İŞGÖREN YABANCILAŞMASI İLE ÖRGÜTSEL BAĞLILIK ARASINDAKİ İLİŞKİ: ANKARA DAKİ BEŞ YILDIZLI OTELLER ÜZERİNE BİR UYGULAMA Emre ÇİLESİZ Yüksek Lisans Tezi

Transkript

1 İŞGÖREN YABANCILAŞMASI İLE ÖRGÜTSEL BAĞLILIK ARASINDAKİ İLİŞKİ: ANKARA DAKİ BEŞ YILDIZLI OTELLER ÜZERİNE BİR UYGULAMA Emre ÇİLESİZ Yüksek Lisans Tezi Turizm İşletmeciliği ve Otelcilik Anabilim Dalı Doç. Dr. Gökalp Nuri SELÇUK 2014 Her Hakkı Saklıdır

2 T.C. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TURİZM İŞLETMECİLİĞİ ve OTELCİLİK ANABİLİM DALI Emre ÇİLESİZ İŞGÖREN YABANCILAŞMASI İLE ÖRGÜTSEL BAĞLILIK ARASINDAKİ İLİŞKİ: ANKARA DAKİ BEŞ YILDIZLI OTELLER ÜZERİNE BİR UYGULAMA YÜKSEK LİSANS TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Doç. Dr. Gökalp Nuri SELÇUK ERZURUM-2014

3

4

5 I İÇİNDEKİLER ÖZET...IV ABSTRACT... V KISALTMALAR DİZİNİ...VI ŞEKİLLER DİZİNİ... VII TABLOLAR DİZİNİ... VIII GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM YABANCILAŞMA 1.1. YABANCILAŞMA KAVRAMI TARİHSEL GELİŞİMİ Hegel e Göre Yabancılaşma Karl Feuerbach a Göre Yabancılaşma Emile Durkheim e Göre Yabancılaşma Karl Marx a Göre Yabancılaşma Melvin Seeman a Göre Yabancılaşma Güçsüzleşme Anlamsızlaşma Normsuzluk (Anomi) Yalıtılmışlık Kendine Yabancılaşma YABANCILAŞMANIN ÖZELLİKLERİ İŞLETMELERDE YABANCILAŞMA KAVRAMI İşgören Yabancılaşması İŞLETMELERDE YABANCILAŞMANIN NEDENLERİ Psikolojik Nedenler İşbölümü Kitle İletişim Araçları İnanç, Tutum ve Değerler Sosyal Nedenler... 20

6 II Toplumsal ve Kültürel Yapı Teknolojik ve Ekonomik Yapı Sanayileşme ve Kentleşme İKİNCİ BÖLÜM ÖRGÜTSEL BAĞLILIK 2.1. ÖRGÜT KAVRAMI VE TANIMI ÖRGÜTSEL BAĞLILIK KAVRAMI ÖRGÜTSEL BAĞLILIK TEORİLERİ Mowday in Yaklaşımı Davranışsal Bağlılık Etzioni nin Yaklaşımı O reilly ve Chatman ın Yaklaşımı Katz ve Kahn ın Yaklaşımı Wiener ın Yaklaşımı Allen ve Meyer in Yaklaşımı Duygusal Bağlılık Devam Bağlılığı Normatif Bağlılık Argyris in Yaklaşımı ÖRGÜTE BAĞLILIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Bireysel Faktörler İş ve Role İlişkin Faktörler ÖRGÜTSEL BAĞLILIK SONUÇLARI ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İŞ GÖREN YABANCILAŞMASI İLE ÖRGÜTSEL BAĞLILIK ARASINDAKİ İLİŞKİ: ANKARA DAKİ BEŞ YILDIZLI OTELLER ÜZERİNE BİR UYGULAMA 3.1. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ METODOLOJİ Araştırmanın Örnekleme Süreci... 40

7 III Araştırma Tekniği ve Kullanılan Ölçekler BULGULAR Demografik Bulgular Güvenirlik Analizi Farklılık Analizleri SONUÇ KAYNAKÇA EKLER EK 1. Anket Formu ÖZGEÇMİŞ... 68

