyla sunulmaktadır. Plan daha sonra bağımsız kişiler tarafından ön değerlendirmeye tabi tutulmakta, onların tavsiyeleri doğrultusunda nihai şekli verilen plan, Komisyonla müzakere edilerek, program adını almakta ve uygulamaya esas belge niteliği kazanmaktadır. IPARD ın uygulanmasının, SAPARD uygulaması ile aynı olması beklendiğinden, planı ve programı hazırlamak, Komisyonla müzakere etmekten sorumlu bir Yönetim Otoritesinin (merciinin) belirlenmesi gereklidir. Programın izlenmesi için ayrıca bir İzleme Komitesi kurulması gerekmektedir. İlgili kamu kurum ve kuruluşları, sosyal taraflar ve Avrupa Komisyonunun temsilcilerinden 3

4 oluşan izleme komitesi esas itibarı ile yardımın ve uygulamanın etkinliği ve kalitesini temin etmekle yükümlüdür. Bu bağlamda Komite: Her bir tedbire yönelik seçim kriterlerini gözden geçirir ve onaylar, Belirlenen hedefler doğrultusunda ilerlemeleri izler, Başta farklı tedbirler için belirlenen hedeflere ulaşılması olmak üzere, uygulama sonuçlarını inceler, Komisyona gönderilmeden önce yıllık ve nihai uygulama raporlarını gözden geçirir ve onaylar, AB fonlarının tahsisine yönelik herhangi bir Komisyon kararı ile ilgili her türlü değişiklikle ilgili önerileri inceler ve kabul eder; Belirlenen hedeflere ulaşılmasını hızlandıracak ve kolaylaştıracak uygun ayarlama ve düzeltmeler konusunda IPARD ajansına tavsiyelerde bulunur. UYGULAMA MEKANİZMASI Genişletilmiş Merkezi Olmayan Uygulama Sistemi kapsamında aday ülkelerin kendi idari kapasitelerini geliştirmesi beklenmekte, programın yönetimi ve kontrolünün ilgili ülkenin sorumluluğunda kurulmuş bir ödeme ajansı tarafından yapılması gerekmektedir. Bu bağlamda kırsal kalkınma için ayrılacak fonların kullanılması için bir IPARD ajansı kurulması zorunludur. Ajans, AB Ortak Tarım Politikası harcamalarının yapıldığı Avrupa Tarımsal Yönlendirme ve Garanti Fonunun (EAGGF ya da FEOGA) Garanti Bölümünde öngörülen hesapların ibrasına yönelik işlemler (son denetim, hesapların ibrası ve uygunluğu kararı) gibi kapsamlı uygulamalardan sorumlu olmaktadır. İşlemler ve sorumluluklar FEOGA ile aynı olduğundan, IPARD ajansından adaylık sürecinde gerekli deneyimi kazanması ve üyelik sonrasında, FEOGA Ödeme Ajansı şekline dönüştürülmesi beklenmektedir. Burada özellikle dikkat edilmesi gereken husus, FEOGA da hesapların ibrası sırasında bazı ödemelerin usulüne uygun olarak yapılmadığı tesbit edildiğinde, usulsüz olan ödemelerin üye devletten geri alınması uygulamasıdır. Bu geri alınamadığı takdirde, ilgili ülkeye bir sonraki yılda yapılacak tahsisatlarda indirime gidilmektedir. IPARD Fonları için de benzer bir uygulama sözkonusu olacaktır. IPARD Ajansının temel görevleri kısaca aşağıdaki gibidir: Başvuruların istenmesi, Planda belirlenen kriterler kapsamında projelerin seçimi, Tahsisat (taahhüt) ve ödemelerin onaylanması, Ödemelerin yapılması, Tahsisat (taahhüt) ve ödemelerin muhasebesi, 4

5 Kontroller (proje öncesi ve sonrası), Raporlama. IPARD ajansının temel olarak, personel ve yaptıkları işler bakımından birbirinden bağımsız iki birimden oluşması gerekmektedir. Bu birimler ve görevleri şu şekildedir. Uygulama Birimi Ödeme Birimi - Proje başvurularının ilgili esaslar - Ödemenin yapılması çerçevesinde kontrolü - Muhasebe - Proje öncesi ve sonrası sahada - İç denetim denetimler - Ödeme taleplerinin kontrolü - Proje kapsamında işe başlanılması - Proje sonrası saha denetimlerinin onayının verilmesi yapılması - Proje kapsamındaki işlerdeki - Ödeme onayının verilmesi ilerlemelerin izlenmesi - İç denetim Yukarıda da belirtildiği üzere, fon kaynaklarının kullanılabilmesi için Planda yer alan her bir tedbirle