ARAŞTIRMA VE MESLEKLERİ GELİŞTİRME MÜDÜRLÜĞÜ EKONOMİ SEKTÖREL

Transkript

1 AR&GE B Ü L T E N AR&GE BÜLTEN 2009 ARALIK - SUNUŞ 2014 OCAK İÇİNDEKİLER ARAŞTIRMA VE MESLEKLERİ GELİŞTİRME MÜDÜRLÜĞÜ Sunuş EKONOMİ Barter Sistemi, Ticari Hayatımızın İçinde Alternatif Bir Finansal Araç Olarak Değerlendirilebilir Erdem ALPTEKİN Küresel Kriz Sınavını Başarıyla Atlatan Türkiye nin İkinci Bir Sıçrama Yapması Şart Övgü PINAR SEKTÖREL Yurtdışı Müteahhitlik Hizmetleri Nurel KILIÇ Krizlerin Turizm Sektörü Üzerindeki Etkileri Nesrin Suna SARIÇAY-Müge ÜNAL Perakende Sektörünün Yükselişi Devam Ediyor Gözde SEVİLMİŞ Sektörler Mercek Altında Şebnem BORAN-Hande UZUNOĞLU 1

2 2014 OCAK SUNUŞ Değerli Üyelerimiz, İç ve dış siyasetin yoğun gündemi ile geçirdiğimiz yılın ilk ayını geride bıraktık. Ocak ayı özellikle dünya barışının geleceği açısından önemli gelişmelere sahne oldu. Dünya Ekonomik Forumu tarafından yayınlanan Küresel Riskler 2014 raporuna göre; önümüzdeki 10 yıllık süre zarfında artan gelir dağılımı uçurumunun toplumların istikrarına en büyük risk. Diğer önemli riskler arasında işsizlik, atıl istihdam, iklim değişikliği ve siber saldırılar da sayılıyor. Ayrıca mali krizlere dair kaygıların devam ettiği vurgulanıyor yılının ülkemiz için zorlu geçeceğine dair genel bir görüş hakim. Siyasi riskler, belirsizlikler ülkemiz ekonomisinin istikrarının önündeki en büyük engel yılı beklentileri bozuldu, döviz, faiz ve enflasyon hedefleri değişti. Önümüzü göremediğimiz zor bir süreçten geçiyoruz. Bu nedenle iş dünyasının temkinli davranması gerekiyor. Bültenimizin ekonomi ve sektörel bölümlerinde ise; Barter Sistemi, Ticari Hayatımızın İçinde Alternatif Bir Finansal Araç Olarak Değerlendirilebilir, Küresel Kriz Sınavını Başarıyla Atlatan Türkiye nin İkinci Bir Sıçrama Yapması Şart, Yurtdışı Müteahhitlik Hizmetleri Krizlerin Turizm Sektörü Üzerindeki Etkileri, Perakende Sektörünün Yükselişi Devam Ediyor Sektörler Mercek Altında başlıklarındaki yazılarımızı bulabilirsiniz. Odamız Araştırma ve Meslekleri Geliştirme Müdürlüğü uzmanları tarafından hazırlanan AR&GE Bülten'in üyelerimize, kamu otoritelerine ve ilgililere yararlı olacağını umuyor, bol kazançlı günler diliyoruz. Ekrem DEMİRTAŞ Yönetim Kurulu Başkanı 2

3 2014 OCAK EKONOMİ BARTER SİSTEMİ, TİCARİ HAYATIMIZIN İÇİNDE ALTERNATİF BİR FİNANSAL ARAÇ OLARAK DEĞERLENDİRİLEBİLİR Erdem ALPTEKİN Dünya ekonomisi, kalıplaşmış ticari ve finansal araçların kullanımının geride bırakıldığı, mevcut enstrümanların sorunlara çözüm bulamadığı ve bu nedenle alternatif finansal araçlarının denendiği ve sözkonusu araçların başarı olasılıklarının değerlendirildiği yeni bir finansal dönemden geçmektedir. Yeni enstrümanlar ve yeni politikalar, bugün iş dünyamızın karşısına çıkmakta, iş dünyası sözkonusu araçlara alışma konusunda uyum zorluğu yaşamakta ama tıpkı çağımızın dijital araçları gibi yeni finansal araçların yakın bir zamanda iş hayatında kullanılacağı düşünülmektedir. Bunlardan birisi de barter sistemidir. Barter mal ve hizmet değiş-tokuşuna verilen isimdir. Trampa ekonomisi olarak da adlandırılmaktadır. Paranın icadı malı malla ödeme zorluklarını aşmış ve barter ilkel ticaret aşaması olarak sayılmıştır. Teknolojinin gelişimi ve özellikle bilişim-iletişim tekniklerinin gelişimi, trampayı yeniden gündeme taşımış, para yerine malı malla (hizmet dâhil) ödeme, böylece ticareti daha geniş alana yayma olasılığı yeniden konuşulur olmuştur. Barter sisteminde firmalar, bir mal veya hizmet satın aldıklarında para ve diğer ödeme araçları ile ödeme yapmamaktadır. Sistemde bulunan firmalar ile mal ve hizmetler bir barter şirketi tarafından buluşturulmaktadır. Sisteme giren bir firma satın aldığı mal ve hizmetin bedelini, para kullanmadan, yine kendi ürettiği mal veya hizmetle geri ödemektedir. Firmalar birbirlerinden doğrudan alım yapmakta, ancak sisteme borçlanmaktadır. 3

4 2014 OCAK EKONOMİ Sistemde muhasebe hizmetlerinden ofis malzemelerine, sektörel hizmetlerden mimarlığa, diş bakımından sigortacılığa kadar pek çok mal ve hizmetin ticareti söz konusu. Sistemin en önemli avantajları; Atıl kaynakların kullanılmasını sağlaması, Borçlanma ve finansman giderlerini azaltması, Kaynak maliyetini düşürmesi, Tahsilat ve teslimiyet riskini en aza indirmesi, Yeni müşteriler kazandırmasıdır. Dünyada yüksek hacimli barter işlemleri yapılmaktadır. Sistemin en yaygın kullanıldığı ülkeler: Almanya, İsviçre ve ABD dir. Piyasaların etkin çalışmadığı, etkin çalışması için ortam yaratılmadığı durumlarda, ekonomik birimlerin buna verdiği tepki biçimi (response to market failure), kredi kanalını yeniden şekillendirebilmektedir. Bu konuda en iyi örneklerden bir tanesi 1990 lı yıllarda Rusya ve Ukrayna da yaanan nakit dışı ve takas (barter) ekonomisidir. 1 Bankacılık sektöründe aracılık fonksiyonunun yeterince çalışmaması nedeniyle, piyasa kendi çözümünü üretmiş, ekonomide nakit dışı ödeme ve takas (barter) aktivitesi önemli ölçüde artmıştır. Nitekim, 1994 yılında nakit dışı ödeme ve barter işlemlerinin toplam satışlar içindeki payı % 8 iken, 1998 yılında % 50 lerin üzerine çıkmıştır. Nakit dışı ödeme ve barter işlemlerinin sözkonusu dönemde bu ölçüde gelişme nedenlerinden biri olarak, vergi planlaması yapma (şirketlere karlarının bir bölümünü saklama) imkanı yaratması gösterilse de, asıl nedenin reel sektörün bankacılık sektöründe yaşanan olumsuzluklara (bank failures) karşı gösterdiği reaksiyon olduğu ifade edilmektedir. 2 Sistem, ülkeler arasındaki ticarette de yaygın. Çin in bazı Afrika ülkelerinden maden alıp, karşılığında altyapı yatırımı gerçekleştirmesi, Suudi Arabistan ın petrol karşılığında Asya ülkelerinden gıda alması, Dubai nin mimari projelerini sürdürmek için, ham madde karşılığında gayrimenkul önermesi gibi uygulama örnekleri var. Barter sistemi, ülkemizde de 1990 lı yıllardan sonra uygulanmaya başladı. Barter, sanayi ve hizmet sektörlerinde kullanılıyor. 1 Ercan Türkan, T.C. Merkez Bankası, Türk Ekonomisinde Makro Kredi Kanalı: Ölçek ve Kalite Açısından Bir Değerlendirme, 9 Kasım 2004, s.23, ( ( ). 2 Türkan, s.24. 4