8 IV ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ İŞGÖREN YABANCILAŞMASI İLE ÖRGÜTSEL BAĞLILIK ARASINDAKİ İLİŞKİ: ANKARA DAKİ 5 YILDIZLI OTELLER ÜZERİNE BİR UYGULAMA Emre ÇİLESİZ Tez Danışmanı: Doç. Dr. Gökalp Nuri SELÇUK 2014, 68 Sayfa Jüri: Doç. Dr. Gökalp Nuri SELÇUK (Danışman) Prof. Dr. Selim BAŞAR Yrd. Doç. Dr. Nilgün BİLİCİ Bu araştırmanın temelini, işgörenlerin örgüt içerisindeki performanslarıyla doğrudan ilgili olan işgören yabancılaşması ve örgütsel bağlılığın incelenmesi oluşturmaktadır. Bu amaçla, Ankara da bulunan 8 adet beş yıldızlı otel işletmesinin çalışanlarından anket tekniği ile veriler elde edilmiştir. Katılımcılardan elde edilen veriler ile farklılık ve korelasyon analizleri uygulanmıştır. Kruskal-Wallis ve Mann Whitney-U testlerine göre, işgörenlerin demografik ve sosyo-ekonomik özellikleri ile örgütsel bağlılık ve işgören yabancılaşması arasında anlamlı farklılıklar tespit edilmiştir. Bununla birlikte cinsiyet ve çalışılan departmanın, yabancılaşma boyutlarından biri olan güçsüzleşme ile anlamlı farklılığı tespit edilmiştir. Ayrıca korelasyon analizi neticesinde elde edilen istatistiki sonuçlar doğrultusunda işgören yabancılaşması ve örgütsel bağlılık arasındaki ilişkinin orta derecede negatif yönlü olduğu saptanmıştır. İşgörenlerin medeni durumları, çalışma süreleri ve işletmedeki statüleri ile örgütsel bağlılık ve işgören yabancılaşması alt boyutları arasında anlamlı farklılıklar olmadığı belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: İşgören Yabancılaşması, Örgütsel Bağlılık, Turizm, Ankara

9 V ABSTRACT MASTER THESIS THE RELATIONSHIP BETWEEN EMPLOYEE ALIENATION AND ORGANIZATIONAL COMMITMENT: AN APPLICATION IN 5 STAR HOTELS IN ANKARA Emre Çilesiz Advisor: Assoc. Prof. Dr. Gökalp Nuri SELÇUK 2014, Page: 68 Jury: Assoc. Prof. Dr. Gökalp Nuri SELÇUK (Advisor) Prof. Dr. Selim BAŞAR Asst. Prof. Dr. Nilgün BİLİCİ The basis of this research is to investigate employee alienation and organizational commitment that are directly related to the organizational performance of employees. For this purpose, data was collected from the employees of 8 five-star hotels in Ankara by applying the questionaire technique. With the data that obtained from participants, variance and correlation analyses were performed. According to Kruskal-Wallis and Mann-Whitney-U test, significant differences were identified between the demographic and socio-economic characteristics of employees with organizational commitment and employee alienation. And it was also identifed that gender and the department of the employee has a significant difference with powerlessness that is a dimension of alienation. Also with the statistical results obtained from corelation analysis, it was determined that there is a moderate negative correlation between employee alienation and organizational commitment It was found that there s no significant difference between organizational commitment and employee alienation with marital status, seniority and the job status of the employees. Keywords: Employee Alienation, Organizational Commitment, Tourism, Ankara

10 VI KISALTMALAR DİZİNİ F/B Duygusal Bağl. Devam Bağl. Normatif Bağl. Kendine Yab. : Food and Bevarage : Duygusal Bağlılık : Devam Bağlılık : Normatif Bağlılık : Kendine Yabancılaşma