ilgili olarak, Ajansa yönetim devrinin yapılması gerekmektedir. Bu devir bir Komisyon Kararı ile yapılabilmektedir. Bu kararın verilebilmesi için, kurumun ilgili tedbirler konusunda akredite olması gerekmektedir. Akreditasyon işlemi daha karmaşık bir idari yapıyı gerektirmektedir. Yetkili mercinin yani Ulusal Yetkilendirme Görevlisinin (NAO) belirlenmesi (halihazırda ülkemizde bu belirleme yapılmış olup, Ulusal Yetkilendirme Görevlisi Başbakan Yardımcısı ve Devlet Bakanı Sayın Ali Babacan dır). Sistemde NAO nun görevleri, IPARD ajansının idari, ödeme, kontrol ve muhasebe işlemleri ile projelerin seçimi, ihalesi, sözleşmelerin yapılması ve satın alma kurallarını içeren yapılarının AB tarafından belirlenen kriterler çerçevesinde inceleyerek akredite etmek; program süresince akreditasyon kriterlerinin uygulanmasını izlenmek; topluluk katkısı fonların bütün mali sorumlululuğunu üstlenmek ve Komisyona yıllık muhasebe kayıtlarını göndermektir. NAO aynı zamanda tasdik (onama) kuruluşunu belirlemek durumundadır. IPARD Ajansından bağımsız olan bu kuruluş Ajansın ve IPARD Euro hesabının yıllık hesapları ile ilgili belge düzenlemek, Ajansın yönetim ve kontrol sistemlerinin yeterliliği konusunda yıllık rapor sunmak ve fonlara ilişkin eş-finansmanı doğrulamakla yükümlüdür. Ulusal Fon kapsamında ayrı bir IPARD Euro hesabının açılması ve Ulusal Fon da IPARD dan sorumlu bir birim oluşturulması. 5

6 Ajansın Akreditasyonu ve Yönetimin Devri Süreçleri Bu konuda NAO, denetim listesini hazırlamaktadır. Burada IPARD ve Ulusal Fon un çalışma usul ve esasları ile yapısı incelenmektedir. Ajansın ve Ulusal Fonun önakreditasyon raporu uluslararası kabul gören denetim standartları esasında bağımsız bir kuruluş tarafından hazırlanmalıdır. Bu tamamlandıktan sonra, NAO kendi denetimini de yaparak, Ajansı akredite etmektedir. Akreditasyon kararı Komisyon a gönderildikten sonra, Komisyon tarafından yapılacak değerlendirmeler sonrasında fonların yönetimi devri kararı alınmaktadır. Akreditasyon sırasında dikkat edilen temel hususlar kısaca aşağıdaki gibidir: Projelerin kabulü, seçimi, ödeme onayları, ödemelerin yapılması ve harcamaların muhasebesi gibi konularda çalışan personelin ve birimlerin görev ve sorumluluklarının birbirinden ayrı olması, Yapılan işler için yazılı prosedürlerin varlığı, Gözetim, eğitim, personelin rotasyona tabi tutulması veya hassas mevkilerde çalışanların daha kapsamlı biçimde gözetimi, yazı yazma ve imzalamadaki sorumluluklar vb. Her türlü onayın kontrol listeleri ve destekleyici belgeleri esas alması, Başvuru ve ödeme taleplerinin sadece yeterli denetimlerden sonra kabul edilmesi, Başvuruların zamanında işleme konulması, Bilgisayar sistemine erişimin kontrol edilmesi ve korunması, Tahsisat ve ödemelerin gerçekleştirilmesi için muhasebe ve hesaplara giren her bir kalem için tam bir denetim zinciri oluşturulması, İç denetim, Satın alma kuralları (kamu, özel), Görevlerin devri (ödemelerin akdedilmesi ve muhasebesi hariçtir), Usulsüzlükler dahil olmak üzere, alacakların farkedilmesi ve kaydedilmesine ilişkin sistem, Faydalanıcılar için tanıtım ve kılavuzlar, Uygun bir raporlama sistemi. Fon kaynaklarının kullanımına yönelik olarak kapsamlı mali yönetim kurallarının bulunması gerekmektedir. Bunun için projelerin yaşama kabiliyetinin bulunması (fizibilite çalışmaları ve iş planı), başta ekonomik ve maliyet etkinlik konusu olmak üzere uygun mali yönetim prensiplerinin bulunması, farklı fonların aynı projelere yönlendirilmesini engellemek için gerekli kontrol mekanizmasının kurulu olması gerekmektedir. 6