5 2014 OCAK EKONOMİ Barter, ağırlıklı olarak Marmara Bölgesi nde yoğun olarak kullanılıyor. Ancak kamuoyu tarafından barter sistemi pek tanınmıyor. Sistem, diğer finansal sistemlerin gölgesinde kalmış durumda. Bu durumu, finans kesimiyle ilgili Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu ve Türkiye Bankalar Birliği nin web sitelerinde barter sistemiyle ilgili herhangi bir bilgi bile yer almaması teyit ediyor. Özellikle iç talep darlığı ve dış pazar bulma konusunda yaşanan sorunlara çözüm bulma anlamında, Barter ticareti öneriliyor: Atıl kapasiteyi kullanıma geçirmede, stokları eritmede ve yeni pazarlar bulmada barter ticareti iyi bir seçenek olarak değerlendiriliyor. Barter, zor günler geçiren reel sektör için bir nefes alma fırsatı olabilir. Ancak, Barter ticaretine kurtarıcı gözüyle de bakmamalıyız. Ticari hayatımızın içinde bir alternatif enstrüman olarak değerlendirilmeli. Trampa yoluyla ticaret, bugünün gelişmiş internet olanaklarına rağmen, şu sorulara yanıt verememektedir: İhtiyaç eşleşmesi yoksa trampa içinden çıkılması envanter sorunlarına yol açmayacak mıdır? Değer ölçüsü para yoksa trampa değerlemeleri zorluklara ve hatta (bilerek veya bilmeden) istismarlara yol açmayacak mıdır? Mal veya hizmeti trampa denkliği sağlamak için nasıl böleceğiz? Kredili satış yerine geçecek trampada standartlar nasıl ve kimler tarafından belirlenecektir? Parayı biriktirmek paranın temel niteliklerinden biridir. Malı nasıl saklayacağız? Barter sisteminde; Sisteme sunulan malların stokta kalan düşük kaliteli ya da demode mallar olması, Malı zamanında temin edememekten kaynaklanan sorunlar, Barter sistemi işleticisine hem alım hem de satımda komisyon ödenmesi, Malların, fiyat, kalite, teslim süresi vb. gibi şartlardan tamamen barter yapan firmaların sorumlu olması gibi dezavantajlar da söz konusu olabilmektedir. Bu nedenlerden dolayı Barter Sistemi, finans sisteminde günümüzde çok fazla kullanılmayan ilkel bir uygulama olarak kalmıştır. 5

6 2014 OCAK EKONOMİ Trampa ekonomisi belki bütünüyle para ekonomisinin yerini asla tutmayacak ama sınırlı da olsa gelişimi; Küreselleşmeye ve İnternete dayalı teknolojilerin daha da gelişmesine bağlı kalacaktır. Türkiye de Barter uygulamasına ilişkin özel bir düzenleme yok. Bu kapsamda; Barter işletmelerinin kuruluşunda kolaylıkların sağlanması, Barter şirketlerinin de sistemden yararlanmak isteyenlere değişik hizmet olanakları sağlaması, Sistemin çeşitli eğitim kurumlarında tanıtılması, konunun eğitim müfredatlarında yer alması, Profesyonel barter uzmanlarının eğitilmesi açısından kurslar açılması, Barter uzmanlığının yeni bir iş kolu olarak tanıtılması sistemin ülkemizde de daha etkin kullanılması için alternatif çözümler olabilir. Barter Sistemi ne ilişkin düzenlemelerin yer aldığı bir yasa çıkarıldığı takdirde; Türkiye de kayıtlı barter ticareti artış yaşayabilir, bu sayede sistem iş dünyasında daha fazla uygulama şansı bulabilir. Dünya trampa borsalarının iş dünyasının kullanımına yönelik sonuçları tatmin edici değil. Eğer Barter Sistemi çok etkili bir sistem olsaydı, Barter ticareti daha geniş kitleler tarafından biliniyor ve günümüzde daha büyük hacimlerde etkin bir şekilde kullanılıyor olurdu diye düşünüyoruz. Trampa ek bir pazarlama taktiği olarak belki geliştirilebilir; ama para ekonomisinin yerini asla tutamayacağı düşünülmektedir. Kaynak: Ercan Türkan, T.C. Merkez Bankası, Türk Ekonomisinde Makro Kredi Kanalı: Ölçek ve Kalite Açısından Bir Değerlendirme, 9 Kasım 2004, s.23-24, ( ( ). Özgür Biyan, Barter İşlemlerinin Türk Vergi Hukuku Karşısındaki Durumu, Vergi Sorunları Dergisi, Sayı: 253, Ekim

7 2014 OCAK EKONOMİ KÜRESEL KRİZ SINAVINI BAŞARIYLA ATLATAN TÜRKİYE NİN İKİNCİ BİR SIÇRAMA YAPMASI ŞART Övgü PINAR 2008 yılında, dünyada önce finans piyasalarında ortaya çıkan daha sonra da reel ekonomileri etkisi altına alan büyük bir krizle karşı karşıya kalınmıştır. Söz konusu kriz ile 1929 Dünya Ekonomik Buhranı ile sık sık kıyaslanan ve küresel ekonominin II. Dünya Savaşı ndan sonraki en büyük daralmayı yaşadığı görülen bir ortam ortaya çıkmıştır. Dünya ekonomileri üzerinde yıkıcı etkilere yol açmış, finansman koşullarındaki bozulma ve toplam talebin gerilemesiyle birlikte küresel ticaret hızla yavaşlamış ve küresel bir boyut kazanmıştır. Özellikle gelişmiş ülkelerin resesyona girdiği bir dönem yaşanmış ve söz konusu ülkelerin yeniden büyümeye başlaması için aradan 5 yıl geçmesi gerekmiştir. Bununla birlikte 2013 yılında ABD ve AB den gelen olumlu büyüme sinyallerine rağmen küresel anlamda ekonomik iyileşmenin tam olarak sağlanamadığı bir süreç içerisinde bulunuyoruz. Küresel kriz sonrası dönemde ülkeler sık sık ekonomideki riskleri azaltmaya yönelik tedbirler almaktadır. Ancak buna rağmen uzun vadeli ve güvenli yatırım ortamını engelleyen faktörler de söz konusudur. Küreselleşmeye bağlı olarak ekonomilerin birbirlerine bağımlı olmaları, küresel risklerden korunmayı da imkansız hale getirmektedir. Ülkelerin ekonomik kalkınmasında uluslararası doğrudan yatırımlar büyük önem taşımaktadır. Uluslararası doğrudan yatırımlar sermaye birikimi, üretim kapasitesi gibi göstergelere olumlu katkıda bulunurken, ülkeye teknolojik açıdan ve işletmecilik açısından önemli bilgi ve yenilikleri de beraberinde getirmektedir. Uluslararası doğrudan yatırımlar, aynı zamanda ödemeler dengesinin düzelmesinde ve ülke ekonomisinin küresel ekonomi ile entegrasyonunda da önemli role sahiptir. 7