11 VII ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1.1. Örgütsel Bağlılığın Genel Modeli Şekil 1.2. Örgütsel Bağlılıkta Tutumsal Bakış Açısı Şekil 1.3. Örgütsel Bağlılıkta Davranışsal Bakış Açısı Şekil 1.4. Üç Boyutlu Örgütsel Bağlılık Modeli Şekil 1.5. Dışsal ve İçsel Bağlılık Arasındaki Farklılıklar Şekil 1.6. Bağlılık Düzeyinin Olası Sonuçları... 39

12 VIII TABLOLAR DİZİNİ Tablo 3.1. Demografik Özellikler İçin Tanımlayıcı İstatistikler Tablo 3.2. Reliability Statistics Tablo 3.3. Cinsiyet Gruplarına Göre Duygusal Bağlılık, Devam Bağlılık, Normatif Bağlılık, Güçsüzleşme, Anlamsızlaşma ve Kendine Yabancılaşma Boyutlarına Yönelik Algı Düzeyinde Farklılaşma Tablo 3.4. Cinsiyet Gruplarına Göre Duygusal Bağlılık, Devam Bağlılık, Normatif Bağlılık, Güçsüzleşme, Anlamsızlaşma ve Kendine Yabancılaşma Boyutlarına Yönelik Sıra Ortalamaları Tablo 3.5. Yaş Gruplarına Göre Duygusal Bağlılık, Devam Bağlılık, Normatif Bağlılık, Güçsüzleşme, Anlamsızlaşma ve Kendine Yabancılaşma Boyutlarına Yönelik Algı Düzeyinde Farklılaşma Tablo 3.6. Yaş Gruplarına Göre Duygusal Bağlılık, Devam Bağlılık, Normatif Bağlılık, Güçsüzleşme, Anlamsızlaşma ve Kendine Yabancılaşma Boyutlarına Yönelik Sıra Ortalamaları Tablo 3.7. Medeni Durum Gruplarına Göre Duygusal Bağlılık, Devam Bağlılık, Normatif Bağlılık, Güçsüzleşme, Anlamsızlaşma ve Kendine Yabancılaşma Boyutlarına Yönelik Algı Düzeyinde Farklılaşma Tablo 3.8. Aylık Gelir Gruplarına Göre Duygusal Bağlılık, Devam Bağlılık, Normatif Bağlılık, Güçsüzleşme, Anlamsızlaşma ve Kendine Yabancılaşma Boyutlarına Yönelik Algı Düzeyinde Farklılaşma Tablo 3.9. Aylık Düzey Gruplarına Göre Duygusal Bağlılık, Devam Bağlılık, Normatif Bağlılık, Güçsüzleşme, Anlamsızlaşma ve Kendine Yabancılaşma Boyutlarına Yönelik Sıra Ortalamaları Tablo Eğitim Durumu Gruplarına Göre Duygusal Bağlılık, Devam Bağlılık, Normatif Bağlılık, Güçsüzleşme, Anlamsızlaşma ve Kendine Yabancılaşma Boyutlarına Yönelik Algı Düzeyinde Farklılaşma Tablo Eğitim Durumu Gruplarına Göre Duygusal Bağlılık, Devam Bağlılık, Normatif Bağlılık, Güçsüzleşme, Anlamsızlaşma ve Kendine Yabancılaşma Boyutlarına Yönelik Sıra Ortalamaları... 48

13 IX Tablo Statü Gruplarına Göre Duygusal Bağlılık, Devam Bağlılık, Normatif Bağlılık, Güçsüzleşme, Anlamsızlaşma ve Kendine Yabancılaşma Boyutlarına Yönelik Algı Düzeyinde Farklılaşma Tablo Departman Gruplarına Göre Duygusal Bağlılık, Devam Bağlılık, Normatif Bağlılık, Güçsüzleşme, Anlamsızlaşma ve Kendine Yabancılaşma Boyutlarına Yönelik Algı Düzeyinde Farklılaşma Tablo Departman Gruplarına Göre Duygusal Bağlılık, Devam Bağlılık, Normatif Bağlılık, Güçsüzleşme, Anlamsızlaşma ve Kendine Yabancılaşma Boyutlarına Yönelik Sıra Ortalamaları Tablo Çalışma Süresi Gruplarına Göre Duygusal Bağlılık, Devam Bağlılık, Normatif Bağlılık, Güçsüzleşme, Anlamsızlaşma ve Kendine Yabancılaşma Boyutlarına Yönelik Algı Düzeyinde Farklılaşma Tablo İşgören Yabancılaşması ile Örgütsel Bağlılık Korelasyonu... 52