7 IPARD KAYNAKLARINDAN PROJELERİN DESTEKLENMESİ Avrupa Birliği Genel Sekreterliği IPARD ın kullanım koşulları da oldukça farklıdır. Buna göre Kırsal Kalkınma Planında yer alan tedbirler (öncelikler) çerçevesinde uygun nitelikteki projeler desteklenmektedir. Proje başvuruları IPARD Ajansına geldiğinde, bu başvurular önceden belirlenmiş seçim kriterleri çerçevesinde kontrol edilmektedir. IPARD kapsamında desteklenecek projelere ayrılacak kaynakta proje sahiplerinin yapacakları katkı oranları da değişmektedir. IPARD daki temel kural, IPARD kaynaklarının projelere yapılacak kamu katkısının en fazla %75 i olmasıdır. Kamu katkısı ise projelerin mahiyeti ve faydalanıcılara göre değişmektedir. Örneğin proje sahibi (faydalanıcı) bir çiftçi veya özel sektör kuruluşu ise, proje bedelinin %50 si kamu katkısı şeklinde finanse edilmektedir. Yani proje maliyetinin yarısı proje sahibi tarafından karşılanırken, diğer yarısı için kamu katkısı (ki bunun %75 i IPARD, %25 ulusal bütçe kaynakları) şeklinde finanse edilmektedir. Uygulamadaki temel ilkelerden birisi, projeler için verilecek kamu katkısının (IPARD+ulusal bütçe) proje tamamlandıktan sonra yapılmasıdır. Yani proje sahibi, projesi Kabul edildikten sonra gerekli yatırımı yapmakta, desteği ise projeyi tamamladıktan sonra yapacağı ödeme talebi sonrasında geri alabilmektedir. Bu özellikle sektörde proje yapmak isteyeceklerin, projeye başlamadan once gerekli mali kaynaklara sahip olması gerektiği anlamına gelmektedir. Birçok konuda özellikle çiftçilerin bu yatırımları tamamlamak için yeterli kaynağı olmayacağı gözönüne alınarak, bu projelerin başlatılması ve tamamlanması için onlara kredi gibi birtakım finansman kolaylıklarının sağlanması gerekmektedir. 7

8 Kırsal Kalkınma Planında yer alacak tedbirler ve desteklenebilecek türdeki faaliyetlerin seçilmesi Örnek 1. İlgili AB mevzuatı ve içerdiği koşullar: Hayvansal kökenli gıdaların insan sağlığı için yarattığı riskin ortadan kaldırılması çok önemlidir. AB de üretilen sütlerin belirli sağlık koşullarında olması zorunludur. 92/46/EC sayılı Konsey Direktifinde bu konuda kapsamlı düzenlemeler yapılmıştır. Buna göre sütün kalitesindeki olumsuz etkileri önlemek açısından, süt sağıldıktan hemen sonra temiz bir yere konulmalı, eğer 2 saat içinde toplanmıyorsa, günlük süt toplamanın olduğu yerlerde 8 Cº lik veya daha düşük sıcaklığa kadar soğutulmalıdır. Eğer süt günlük olarak toplanmıyorsa, süt 6 Cº ye kadar soğutulmalıdır. Süt sağıldıktan sonraki iki saatlik süre dışında muamele veya işleme tesisine naklediliyorsa, nakliye sırasında soğutulmuş sütün sıcaklığı 10 Cº yi aşmamalıdır. Yine aynı direktifte, sütün sağılması, toplanması veya taşınması sırasında kullanılan kap, kacak, tank vb. malzemenin temizlenmesi ve dezenfeksiyonu kolaylaştıracak biçimde yüzeyi pürüzsüz, paslanmaya dayanıklı ve insan sağlığını olumsuz yönde etkileyecek maddelerin süte geçmesini engelleyecek malzemeden yapılması gerekmektedir. Diğer bazı AB düzenlemeleri kapsamında hayvansal kökenli ürünleri üreten tesislerin uyması gereken kapsamlı düzenlemeler bulunmakta olup, burada bunlara ayrıca yer verilmemiştir. Sorunun tanımı ve mevcut durum: Türkiye AB ye üye olduğu günden itibaren sütün sağıldığı çiftliklerde bahsekonu malzemelerin kullanılması gerekmektedir. Aksi takdirde sütün üretimde kullanılması mümkün olamayacaktır. Bu durumda, hem çiftçiler ürünlerini satamadıkları için önemli gelir kayıplarına uğrayacaklar hem sektörde yer alan süt ürünleri üreticisi firmalar hammadde bulamama sıkıntısıyla karşılaşacaklar hem de tüketiciler istenen miktarda süt bulamama riski ile karşı karşıya kalabilecektir. Bunu önlemek için çiftçilerin uygun malzemeden yapılmış