8 2014 OCAK EKONOMİ Dünyada 2008 yılında yaşanan küresel kriz ile birlikte uluslararası doğrudan yatırımların durgunluk eğilimine girdiği görülmektedir yılına gelindiğinde özellikle AB nin borç krizi kaynaklı olarak uluslararası doğrudan yatırımların oldukça gerilediği dikkat çekmektedir. Bununla birlikte gelişmekte olan ülkelerde bu dönemde uluslararası doğrudan yatırımların payının arttığı da görülmektedir. Türkiye, küresel riskler ve bölgede yaşanan jeopolitik gerilimlere rağmen tüm bu süreçte ekonomi politikalarını başarıyla yönetmiştir. Tüm dünyada küresel krizin etkilerinin en derinden hissedildiği dönemde Türkiye, % 8-9 düzeyinde büyüme oranlarına ulaşabilmiştir. Uluslararası Kredi Derecelendirme Kuruluşları nın Türkiye nin kredi notunu yükseltmesi, yine IMF ye olan borcun kapatılması gibi gelişmeler küresel ekonominin sıkıntıda olduğu bir dönemde Türkiye nin yükselen ekonomilerden biri olarak küresel sistemde yerini almasına yol açmıştır. Yanısıra işsizlik verilerinin iyiye gitmesi, sanayi üretiminde görülen yükseliş, bütçe açığındaki düşüş, yine kamu borçlarındaki düşüş, ihracat piyasasına yönelik çeşitlendirmeler Türkiye ekonomisinin güçlü yanları olarak ortaya çıkmıştır. Türkiye, gösterdiği bu olumlu ekonomik performans nedeniyle de uluslararası doğrudan yatırımlar açısından önemli bir aşama kaydettiği görülmektedir. Türkiye, gerek coğrafi konumu gerek ekonomik yapısı nedeniyle yatırımcılara önemli fırsatlar sunmaktadır. Ancak tüm bu olumlu gelişmelere rağmen Türkiye nin yeni bir sıçrama yapması gerekmektedir. Son dönemde krizin bir sonucu olarak küresel talepte görülen düşüşe bağlı olarak gelişmekte olan ülkelerin yavaş büyüme oranları, yine sermaye hareketlerinde görülen dalgalanmalar küresel riskleri arttırmaktadır. Yanısıra cari açık, yüksek enflasyon, dış borçlanmanın yüksek olması gibi önemli yapısal sorunlar Türkiye nin son dönemde ekonomik kırılganlığını arttırmaktadır. Öyle ki Orta Vadeli Program da 2013 yılı büyüme oranı % 3,6 ya, 2014 hedefi ise % 4,0 e düşürülmüştür. Bir önceki yıl 47,8 milyar dolar seviyelerine kadar gerileyen cari açık 2013 yılının Ekim ayı itibarıyla 52 milyar dolara ulaşmıştır. Ekonomi Bakanlığı tarafından önümüzdeki dönemde Türkiye nin aşağıdaki konulara öncelik vermesi önerilmektedir: Yüksek katma değerli ve verimlilik artışı sağlayan ekonomik faaliyetlere dönüşüm, Gelişmiş altyapı imkanları aracılığıyla verimlilik artışının sürdürülebilir hale getirilmesi, 8

9 2014 OCAK EKONOMİ KOBİ lerin büyümesi ve uluslararasılaşmasının desteklenmesi, Sağlık sisteminin etkinliğinin arttırılması, Yatırım arazisine erişim, İşgücü piyasasının iyileştirilmesi, Yargı sisteminin etkinliğinin arttırılması, Kamu ihale sürecinde teknoloji boyutunun güçlendirilmesi, İş yapma kolaylığı. Ayrıca; küresel piyasalarda meydana gelen risklerin de iyi değerlendirilmesi ve izlenmesi, Türk finans sisteminde risklere karşı gerekli önlemlerin alınması gerekmektedir. Küresel rekabetin gün geçtikçe önem kazandığı bir ortamda; Türkiye nin katma değeri yüksek olan, ar-ge ve inovasyona dayalı üretime ağırlık vermesi gerekmektedir. Bu sayede rekabet gücü artacaktır. Türkiye nin, yüksek teknolojiye sahip, yüksek gelir seviyesine ulaşmış, nüfusun eğitim seviyesini yükseltmiş, nitelikli işgücüne sahip, nitelikli sermayesini arttırmış bir ülke haline gelmesi hedeflenmektedir. Tüm bu dönüşüm ile Türkiye, uluslararası doğrudan yabancı yatırımcıları da daha çok çekebilecektir. Ayrıca; iş ve yatırım ortamının iyileştirilmesi de büyük önem taşımaktadır. Bu doğrultuda; bürokrasinin azaltılması, kayıtdışı ekonomi ile etkin bir şekilde mücadele edilmesi, sermaye ve finans mevzuat ve yapısının iyileştirilmesi gibi süreçler önem taşımaktadır. Türkiye nin bu dönemde en büyük önceliklerinden biri de tasarrufların arttırılması olmalıdır. Günümüzde tasarrufların beklenenin altında olması cari açık açısından da önemli riskler oluşturmaktadır. Sonuç olarak; Türkiye, küresel kriz sonrası dönemde önemli bir sıçrama yapmıştır. Ancak bu sıçrama küresel risklerin arttığı bu dönemde yeterli değildir. Bu nedenle ikinci bir sıçrama daha yapması gerekmektedir. Bu da makro ekonomik istikrarın yanısıra mikro ekonomik reformların da devam etmesiyle mümkündür. 9

10 2014 OCAK SEKTÖREL YURTDIŞI MÜTEAHHİTLİK HİZMETLERİ Nurel KILIÇ Yurtdışı müteahhitlik hizmetleri sektörü, ekonomiye döviz girdisi, yurt dışında istihdam imkanları, teknoloji transferi ve lojistikten ihracata pek çok alt sektörün yurtdışına açılımına yardımcı olmaktadır. Bu nedenle Türk yurtdışı müteahhitlik ve teknik müşavirlik sektörü, ödemeler dengesi içerisinde, sadece inşaat kalemi altında değil, lojistik, işçi gelirleri ve mal ihracatı kalemleri altında da ciddi gelir kaynakları yaratmaktadır. Birçok sektörün yeni pazarlar bulmasına katkı sağlayan yurtdışı müteahhitlik hizmetleri sektörünün son dönemdeki performansı, her yıl belirlenen hedeflerin üzerinde gerçekleşmiş ve 2013 te de yükselmeye devam etmiştir. Yıllık uluslararası yeni iş tutarı, ilk kez 30 milyar dolar eşiğini aşarak, 45 ülkede 31.3 milyar dolara ulaşmıştır. İnşaat malzemeleri ihracatı ise 22 milyar doları aşmıştır. Bir yılda üstlenilen yeni proje sayısı 374 olmuştur. Türk müteahhitlerin döneminde faaliyet gösterdiği ülke sayısı 103 e, yurtdışında üstlenilen projelerin sayısı ise 7 bin 371 e ve bu projelerin toplam tutarı da milyar dolara ulaşmıştır. 10

11 Tablo 1: Yıllar İtibariyle Ortalama Proje Bedelleri Yıllar Proje Sayısı Ülke Sayısı Proje Bedeli (milyon $) Kümülatif (milyon $) Ortalama Proje bedeli (milyon $) Türk Müteahhitlik Sektörünün Yurtdışı İş Hacmi; 374 projenin toplam tutarı 31,3 milyar dolara ulaşmıştır. Grafik 1: Yıllar İtibariyle Proje ve Ülke Sayısı Dağılımı 11