14 1 GİRİŞ Rekabet şartlarında ve yönetim paradigmalarında yaşanan hızlı değişimler, çalışanların bağlılık ve sadakat duygusunu arttırıcı şekilde örgütlerin yeniden yapılandırılmalarını gerektirmektedir. Bu nedenle örgütler için, çalışanlarının yaptıkları işten ve çalıştıkları örgütten memnun olmalarını sağlamak, mal ve/veya hizmet üretmek kadar önemlidir 1. Turizm işletmeleri de, emek yoğun işletmeler olarak insan ilişkilerinin ve iletişimin ön planda olduğu hizmet işletmeleridir 2. İnsana, insan ile hizmet veren bir sektör olarak düşünüldüğünde, turizm işletmelerinde çalışanların bu değişim sürecinde yaşadığı farklılığı dikkate almak, özellikle gelişmekte olan ülkeler açısından önemlidir. Çünkü turizm birçok gelişmiş ülkede ekonomik ve sanayi hamleleri ile birlikte önemli yer tutmaktadır 3. Günümüzde yaşanan hızlı değişimler ile birlikte artan rekabet ortamı işgören yabancılaşması ve örgütsel bağlılık gibi kavramların önemini de arttırmıştır. Çünkü bir örgütün -özellikle hizmet sektöründe faaliyet gösteren bir örgütün- en önemli girdisi insandır. Sağlanan şartlar, satılan mal ve/veya hizmet ne olursa olsun bu mal ve/veya hizmetin sunulmasından sorumlu olan insana gerekli değer verilmezse verimlilik, kalite gibi unsurlardan söz etmek mümkün olamaz. İşletme içinde var olan yabancılaşma, işletmenin verimsiz olmasına, maliyetlerin artmasına direkt olarak etki edebilir. Yabancılaşan personel sadece işletmeye değil aynı zamanda diğer personel açısından da olumsuzluklar yaratabilir. Üretilen mal ve/veya hizmetin kalitesiyle ilgilenmemekle birlikte, işletme içi çatışma ortamının oluşmasına neden olabilmektedir. Literatürde yabancılaşmanın üç temel boyutta incelendiği görülmektedir. Bunlar güçsüzleşme, anlamsızlaşma ve kendine yabancılaşmadır. Güçsüzleşme boyutu işgören açısından incelendiğinde, kişinin kendisinin örgüt içerisinde hiçbir inisiyatife sahip olamadığı, yaptığı işlerde hiçbir söz hakkının bulunmadığı düşüncesi olarak ele alınabilir. Anlamsızlaşma boyutu işgörenlerin kendi yaptığı işler ile işletme çıkarları arasındaki ilişkiye anlam verememesi ve zamanla kaybolması olarak tanımlanabilir. Kendine 1 Sebahat Bayrak Kök, İş Tatmini ve Örgütsel Bağlılığın İncelenmesine Yönelik Bir Araştırma, İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 20(1), 2006, ss Erhan Summak, A Study On The Communication And Emphatic Skills Of The Students Having Education On Tourism Sector, Selçuk University Journal of Institute of Social Sciences, Sayı:31, 2014, ss Cevdet Avcıkurt ve Ahmet Köroğlu, Turizmin Etkilerinin Algılanmasında Turizm Eğitiminin Rolü: Karşılaştırmalı Bir Araştırma, Balıkesir University Journal of Travel and Tourism Research, 1(2), s.7-17.