süt sağım makinası ve süt bekletme kabını temin etmesi gerekmektedir. Ayrıca XXX firmasının süt toplama kamyonları, belirli köylerde üreticilerin sağdığı sütü, süt sağıldıktan 5 saat sonra toplamaya geliyorsa, kamyon gelinceye kadar sütün belirli bir sıcaklıkta muhafaza edilmesi gereklidir. Ayrıca yine bu kamyonlarda sütün belirli sıcaklıkta taşınması gerekmektedir. Diğer taraftan çiğ sütü alarak işleyen ve mandıra ürünü haline getiren firmaların üretim tesislerinin AB de özellikle 2006 yılında devreye girecek çok kapsamlı hijyen kurallarına uygun olması gerekmektedir. Müzakereler sırasında geçiş süreci istenmediği takdirde bazı tesislerin AB üyeliği sonrasında kapatılması gerekecektir. IPARD Tedbirlerinin (desteklenecek faaliyetlerin) seçilmesi: AB kurallarına uygun üretim yapılabilmesi için gerekli olan kurallardan, sadece yukarıdakilerin karşılanabilmesi için en azından aşağıdakilerin yapılması gerekmektedir: EK 8

9 (a) çiğ süt elde edilen çiftliklerde öngörülen standarttaki malzemelerin kullanılması, (b) sütün sağılması ile toplanması arasında geçen süre 2 saatten fazla ise, sütün belirli yerlerde belirli sıcaklıklarda muhafaza edilmesi (c) Sütün süt kamyonlarında nakliyesi sırasında belirli bir sıcaklıkta muhafaza edilmesi, (d) Çiğ sütü alarak, işleyen tesislerin belirlenen hijyen kurallarına uygun biçimde modernizasyonu Yatırım anlamına gelen bu 4 faaliyet arasında seçim yapmak ve AB fonlarından hangilerinin destekleneceğine karar vermek Hükümetin kararıdır.şu an AB ye üye olmuş olan ülkelerdeki tecrübeler dikkate alınarak seçim şu şekilde olabilir: (d) deki yatırımların maliyeti çok yüksek olabilir ve yıllık olarak bu konuya ayrılacak meblağla çok sınırlı sayıdaki tesise yatırım yapılabilir. Bu yatırım, tesise gelen çiğ sütün kalitesinde belirli bir iyileşme olmadığı sürece çok rasyonel olmayacaktır. Bu bağlamda, çiğ süt alıp işleyen, pastörüze süt, peynir vb. süt ürünlerini üreten tesislerin büyüklüğü gözönüne alınarak, bu yatırımların özel sektörün kendisi tarafından yapılmasına karar verilebilir. Genel süt toplama kamyon/kamyonetleri özel sektörün malı olduğundan, (c ) de belirtilen yatırımlar da aynı şekilde değerlendirilebilir. Maliyet-etkinliğin temini açısından IPARD kapsamında (a) ve (b) deki yatırımların desteklenmesine karar verilebilir. Böyle bir durumda: Çiftlik yatırımları başlıklı tedbir seçilerek, çiftçilerin süt soğutma tankları ve/veya sağım makinaları alınması veya yüksek süt verimi olan hayvanların alınmasını içeren projeler desteklenebilir. Tarım ve balıkçılık ürünlerinin işlenmesi ve pazarlanması yatırımları başlıklı tedbir seçilerek, bu tedbir altında kooperatiflerin, üretici gruplarının süt işleme tesisleri kurması/modernizasyonu yatırımlarını içeren projeler desteklenebilir. Örnek 2: Benzer sorunlar balıkçılık ürünleri ve fındık için de geçerlidir. Örneğin, fındığın kurutulması sırasında oluşan aflatoksin maddesi nedeniyle AB standartları tutturalamdığından ihracatta büyük sorunlarla karşılaşılmaktadır. Bunu önlemenin en iyi yolu, fındığın toplanmasından hemen sonra uygun kurutma tesislerinde kurutularak paketlenmesidir. Burada Tarım ve balıkçılık ürünlerinin işlenmesi ve pazarlanması yatırımları başlıklı tedbir altına, üretici örgütlerinin veya kooperatiflerin fındık kurutma/paketleme tesisi kurmasına yönelik yatırımlar desteklenebilir. Örnek 3: Ekonomik gelir kaynaklarının çeşitlendirilmesi başlığı altında, doğal kaynakların çıkarılması, işlenmesi; turizm (konaklama,restoran, rekreasyon, eğitim hizmetleri vb.), tarım hizmetleri, küçük ölçekli imalat ve el sanatlarına yönelik projelerin desteklenmesi öngörülebilir. 9