12 Ayrıca, 2013 yılında Güney Sudan ile Senegal de artık faaliyette bulunulan ülkeler arasına girmiştir yılında Türk müteahhitlerinin yurtdışında en fazla iş üstlendikleri ülke Türkmenistan olmuştur. 10,5 milyar dolar tutarında 60 projenin üstlenildiği Türkmenistan ı, 5,6 milyar dolarla Rusya, 2,8 milyar dolarla Azerbaycan, 2,1 milyar dolarla Irak, 1,8 milyar dolarla Kazakistan takip etmiştir. Diğer taraftan, Irak 65 proje ile Türk firmalarının en çok sayıda proje üstlendikleri ülke olmuştur Türkiye İhracat Stratejisi Eylem Planı çerçevesinde; teknolojik dönüşümü tamamlamış, lojistik ve mevzuat altyapısı güçlü, yeni üretim teknolojilerine hakim, tüm dünyada tanınan ve tercih edilen marka değeri yüksek ürünler pazarlayan, uluslararası pazarlarda güçlü bir Türkiye yaratılarak 18 trilyon dolara ulaşan dünya mal ticaretinde Türkiye nin payının artırılması hedeflenmiştir. Bu doğrultuda, yurtdışı müteahhitlik ve teknik müşavirlik sektörünün 2023 yılında yıllık iş hacminin 100 milyar dolara çıkartılması hedeflenmektedir. Diğer taraftan, Dünya Ticaret Örgütü verilerine göre; 2011 yılında 38 milyar dolarlık hizmet ihracatı ile dünyada 17. sırada bulunan ülkemizin dünya hizmet ticaretinden aldığı payın artırılması da plan kapsamındadır. Yurtdışına açıldığı 1972 yılından bugüne kadar muazzam büyüme rakamları kaydeden ve yakın coğrafyasında haklı bir itibar kazanan Türk yurtdışı müteahhitlik ve teknik müşavirlik sektörü, özellikle 2003 yılından bu yana iş hacmini giderek arttırmıştır. Türk yurtdışı müteahhitlik sektörü yurtdışında her yıl, ülkemizin yıllık mal ihracatının ortalama % 20 si büyüklüğünde proje üstlenmektedir. Müteahhitlik hizmetleri sektörünün önde gelen yayınlarından Engineering News Record (ENR) Dergisi nin, bir yıl içerisinde üstlenilen projelerin toplam bedeli üzerinden her yıl belirlediği dünyanın en büyük 225 müteahhitlik firmasını gösteren listede Türkiye 2003 yılında sadece 8 müteahhitlik firması ile yer alırken, 2012 yılında bu sayı 33 müteahhitlik firmasına yükselmiştir. Söz konusu liste 2013 yılından itibaren 250 firma olarak güncellenmiştir yılında üstlenilen Aşkabat Havaalanı, Aşkabat Olimpiyat Köyü 3. Aşaması ve Türkmenbaşı Limanı projeleri, 1 milyar dolar sınırını aşan projeler olarak dikkati çekmiştir. Türk firmalarının 2013 yılında yurtdışında üstlendikleri projelerin sektörel dağılımında ise; konut, ticaret merkezleri ve idari binalar gibi yapı işleri 12,4 milyar dolarla ilk sırada yer almıştır yılında üstlenilen ulaşım projelerinin toplam tutarı 10,3 milyar dolar, sanayi ve enerji tesislerinin toplam tutarı 6,2 milyar dolar, su ve kanalizasyon projelerinin toplam tutarı ise 1,3 milyar dolar olmuştur. 12

13 Türk yurtdışı müteahhitlik sektörünün döneminde 103 ülkede üstlendikleri kümülatif projenin bedeli ise 274,1 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Ekonomide gerek özel sektör gerekse kamu tarafından gerçekleştirilen inşaat yatırımlarının durakladığı dönemlerde yurtdışı inşaat hizmetleri ayrı bir önem kazanmaktadır. Yurtdışında inşaat işi üstlenen inşaat sanayicileri, kar transferi şeklinde veya işçilerin gönderdiği dövizler yoluyla ülkeye döviz girdisi sağladığı gibi, inşaat malzemeleri, makine ve teçhizat ihracı yolu ile de ödemeler dengesine büyük katkı sağlamaktadırlar. Ayrıca, yarattığı istihdam, teknoloji birikimi ve inşaat malzemelerinin kalite ve standardının yükselmesi gibi olumlu katkıları nedeniyle, yurtdışı inşaat faaliyetlerinin Türkiye ekonomisi içinde önemli bir yeri vardır. İnşaat şirketleri, dış pazarlardaki arayışlarını her düzeyde sürdürmektedirler. Ancak, proje aşamasında ihtiyaç duyulan kredilerin temininde yaşanan sıkıntılar sektörün daha fazla döviz girdisi sağlamasını engellemektedir. Sektör temsilcilerinin dile getirdiği 'teminat mektubu' sıkıntısına Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) tarafından çözüm getirilmiş, buna göre teminat mektuplarındaki kredi limitlerinin hesaplanmasının dikkate alınma oranı yarı yarıya düşürülmüştür. Daha önce yüzde 40 olarak uygulanan bu oran yüzde 20'ye çekilmiştir. Böylece kredi limiti dolan şirketler daha fazla kredi kullanabilecek duruma gelmiştir. Yurtdışı müteahhitlik hizmetlerinin yakaladığı ivmeyi sürdürmesi için hedef pazar olarak belirlenen ülkelerde Türk müşavirlik firmalarının faaliyetlerinin desteklenmesi önemlidir. Bu kapsamda, yurt dışı müteahhitlik hizmetleri yapan veya yapacak olanlara, iş potansiyeli olan ülkelerin mali ve hukuki mevzuatı hakkında yardımcı olunması büyük önem kazanmaktadır. Ayrıca, yurtdışı ihalelerine KOBİ seviyesindeki yapımcıların da katılımının sağlanması, yurtdışı ihale teknikleri hakkında bilgilendirilmeye ağırlık verilmesi önemlidir. 13

14 Petrol ve doğal gaz ihraç eden, yüksek büyüme kaydedeceği tahmin edilen ve riskleri asgari düzeyde olanlar başta olmak üzere gelişmekte olan ülkelerde altyapı yatırımlarının artması ve iş fırsatlarının çoğalması, BDT ülkeleri üstyapı ve altyapı projeleri ile Türk müteahhitler için önemini koruması, körfez bölgesinin de ilgi alanı olmaya devam etmesi beklenmektedir. Yurtdışı müteahhitlik ve teknik müşavirlik hizmetleri sektörüne ilişkin vizyon hedefleri kapsamında; Kuzey ve Orta Afrika: (Cezayir, Nijerya, Sudan) Ortadoğu: Irak, Lübnan, Körfez ülkeleri Orta Asya: Hindistan BDT: Rusya, Azerbaycan, Türkmenistan Doğu Avrupa: Kosova, Balkan ülkeleri Çin Gelişmiş ülkeleri: ABD Hidrokarbon üreten ülkeler Uzun vadede ise Uzakdoğu ve Güney Amerika ülkeleri hedef pazar olarak belirlenmiştir. Bu hedef pazarlara etkin olarak girebilmesi için söz konusu ülkelerde daha güçlü, nitelikli elemanlarla donanmış bir yurtdışı teşkilatı oluşturulması ve yeni pazarlar için proje desteği oluşturulması önemlidir. Afrika nın ise Dünya Bankası, Afrika Kalkınma Bankası ve Avrupalı kredi kuruluşları tarafından finanse edilen çevre, ulaştırma ve enerji projeleri ile çekiciliğini sürdüreceğini düşünülmektedir. İnşaat sektörüne kazandırdığı yeni kavramların yanı sıra, uluslararası platformlarda da kendini kanıtlamış olan yurt dışı müteahhitlik hizmetleri sektörünün inşaat yapımı, teknoloji birikimi ve uluslararası ihalelere katılım tecrübesinde yakaladığı yüksek potansiyel ile önümüzdeki yıllarda uluslararası pazardan daha fazla pay alması beklenmektedir. Kaynak -Ekonomi Bakanlığı, 14

15 KRİZLERİN TURİZM SEKTÖRÜ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Nesrin Suna SARIÇAY Müge ÜNAL Kriz kelimesi olumsuz bir durumu yansıttığından kullanılması çok da arzu edilmeyen bir kelime olarak algılanıyor. Çünkü bu kelime bilimin her alanında farklı bir anlama bürünebiliyor. Tıpta kriz; bir organda birden bire ortaya çıkan fizyolojik bozukluk olarak tanımlanıyor. Kalp krizi, sinir krizi vb. gibi. Ekonomide kriz; bir mal veya hizmetin kıt hale gelmesi, bir ülkenin resmi parasının değer kaybetmesi, borsa endeksinin aniden düşmesi, enflasyon olarak bilinen fiyatlar genel düzeyinin sürekli yükselme eğiliminde olması vb. durumları çağrıştırıyor. Siyasette kriz; ülkede aniden gelişen, siyasi dengeleri sarsan ve istikrarsızlık oluşturan her durum olarak karşımıza çıkıyor. Kriz kelimesi bazen de karşımıza; bir şeye duyulan ani ve aşırı istek olarak da çıkabiliyor. Tatlı krizi, çikolata krizi gibi. Bu noktada; krizin şekli ve çağrıştırdığı algı ne olursa olsun turizm faaliyetleri kitleleri etkileyen her krizden etkilenir, bazen bireysel krizler bile turistlerin rotalarını değiştirmelerine, tatil hayallerinin bir başka bahara kalmasına neden olabilir. Ülkelerin turizm sektörlerini olumsuz yönde etkileyen uluslararası krizleri aşağıdaki şekilde sıralamak mümkün. İkiz Kulelere Yönelik Terör Saldırıları 11 Eylül 2000 tarihi Amerika da ve dünyada bir dönüm noktası olmuştur. Bu olayın ABD turizmine verdiği zararı saptamaya yönelik olarak Hawaii Üniversitesi Ekonomi Profesörü Carl Bonham başkanlığında hazırlanan bir raporda; 15