15 2 yabancılaşma ise bireyin yaptığı işte tüm enerji ve potansiyelini kullanamadığı durumlarda görülür. Araştırmanın ikinci bölümünde yer alan örgütsel bağlılık, literatürde çokta yeni bir kavram değildir. Konu üzerine birçok araştırma yapılmıştır ve bağlılık türleri, farklı araştırmacılar tarafından farklı başlıklarla incelenmiştir. Bu yüzden ortak bir görüş getirilememiştir. Kavramın ele alındığı bu çalışmada ise Allen ve Meyer in ortaya koyduğu üç boyut ele alınmıştır. Duygusal, devam ve normatif olarak adlandırılan bu bağlılık türleri sırasıyla örgütle duygusal olarak özdeşleşme, örgütte elde edilen kazançlar,statüler ve örgüte duyulan sadakat ile kısaca açıklanabilir. Araştırmanın temel sorunsalı, turizm işletmeleri için vazgeçilmez önemi bulunan insan sermayesinin, yabancılaşma ile örgütsel bağlılık algıları arasındaki ilişkinin olup olmadığını; var ise ilişkinin boyutlarını, etki düzeyini ve doğrultusunun tespit edilmesidir. Araştırma, Ankara da yer alan beş yıldızlı otel personeline yönelik gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın bu destinasyonda gerçekleştirilmiş olmasının nedeni, yer alan otellerin çalışma sürelerinin bütün yılı kapsaması; dolayısıyla bu otellerde çalışan personelin, sezonluk faaliyet gösteren otel personeline kıyasla daha uzun süre aynı iş yerinde çalışmış olma ihtimali ile açıklanabilir. Yapılan literatür taramasında işgören yabancılaşması ile örgütsel bağlılık arasındaki ilişkiyi inceleyen başka bir çalışmaya rastlanılmamıştır. Bu da kısıtlayıcı bir faktör olarak karşımıza çıkmıştır. Konu ile ilgili farklı örneklem grupları ile farklı zamanlarda çalışmalar yapılması literatüre katkı sağlayacaktır. Uygulanan ölçeklerden elde edilen veriler ile farklılık ve korelasyon analizleri uygulanmıştır. Yapılan testlerine göre, işgörenlerin demografik ve sosyo-ekonomik özellikleri ile örgütsel bağlılık ve işgören yabancılaşması arasında anlamlı farklılıklar tespit edilmiştir. Ayrıca korelasyon analizi neticesinde elde edilen istatistiki sonuçlar doğrultusunda işgören yabancılaşması ve örgütsel bağlılık arasındaki ilişkinin orta derecede negatif yönlü olduğu saptanmıştır.

16 3 BİRİNCİ BÖLÜM YABANCILAŞMA 1.1. YABANCILAŞMA KAVRAMI Latince, alienus denilen başkası anlamına gelen yabancılaşma kavramı, kişinin kendisine ve kendi benliğine yabancı kalmasıdır 4. Yabancılaşma fiil olarak, bir şeyi uzaklaştırma, yerini değiştirme anlamına taşır. Kavramın insana indirgenmiş anlamı ise, kendinden başkası olma, başkasına dönüşmedir 5. Yabancılaşma kavramı temelde psikolojik bir anlam taşımaktadır. Hatta E. Fromm, yabancılaşma kavramını nevroz kavramıyla aynı anlamda kullanmıştır. Böylece kavrama psikanalitik bir boyut eklemektedir. O na göre, geniş anlamda her nevroz yabancılaşma olgusunun bir sonucudur ki, nevroz bir tutkunun tüm kişilikten sıyrılarak başat bir konuma gelmesi anlamı taşır 6. Böylece hasta kısmi bir istek tarafından yönlendirilir, zamanla belli bir noktaya odaklaşarak bütünlük duygusunu kaybeder. Bunun sonucunda da nevrotik dolayısıyla yabancılaşmış bir psikoloji içine hapsolmaktadır 7. Bütün bunlardan hareketle, Fromm un yabancılaşma tanımı, kişinin başkasından yani çevresinden ve kendisinden kopması şeklinde olmuştur. O na göre, yabancılaşmış insan kendisi ve dış dünyayla üretici ilişkiler kuramaz 8. Yabancılaşma bir insanın kendi hayatını, özüne aykırı bir hayat tarzına sokması, benliğinin dışına çıkmasıdır. Yabancılaşma, insanın yaşamın öznesi olmaktan çıkıp, yaşamın nesnesi olması olarak da ifade edilmektedir 9. Şimşek ve diğerleri yabancılaşmayı insanın kendini, özünü gerçekleştirmeye çalışan yaratıcı insan ile yaşamın denklemleri ve karmaşası içinde kaybolan insan, yani başkaları tarafından etkilenip yönlendirilen insan olarak ikiye ayrılmışlardır Tom Bottomore, Marxist Düşünce Sözlüğü, (Çev. ve derl. M. Tuncay), İletişim Yayınları, İstanbul 1991, s Hasan Tutar, İşgören Yabancılaşması ve Örgütsel Sağlık İlişkisi: Bankacılık Sektöründe Bir Uygulama, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 2010, ss Erich Fromm, Sağlıklı Toplum, (Çev.: Y.Salman-Z.Tanrısay), Payel Yayınları, İstanbul Fromm, s Fromm, s Göksu Demirel ve Aydın Ünal, Meslek Yüksekokullarında Turizm Eğitimi Alan Öğrencilerin Örgütsel Yabancılaşma Eğilimlerini Belirlemeye Yönelik Bir Araştırma: Pınarhisar Myo Örneği, Pınarhisar, M. Şerif Şimşek, Adnan Çelik, Tahir Akgemici ve Tamara Fettahlıoğlu, Örgütlerde Yabancılaşmanın Yönetimi Araştırması, Erzurum 14.Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi, 2006.

17 4 Yabancılaşma bireylerin birbirlerinden ya da belirli bir ortam veya süreçten uzaklaşmalarını durumudur. Marshall a göre, bu yönüyle yabancılaşma bilincin kendisiyle ters düşmesidir 11. Kır, yabancılaşmayı dört grupta toplamıştır 12 : 1. Ekonomik etkenlerden ötürü yaşanılan yabancılaşmadır. Bunun kaynağını mülkiyet ilişkileri ve üretim araçları paylaşımı oluşturur. 2. Teknolojik gelişmeler sonucunda ortaya çıkan yabancılaşmadır. İnsan yaşam biçimini makineye uydurmaktadır ve makineleşmeye başladığı için yabancılaşmaktadır. 3. Toplumsal yapıda meydana gelen değişikliğin yarattığı yabancılaşmadır. 4. Felsefeye, topluma, edebiyata, güzel sanatlara, müziğe kısacası uygarlık birikimine uzaklaşma sonucunda ortaya çıkan yabancılaşmadır TARİHSEL GELİŞİMİ Uysaler, yabancılaşma kavramının tarihsel gelişimini sanayi devrimi öncesi ve sonrası olarak değerlendirmiştir 13. Sanayi devrimi öncesinde tamamen din ve felsefe alanında tanımlanan yabancılaşmanın sanayi devrimi ile birlikte sosyoloji ve psikolojide ölçülebilir karşılıklar bulduğunu vurgular 14. Sanayi öncesi dönemlere bakıldığında öncelikle Helenistik dönemde bu kavramın karşılığını görmek mümkündür. Bu dönemde, Bir ve Tek Olan la, yani Tanrı yla bütünleşme anlamında kullanılmaya başlanan yabancılaşma, ruhun daha alt bir varlık biçiminden, kendi varoluşundan sıyrılarak, her şeyin kaynağı olan Bir ve Tek ile bütünleşmesi halini tanımlamaktadır 15. Pratik olarak yabancılaşma kavramının ilk kez putlara tapmakla ilgili olarak ortaya çıktığını söylemek mümkündür. Çünkü insan kendi eliyle meydana getirdiği putları kutsal sayar böylece kendi gücüne ve potansiyeline yabancılaşmış olur. Burada 11 Gordon Marshall, Sosyoloji Sözlüğü, (Çev.: Osman Akınhay), Derya Kömürcü, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara Elif Kır, Yabancılaşma, 6.Gençlik Kurultayı, Samsun: Erişim Tarihi: 19. Mayıs Alper Uysaler, Örgütsel Yabancılaşma'nın Örgütsel Bağlılık, İş Tatmini ve İşten Ayrılma Eğilimi İle Bağlantısı ve Yabancılaşma Yönetimi, Gebze Uysaler, s Temel Demirer, Sibel Özbudun, Yabancılaşma, Öteki Matbaası, Ankara 1998.