16 2000 yılında Amerika da 51 milyon olan uluslararası ziyaretçi sayısının 46 milyona düştüğü, 2004 yılına kadar 27 milyon ziyaretçi kaybı yaşandığı ABD nin bu süreçte turizm kaybının milyar dolarları bulduğu belirtilmiştir Hint Okyanusu Depremi ve Tsunami Hint Okyanusu Depremi ve Tsunami sırasında en çok can kaybı yaşanan ülkelerden birisi Tayland olmuştur.felaket sonrasında ülkenin turizm endüstrisinin de büyük zarar gördüğünü belirtmek mümkündür. Aynı şekilde İngiltere de FMD (Ayak ve Ağızda Görülen Bulaşıcı Hastalık), Sars krizi vb. de uluslararası alanda oluşup ülkelerin turizm faaliyetlerini etkilemiştir. Ülkemiz turizmini etkileyen krizleri ise aşağıdaki gibi sayabiliriz. Körfez Savaşı 1990 yılında Ağustos ayında turizm sezonunun bittiği dönemde gerçekleşen Körfez Savaşı savaş bölgesine yakın olan ülkemizin imajını da kötü yönde etkilemiştir yılında 3,2 milyon $ olan turizm gelirleri 1991 yılında 2,6 milyon $ a düşmüştür. Ülkemize 1990 yılında AB ülkelerinden gelen ziyaretçi sayısı 2,7 milyon iken 1991 yılında 1,7 milyona, OECD ülkelerinden gelen ziyaretçi sayısı da 1990 yılında 3,3 milyon iken 1991 yılında 2,4 milyona düşmüştür Kocaeli Depremi Bu depremden sonra Türkiye nin turizm gelirlerinin bir önceki yıla göre yüzde 40 azalması depremin turizm talebi üzerindeki doğrudan etkisini göstermektedir. Bunların dışında; 2005 yılındaki Katrina Kasırgası, ABD nin en büyük enerji şirketlerinden olan Enron un iflası, Mavi Çarşı nın bombalaması, Güneydoğu da yaşanan terör olayları, Domuz gribi ve 1929 ekonomik krizinden sonra en büyük ekonomik kriz olarak adlandırılan 2009 ekonomik krizi de turizm sektörünü olumsuz etkileyen krizler arasındadır. 16

17 Ayrıca son dönemde; Küresel Ekonomik Krizin de ülkemiz turizmini olumsuz yönde etkilediğini belirmek mümkündür. Küresel boyutta finans piyasalarında yaşanan kriz dünya ülkelerini ve Türkiye ekonomisini de ciddi boyutlarda etkilemiştir. Çünkü turizm harcaması zorunlu bir harcama olmadığı gerekçesi ile ilk kısılan harcama olarak değerlendirilmektedir. Turizm sektörünün küreselleşmeden önemli ölçüde etkilenmesi sebebiyle de yaşanan krizin en fazla etkilediği sektörlerin başında turizm sektörü gelmektedir. Sonuç olarak; turizm gelirleri ülkelerin ekonomik dengelerine her zaman pozitif yönde katkıda bulunmakla birlikte; en ufak bir krizden etkilenmekte ve toplamda bütçe gelirleri de negatif yönde etkilenmektedir. Bu noktada; ülkelerin sadık müşteri potansiyeli olan turizm türlerini geliştirip pazarlamaları bu suretle de turizm dirençlerini arttırmaları gerekmektedir. Sadık müşteri potansiyeli olan turizm türlerinin başında sağlık, termal, inanç, kültür, iş ve fuar turizmi gelmektedir. Bu noktada; kentimizin kıyı turizmi yanı sıra, alternatif turizm türleri açısından da eşsiz imkanlara sahip olduğu göz önüne alınarak; kruvaziyer, sağlık, termal, kongre, kültür, inanç, spor ve tarih gibi çok çeşitli turizm olanakları değerlendirilmeli bu olanaklar turizme gelir olarak kaydedilmelidir. Bu gerçekten hareketle; Odamız; turizm arzının doğru ve etkin bir şekilde kullanılması, gelir seviyesi yüksek, kent ekonomisine faydası olacak turist profilinin hedef kitle olarak belirlenmesi için turizm vizyonunu YIL 12 AY TURİZM olarak belirlemiştir. Kentimizde turizmin 12 ay canlı kalabilmesi için; turistlerin hayallerine hitap edecek alternatif turizm türleri geliştirilmesi gereğinden hareketle bu vizyon belirlenmiştir. İzmir in Odamızın büyük çabaları ile kruvaziyer turizminde yakaladığı başarıyı kongre turizminde, sağlık turizminde, termal turizmde, inanç turizminde, spor turizminde, kent turizminde de yakalaması gerekmektedir. İzmir de; turizm arzının doğru ve etkin bir şekilde kullanılması ve gelir seviyesi yüksek, kalış süresi uzun, kent ekonomisine faydası olacak turist profilinin hedef kitle olarak belirlenmesi son derece önemlidir. Bu kapsamda; İzmir ve hinterlandına tur düzenleyecek uluslararası tur operatörleri ile iletişime geçilmeli, gerekirse kendilerine uçak ve konaklama garantisi verilmelidir civarındaki konaklama kapasitesi Mermer Fuarı organizasyonu haricinde tam kapasite ile çalışmamaktadır. İzmir de yerli ve yabancı ihtisas fuarlarının düzenlenmesi, sayılarının arttırılması gerekmektedir. Uluslararası standartlarda şehir müzeleri kurulmalıdır. Tarihi, kültürel ve mimari özelliği olan yapılar ve ören yerleri restore edilmelidir. 17

18 Kentimizin ve bölgemizin meşhur el sanatlarından deri, halı, takı gibi ürünlerin sunulacağı Kapalıçarşı benzeri otantik alışveriş merkezleri, yeni çarşılar yapılmalıdır. Havaalanı-kent merkezi toplu taşım sistemleri kurulmalı, mevcutların iyileştirilmesi gerekmektedir. Belirlenecek ve pazarlanacak turistik yerlere yönelik yön levhaları ve bilgilendirme tabelaları konulmalıdır. İzmir şehir turları kapsamında tur güzergahını ve çekim noktalarını gösterir özel şehir haritaları ve broşürleri basılmalıdır. Rekabet gücü yüksek, çevreye duyarlı, sürdürülebilir gelişen ve değişen tercihleri göz önünde bulunduran turistik ürünler oluşturulup, pazarlanmalıdır. Raporumuzu sonuçlandırmadan önce; henüz kriz haline gelmemiş ama gelecekte turizm açısından risk oluşturabilecek bazı unsurlara da dikkat çekmek istiyoruz. Bu noktada; Turizm arzının kitle turizmi çerçevesinde yoğun kullanılması ve sürdürülebilir turizme önem verilmemesi, Kültürel değerlerin korunmaması, Doğal kaynakların kalitesinin korunup geliştirilmesine dayalı turizm ürün ve hizmetlerinin yeterince üretilmemesi, Turizmden kısa sürede yüksek ekonomik kârlılık sağlama düşüncesi ile hareket edilmesi, Sanayileşmiş tarım faaliyetlerinin yarattığı olumsuzluklar, Kıyılardaki çarpık yapılaşmalar, Türkiye nin ucuz turizm ülkesi olması algısının silinememesi de ileride ülkemiz turizminde krize neden olabilecek riskler arasında sayılabilir. Özetle; turizm dinamik bir sektördür, diğer sektörlere nazaran ulusal ve uluslararası boyutta yaşanan krizlerden daha kolay etkilenebilmektedir. Sektördeki arzın fazla olması, yerli ve yabancı turistlerin tercihlerinde çok kolay ve rahatlıkla değişiklik yapabilmesine olanak sağlamaktadır. Turizm sektöründeki işletmeler her ticari işletmede olduğu gibi talepteki düşüşlerden de önemli ölçüde etkilenmektedir. Krizlerin olumsuz etkilerini azaltmada, kriz yönetiminde etkin ve belirleyici unsur krizin önceden tahmin edilmesi ve doğru kararların zamanında alınmasıdır. Bu kapsamda, özellikle küresel krizlerden mümkün olduğunca az etkilenmek için dünyadaki gelişmeler, ulusal ve uluslararası düzeydeki rakiplerin tepkileri ve uygulamaları yakından izlenmeli, alternatif planlar yapılmalıdır. 18

19 Kaynaklar: Akademik Araştırmalar Dergisi 2010, Sayı 44, Sayfalar Krizlere En Hassas Sektör Turizmde Etkin Kriz Yönetimi Nur ÜNDEY KALPAKLIOĞLU Emel BAHAR, Ferudun KAYA, Ferah KEKLİK, Konaklama Sektöründe Krizle Mücadele Stratejileri Turizm Bakanlığı Turizm Gazetesi 19

20 PERAKENDE SEKTÖRÜNÜN YÜKSELİŞİ DEVAM EDİYOR Gözde SEVİLMİŞ Dünya ticaretinde, perakende sektörü önemli gelişmeler göstermektedir. Geçtiğimiz yıl 16 trilyon dolarlık hacme oluşan sektör, % 11,6 oranında büyüme gerçekleştirmiştir yılında ise sektörün dünyada 22 trilyon dolarlık bir hacme ulaşacağı tahmin edilmektedir. Ülkemiz perakende sektörü de dünyadaki gelişmelere paralel ilerlemeler kaydetmektedir. Kişi başına düşen harcanabilir gelirin hızla artması ve kredi kartı kullanımının gittikçe yaygınlaşması ile ekonomimizdeki değişikliklerin tüketim alışkanlıklarını da değiştirmesiyle bugün perakende sektöründeki kuvvetli yükseliş devam etmektedir. Türkiye perakende sektörü, gerek nüfus gerekse tüketim harcamaları açısından Avrupa genelinde önemli bir potansiyel arz etmektedir. Tüketim harcamaları açısından Avrupa da 7. sırada yer alan Türkiye perakende sektörü; gıda harcamalarında 5., gıda dışı perakende harcamalarında ise 8. sırada bulunmaktadır. Avrupa ülkeleri ile Türkiye milyon kişi başına düşen mağaza miktarı olarak karşılaştırıldığında perakende sektörünün, bölge ülkeleri içerisinde en fazla gelişme potansiyeline sahip pazar olduğu görülmektedir yılında 302 milyar dolar düzeyinde gerçekleşen Türk perakende sektörü büyüklüğünün 2015 yılında 421 milyar dolara ulaşacağı ve sektörün 2016 yılına kadar her yıl % 10 büyüyeceği tahmin edilmektedir. Ülkemizde modern perakendeciliğin sektörden aldığı pay % 40 ile 42 arasında değişirken bakkallar, büfe ve pazar yerlerinden oluşan geleneksel perakendeciliğin aldığı pay % 58 ile 60 oranında değişmektedir. 20

21 1990 lı yıllardan itibaren özellikle ülkemizde, küçük bakkal dükkanlarından organize (modern) perakendeciliğe geçiş yaşanmaktadır. Organize perakende sektörü, yarattığı istihdam ve katma değer ile kayıtlı ekonomiye olumlu katkıları nedeniyle perakende sektörünün lokomotifi olarak adlandırılmaktadır. Organize hızlı tüketim ürünleri perakende pazarı içinde en hızlı büyüyen kanal ise indirim mağazacılığıdır. Geçtiğimiz yıl % 21 büyüme gerçekleştiren yerli perakendecilerin ise önemi her geçen gün daha iyi anlaşılmaktadır. Günümüzde yerli perakendeciler sadece ülkemizde değil, başta komşu ülkeler olmak üzere dünyanın farklı bölgelerinde hizmet vermeye başlamıştır. Uluslararası firmaların etkinliğine karşı yerel firmaların daha güçlü olabilmesi için daha etkin ve çağdaş yöntemler kullanılması ve ortak hareket edilmesi kaçınılmazdır. Bölgemiz ve özellikle İzmir; genç, yeniliğe açık, talep çeşitliliği zengin toplumsal yapısıyla perakende sektörünün ciddi anlamda yükselişe geçtiği kentlerin başında gelmektedir. Türkiye Perakendeciler Federasyonu verileri uyarınca; mağaza sayısı ve toplam metrekare büyüklüğü gibi ölçütler bakımından beklendiği gibi İstanbul ve Ankara başta yer almakta ardından Bursa ve Ege Bölgesi gelmektedir. Rekabet Kurumu nun Türkiye Hızlı Tüketim Malları Perakendeciliği Sektör İncelemesi Nihai Raporu na göre, organize perakendecilik özellikle başta İstanbul, Ankara, İzmir, Bursa, Antalya gibi büyük şehirlerde ve bölgesel olarak da Marmara, Ege ve İç Anadolu da yoğunlaşmaktadır. Diğer yandan Ege Bölgesi ve özellikle İzmir gıda perakendeciliğinde öncü ve yenilikçi bir rol oynamıştır. İzmir merkez dışında Çeşme, Kuşadası, Marmaris, Fethiye, Dikili gibi özellikle turistik kıyı bölgelerinde nüfus yoğunluğunun ve yaşam kalitesinin ekonomik olarak yükselmesinin de etkisiyle büyük ölçekli süpermarket/hipermarket formatı gelişmiş durumdadır. Söz konusu yapı kendisini yoğunlaşma oranlarında da göstermektedir. Ege Bölgesi, Türkiye nin en yüksek yoğunlaşma oranlarına sahip bölgesi konumundadır. Son yıllarda, modern perakendecilik sektörü, Türkiye de ve Ege de önemli mesafe kat etmiştir. Ege perakende sektörü, Türkiye paralelinde olduğu gibi hızla büyümekte olup dernekleşme ve federasyonlaşmanın ardından hızlı adımlarla ilerlemektedir. Ancak perakende sektöründe söz sahibi olabilmesi için halen kat edilmesi gereken uzun bir yol bulunmaktadır. Bu kapsamda, sektör temsilcilerinin bir araya gelerek sektör sorunlarına ilişkin ortak akıl üretmesi sektörün geleceği açısından önem taşıdığı kadar yetkililere sektörün sesinin duyurulması açısından da oldukça önemlidir. 21