18 5 insanın kendi gücünün, yine kendisinin baskı altına aldığı görülmektedir. Aynı zamanda insan, kendi varlığının özelliklerine ancak putların yaşamına boyun eğerek dolaylı yoldan ulaşabilmektedir 16. Sanayileşmeyle birlikte iş imkânlarının artması şehre göç edenlerin sayısında ciddi artışlar yaşatmıştır. Üretim odaklı işletmelerde ise insan faktörü pek düşünülmemiştir. Bunun neticesinde şehirlerin çarpık bir şekilde büyümesi aileleri ve kişileri sosyal etkileşimlerden uzaklaştırmıştır 17. İraz a göre bu değişime bazıları uyum sağlarken çoğunluk yeni ortama uyum sağlayamayarak yabancılaşmıştır Hegel e Göre Yabancılaşma Yabancılaşma terimini ilk kullanan Hegel dir. Hegel, Tinin Görüngübilimi isimli eserinde yabancılaşma kavramı ile insan ve doğa veya özne ve nesne ilişkisini sorgulamaktadır 19. Hegel in felsefesi, Mutlak Ruh un yabancılaşması üzerine kurulmuştur ki bu felsefe, Mutlak Ruhun sürekli hareket içinde ve kendisini gerçekleştirme sürecini tanımlar. Diyalektik süreç içerisinde Mutlak Ruhun hareketi, bir yabancılaşma hareketidir. Bununla birlikte bir yabancılaşmadan kurtulma hareketidir 20. Hegel e göre doğa, Mutlak Ruhun bir görüntüsüdür. Mutlak Ruhun kendine yabancılaşması başka bir değişle kendini dışsallaştırması sonucunda meydana gelmiştir. Ruh, ne olduğunu yalnızca kendi özünü dışsallaştırarak fark edebilir. Özünü dışsallaştırdığı bu esnada, ruh kendini ikiye bölmektedir. Birinci bölüm doğadır ve bilinen nesneyi oluşturur. İkinci bölüm bilen özne yani insandır. İnsan sınırlıdır aynı zamanda bitimlidir, zaman ve mekân içidir. Buna karşılık Mutlak Ruh sınırsız, evrensel ve bitimsizdir. Mutlak Ruh, zaman ve mekân sınırlarının dışında olup, insanlığın evrensel özünü meydana getirmektedir 21. Hegel e göre düşünen bir özne olarak insanla ilişkili olmayan hiçbir gerçek olmadığı gibi esasen gerçek denilen olgu, doğrudan ve 16 Barlas Tolan, Çağdaş Toplumun Bunalımı Anomi ve Yabancılaşma, İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayınları, Ankara Sinan Ünsar, Derya Karahan, Yabancılaşmanın İşten Ayrılma Eğilimine Etkisini Belirlemeye Yönelik Bir Alan Araştırması, SÜ İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, Konya 2013, ss Rıfat İraz, Küresel Rekabet Ortamında Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerin Ulusal Sosyo- Ekonomik Sisteme Katkıları Açısından Değerlendirilmesi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Konya 2006, ss George Wilhelm Hegel, Tinin Görüngübilimi, (Çev.: Aziz Yardımlı), İdea Yayınevi, İstanbul 2004, s Barlas Tolan, Toplum Bilimlerine Giriş, Adım Yayıncılık, Ankara Tolan, Toplum Bilimlerine Giriş, s. 285.