22 Bu çerçevede, 17 Ekim 2012 tarihinde İzmir Ticaret Odası'nın ev sahipliğinde, Türkiye Perakendeciler Federasyonu, Retail Türkiye ve Ege PERDER (Ege Gıda ve İhtiyaç Maddeleri Perakendeciler Derneği) işbirliğiyle İzmir'de Kaya Thermal Hotel'de Ege Perakendecilik Konferansı düzenlenmiştir. Sözkonusu konferansa, 400'ün üzerinde yerel perakendeci katılmış ve perakende sektörünün sorunları, beklentileri, vizyonu tüm gün boyunca tartışılmış ve sektörün talepleri, ilgili kamu kurum ve kuruluşlarına iletilmiştir. Türkiye nin 2023 yılı hedeflerinden birisi dünya çapında en az 10 marka çıkarmak olup bunlardan 2 sinin perakende sektöründen olması ise ortak temenni. Bu hedefe ulaşmak ise kuşkusuz eşit şartlarda rekabeti gerekli kılmaktadır. Diğer yandan birçok sektöre doğrudan ve dolaylı etkisi bulunan perakendecilik sektörünü regüle etmek için bugüne kadar çok sayıda tasarı hazırlanmış olsa da halihazırda perakende sektörünü düzenleyecek bir yasanın bulunmayışı sektörün en büyük sıkıntısıdır. Bu durum, beyaz eşyadan ayakkabıya, zücaciyeden tekstile hipermarketlerde satılan her ürünün toptan ve perakende ticareti alanında faaliyet gösteren birçok işletmeyi de mağdur etmektedir. Çünkü hiçbir standarda bağlı olmaksızın açılan büyük mağazalar sorunlar doğurmaktadır. Birbiri ardına açılan alışveriş merkezleri trafik ve altyapı sorunlarını da beraberinde getirmektedir. Her ne kadar hipermarketlerde tüketicilerin alternatif marka ve ürünleri karşılaştırarak en uygun fiyatlarla temin edebilme imkanına kavuştuğu görünse de; büyük mağazacılık faaliyetine uygun olmayan (depreme dayanıklılık, yangın vb durumlarda tahliye imkanlarının bulunmaması), mevcut yapılarda faaliyette bulunulması, büyük mağazaların yeterli otoparklarının olmaması, akşam saatlerinde yoğunlaşan müşteri yoğunluğu ve araç hareketleri sonucu oluşan trafik karmaşası aslında tüketicileri de olumsuz yönde etkilemektedir. Halen bu konuda yapılmış bir düzenleme olmaması nedeniyle büyük mağazaların sayısı hızla artmış ve perakendecilik sektörü zincir mağaza ağları ile küçük yerleşim birimlerine kadar girmiştir. Bu kapsamda, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı tarafından hazırlanan son tasarı olan Perakende Ticaretin Düzenlenmesi Hakkındaki Kanun Tasarısı Taslağı son derece önemlidir. 22

23 Perakende işletmelerin açılış ve faaliyete geçiş işlemlerinin kolaylaştırılması, perakende ticaretin kaliteli ve standartlara uygun olarak serbest piyasa ortamında etkin ve sürdürülebilir rekabet şartlarına göre yapılması, perakende işletmelerin dengeli bir şekilde büyüme ve gelişmesinin sağlanması, üretici ve tüketicilerin hak ve menfaatlerinin korunması ve perakende işletmelerin faaliyetleri ile bunların üretici ve tedarikçilerle ilişkilerinin düzenlenmesi amaçlanmaktadır. Taslak; organize perakendeciler olarak nitelendirilen alışveriş merkezi, büyük mağaza ve zincir mağazaların yanı sıra geleneksel perakendeciler olarak tabir edilen esnaf ve sanatkâr işletmeleri ile diğer ticari işletmeleri kapsamaktadır. Sözkonusu Kanun Tasarısı Taslağı nda yer alan bazı önemli hususlar aşağıda yer almaktadır. Perakende sektöründe kullanılan; alışveriş merkezi, büyük mağaza, zincir mağaza, özel markalı ürün, franchise, bayi gibi kavramlar tanımlanmaktadır. Ticaret bölgelerinin tespit edildiği, sokak, cadde, mahalle ve ilçe bazında azami fayda sağlayacak perakende işletme sayısının ve konusunun belirlendiği İl bazında stratejik ticari planlar hazırlanacaktır. Esnaf ve sanatkar işletmeleri ile küçük ölçekli ticari işletmeler için stratejik ticari planlar bağlayıcı nitelikte olmayacak fakat bu planlara uygun iş yeri seçiminde bulunmayanların hiçbir teşvik ve destekten yararlanamayacağı açıklanmıştır. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı bünyesinde Perakende Bilgi Sistemi (PERBİS) kurulacak olup sistem ile iş yeri açılış sürecinin basitleştirilmesi ve tek elde toplanması planlanmaktadır. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı nın gözetim ve denetiminde, esnaf ve sanatkarlar meslek kuruluşları eliyle tedarik ve dağıtım şirketleri kurulabilecek ve malların tedarik ve dağıtımında organize hale gelebilecek ve ölçek ekonomilerinden yararlanarak daha rekabetçi fiyatlarla mal ve hizmet sunumu yapabileceklerdir. Perakende işletmelerce talep edilen prim ve bedellerin kurala bağlanması, alım satım işlemleri nedeniyle üretici ve tedarikçilere yapılacak ödemelerin kural olarak 60 gün içinde gerçekleştirilmesi, bu sürenin üretim tarihinden itibaren 30 gün içinde bozulabilen gıda, temizlik ve kişisel bakım ürünlerinde 20 günü geçemeyecek olması kaidesi getirilmektedir. Perakende işletmelerin üretici ve tedarikçilerden temin ederek iş yerinde kendi ad veya markasıyla sattığı ürünlerin ambalajında, üretici ve tedarikçinin markasına tanınırlığını artıracak şekilde yer verilmesi hükmü getirilmiştir. Alışveriş merkezlerinde esnaf ve sanatkar işletmelerine belirli oranda yer ayrılması, esnaf ve sanatkar işletmelerinin alışveriş merkezlerinde faaliyet gösterebilmelerine imkan sağlanması, ayrıca kaybolmaya yüz tutmuş mesleklerin yaşatılmasını teminen bu meslek erbabının alışveriş merkezlerinde faaliyet göstermelerinin mümkün hale getirilecektir. Kampanyalı satışlara ilişkin olarak indirimli ve promosyonlu satış kampanyalarının özellikle süresine ilişkin esaslar belirlenerek disiplin altına alınmasının sağlanması planlanmaktadır. Tüketicilerin, kampanyalı satışlarını PERBİS veya işletmelerin internet sayfası üzerinden güncel olarak takip edebilecektir. 23

24 Perakende sektörünün regüle edilmesi açısından son derece önemli olan taslak, ilgili kamu kurum ve kuruşları ile sektörün görüşüne açılmıştır. Sektördeki plansızlığa son verilmesi ve sektörün en önemli beklentisi olan kanunun bir an önce yürürlüğe girerek sektörü düzenlemesiyle kuralsız ve haksız rekabetin önüne geçilmesi çok önemlidir. Tedbir alınmadığı, kurallar oluşturulmadığı ve global oyuncuların rekabeti ile başa çıkacak perakende işletmeler ortaya çıkmadığı takdirde, yakın gelecekte gıdadan kuyumculuğa, beyaz eşyadan ayakkabıya, zücaciyeden tekstile kadar çok sayıda toptan ve perakende alanında faaliyet gösteren işletmelerin kapanma noktasına gelmesi kaçınılmazdır. İzmir Ticaret Odası, çok sayıda üyesini yakından ilgilendiren perakende sektörünün kurallarının belirlenmesine yönelik bugüne kadar çok sayıda etkinliklerde bulunmuş, toplantılar düzenlemiş ve her aşamada üyelerinin görüşlerini ilgili yerlere iletmiştir. Bu kapsamda, perakende sektörünü yakından izleyen İzmir Ticaret Odası, geçmiş yıllarda olduğu gibi Tasarı nın yasalaşması sürecinde de konunun takipçisi olmaya devam edecektir. Kaynaklar: Alışveriş Merkezleri ve Perakendeciler Derneği, Deloitte Perakendenin Küresel Güçleri 2013, Rekabet Kurumu nun Türkiye Hızlı Tüketim Malları Perakendeciliği Sektör İncelemesi Nihai Raporu, TOBB Türkiye Perakendecilik Meclisi Sektör Raporu, Aralık 2012, TOBB Yayın Sıra No: 2012/179 Türkiye Perakendeciler Federasyonu, 24

25 SEKTÖRLERDEKİ REKABETÇİ YAPI MERCEK ALTINDA Şebnem BORAN Hande UZUNOĞLU GİRİŞ Küreselleşme sürecinde uluslararası pazarlarda rekabet giderek artmaktadır. İşletmeler dış pazarlarda uluslararası firmalarla rekabet ederken iç pazarda da kendini güçlü kılmaya çalışmaktadır. Bununla birlikte iç pazarlarda yerel işletmelerin artan baskısı ve yabancı şirketlerin sayısının artması rekabeti arttırmaktadır. Bu rekabet ortamında güçlü kalabilen firmalar devam ederken, rekabete ayak uyduramayan işletmeler piyasadan çekilmek zorunda kalmaktadırlar. Bu durum sektörlerde rekabet ortamına yansımaktadır. Öyle ki bazı sektörlerde oldukça yoğun rekabet görülürken bazı sektörlerde hemen hemen hiç rekabet görülmemektedir. Türkiye deki rekabet ortamını anlayabilmek için sektörlerdeki rekabet durumunun değerlendirilmesi önem taşımaktadır. Bu doğrultuda; Türkiye İstatistik Kurumu nun 2011 yılına ilişkin Sanayi ve Hizmet Sektörlerinde Yoğunlaşma verileri rekabet ortamını analiz etmeye ışık tutmaktadır. Söz konusu çalışma sektörlere olan talep ve eğilimi ortaya koymaktadır. Bazı sektörler gelişme gösterirken, bazı sektörlerde ciddi bir gerileme olduğu açığa çıkmaktadır. Öncelikle bu çalışmanın yöntem ve bazı göstergeler açısından değerlendirilmesi gerekmektedir. TÜİK yoğunlaşma tespitlerini CR4 ve CR8 değerlerine göre gerçekleştirmektedir. Sektörde en yüksek paya sahip 4 girişimin sektör cirosundaki payı CR4, sektörde en yüksek paya sahip 8 girişimin payını CR8 olarak hesaplamaktadır. 25

26 REKABETİN ANALİZİNDE KULLANILAN YOĞUNLAŞMA KAVRAMI Yoğunlaşma kavramı, ürün pazarında alıcı ve satıcıların sayı ve büyüklük bakımından dağılımına işaret etmektedir. Yoğunlaşma oranı arttıkça pazardaki rekabet şansı azalmaktadır. Diğer bir ifadeyle yoğunluk ile rekabet derecesi arasında ters yönlü bir ilişki bulunmaktadır. Bugüne kadar gelinen süreçte yoğunlaşmayı ölçmek için çeşitli yöntemler kullanılmıştır. Ancak hesaplama kolaylığı nedeniyle yoğunlaşma oranları (M - Firma Yoğunlaşma Oranı (CRM)) yaygın olarak kullanılmaktadır. Genellikle piyasadaki en büyük 4 ve/veya 8 firma için yoğunlaşma oranı hesaplanmaktadır. Dört teşebbüslü yoğunlaşma oranı (CR4), en büyük dört teşebbüsün temsil ettiği toplam piyasa üretiminin nispi payını ölçmektedir. Bu oranlar % 70 in üzerindeyse yoğunlaşma çok yüksek (rekabet çok düşük, tekel yapı oluşmakta), % arasındaysa yoğunlaşma yüksek (rekabet düşük, oligopol yapı oluşmakta), % arasındaysa orta derecede yoğunlaşma (orta düzeyde rekabet, oligopole yakın bir rekabet), % 30 un altındaysa düşük yoğunlaşma yüksek rekabet oluşmaktadır. Düşük yoğunlaşma oranı rekabetin derecesinin yüksek olduğunu, yüksek yoğunlaşma oranı ise rekabetin düşük olduğunu veya hiç olmadığını gösterir. Bu oranın % 100 e ulaşması halinde o pazarın tekelleşmiş olduğu açığa çıkmaktadır. Yani satışların tamamı tek bir firma tarafından gerçekleşmektedir. Yoğunlaşma oranının yüksek olduğu bir sektörde firmanın pazarda hakimiyet kurduğu, fiyatta rekabetin olmadığı ve dolayısıyla tüketicinin zarar gördüğü bir ortam oluşmaktadır. Bu durum genelde gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde görülmektedir. Bu ülkelerde rekabet ve tüketiciyi korumaya yönelik yeterli önlem alınmamaktadır. Sektöre girmek isteyen firmalar engellerle karşılaşmaktadır. Sektöre giriş oldukça zordur. Yoğunlaşmanın düşük olduğu sektörlerde ise giriş engelleri az olmaktadır. Pazar tam rekabete yakındır. SEKTÖRLERDEKİ REKABET ANALİZİ TÜİK in araştırmasında 516 ekonomik faaliyet sınıfı ele alınmıştır. Bu faaliyet sınıfları; Madencilik ve taş ocakçılığı, İmalat, Elektrik, gaz, buhar ve iklimlendirme üretimi ve dağıtımı Su temini; kanalizasyon, atık yönetimi ve iyileştirme faaliyetleri İnşaat 26

27 Toptan ve perakende ticaret; motorlu kara taşıtlarının ve motosikletlerin onarımı Ulaştırma ve depolama Konaklama ve yiyecek hizmeti faaliyetleri Bilgi ve iletişim Gayrimenkul faaliyetleri Mesleki, bilimsel ve teknik faaliyetler İdari ve destek hizmet faaliyetleri Eğitim İnsan sağlığı ve sosyal hizmet faaliyetleri Kültür, sanat, eğlence, dinlence ve spor Diğer hizmet faaliyetleri ana başlıkları altında incelenmiştir yılında faaliyet sınıflarının 118 inde yoğunlaşmanın çok yüksek, 85 inde yüksek, 93 ünde orta, 220 sinde düşük olduğu gözlemlenmiştir yılında 187 ekonomik faaliyet sınıfında düşük yoğunlaşma gözlenirken 2011 yılında bu sayı 220 ye ulaşmıştır. Çalışmada tespit edilen yoğunlaşma oranları dikkate alındığında günümüze gelen süreçte rekabetin az da olsa bir artış gösterdiği sonucu ortaya çıkmaktadır. Tablo 1: Yoğunlaşma Oranlarına Göre Ekonomik Faaliyet Sınıfları Sayısı Yoğunlaşma Çok Yüksek Orta Düşük Toplam Yüksek Kaynak: TÜİK Çalışmada pek çok sektöre ilişkin alt dallardaki yoğunlaşma oranları verilerek rekabet yapısı ortaya konmuştur. Bu raporda ise; tekstil, turizm, inşaat, enerji ve gıda perakende alanlarındaki veriler irdelenmiş ve bu sektörlerdeki eğilimler ele alınmıştır. Tekstil Sektörü Tekstil ve konfeksiyon sektöründe 2011 yılında özellikle girişim sayılarındaki düşüş dikkat çekmektedir. Genel olarak sektör ticaretinde yoğunlaşmanın düşük olduğu görülmekte, bu durum yüksek rekabet olduğunu göstermektedir. 27

28 Tekstil toptan ve giyim eşyası perakende ticaretinde girişim sayılarının azalması, firmaların sektörden çıktığına işaret etmektedir. Giyim eşyası perakende ticaretinde işletme, tekstil ürünleri toptan ticaretinde işletme sektörden ayrılmıştır. Tablo 2: Tekstil Sektörüne İlişkin Bazı Ekonomik Faaliyet Sınıflarındaki Yoğunlaşma Düzeyleri. Tekstil ürünlerinin toptan ticareti Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda tekstil ürünleri perakende ticareti Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda giyim eşyalarının perakende ticareti Kaynak: TÜİK CR4 CR8 CR4 CR8 Girişim Sayısı Girişim Sayısı Girişim Sayısındaki Değişim 3,86 4,99 4,9 6, ,21 5,49 5,3 6, ,59 21,97 19,8 26, Turizm Sektörü 2009 yılına göre 2011 yılında lokantalar ve seyyar yemek hizmeti faaliyeti gösteren girişimlerin sayısının arttığı görülmektedir. Aynı şekilde tatil ve diğer kısa süreli konaklama yerleri ile otel ve benzeri konaklama yerlerinde de belirgin bir artış yaşanmıştır. Yoğunlaşma oranlarına bakıldığında; 2009 yılına göre 2011 yılında ciddi bir düşüş olduğu görülmektedir. Bu da sektörde rekabetin arttığını göstermektedir. Tur operatörlüğünde ise girişim sayısı den a düşmüştür. Genel olarak özellikle son yıllarda turizm sektöründe belirgin bir canlılık yaşandığını ve sektöre yönelik ciddi bir yatırım olduğunu söylemek mümkündür. 28