19 6 bütünüyle insana ilişkindir. Doğa dünyasının sözde nesnelliği aslında bir yabancılaşmadır 22. Hegel e göre yabancılaşma, insanın fiziki ve ruhi varlığı arasındaki ayrım sonucu meydana gelmektedir 23. Salerno a göre, insan kendisine ve çevresine yabancılaşmakta, kendisini düşünen ve hisseden bir varlık olarak görmemektedir 24. Hegel e göre bu durum ruhun yabancılaşmasıdır. Bundan hareketle yabancılaşma, ruhun kendi yarattığı maddi dünyadan duygusal anlamda uzaklaşması ya da farklılaşması sonucu ortaya çıkmaktadır 25. Başka bir değişle yabancılaşma, öznenin potansiyel gücünü muhafaza etmesiyle ya da öznenin gücünü doğaya aktarması ve böylece kendisinden uzaklaşmasıyla doğar 26. Yabancılaşmanın kurtuluşu, öznenin kendini bilmesi ve tanımasıyla mümkündür. O halde kişinin özünü bulması için önce yabancılaşması ve bu yabancılaşmayı yaşadıktan sonra da kendine dönmesi gerekmektedir Karl Feuerbach a Göre Yabancılaşma Feuerbach, erken dönem Alman materyalist düşünürlerinden biridir. Hegel in doğa felsefesinin başka bir forma sokmuştur ve yabancılaşmanın daha çok dinsel açıdan değinmiştir 28. Ona göre yabancılaşmanın kaynağı dindir. Yabancılaşmanın gerçek nedeni de Tanrı dır 29. Buradan hareketler, yabancılaşma sorunu, insan bilincinin Tanrı ve maddi dünya arasında tecrit hali sonucunda ortaya çıkmaktadır 30. Feuerbach, dinsel kendine yabancılaşma olgusundan hareketle, dünyanın biri dinsel dünya, ötekisi cismani dünya olmak üzere iki kısmından hareket etmektedir. Bir 22 Tülin Bumin, Hegel Bilinç Problemi, Köle Efendi Diyalektiği, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1995, s Gökhan Ofluoğlu ve Ozan Büyükyılmaz, Yabancılaşmanın Teorik Gelişimi Ve Tarihsel Süreç İçinde Farklı Alanlarda Görünümleri. Kamu-İş, 10(1), 2010, s Roger Salerno, Landscapes of Abandonment Capitalism, Modernity and Estrangement, State University of New York Press, New York Claude Fischer, Alienation: Trying to Bridge the Chasm, The British Journal of Sociology, 27(1), 1976, s Nilüfer İlhan, Yabancılaşma Olgusu ve Kürk Mantolu Madonna Romanı, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, s Güven Kızıltan, Kişinin Silinen Yüzü Çağımızda Yabancılaşma Sorunu, Metis Yayınları, İstanbul 1986, s Maria Hyatt, Marx s Theory of Alienation: A Criteron for Historical Evaluation and a Tool for Changing the Course of History, Florida Atlantic University, Florida 1977, s Kazım Develioğlu ve Akgün Tekin, Otel Çalışanlarının Yabancılaşma Düzeyinin Demografik Özellikler Kapsamında İncelenmesi, Uluslararası Alanya İşletme Fakültesi Dergisi, 4(3), 2012, s Louis Horowitz, On Alienation and The Social Order, Philosophy and Phenomenological Research, 27(2), 1966, s. 231.

20 7 anlamda, dinsel dünya, cismani temeline oturtulmuştur. Fakat cismani temelin kendi kendinden koparak özerk bir krallık gibi bulutlara yerleşmesi, ancak bu cismani temelin içsel çekişmesi ve iç çelişkisiyle açıklanabilir 31. Feuerbach a göre; dini değerlerin bütünü, Tanrı inancı da dâhil, yalnızca bireyin öznel doğasının ve beklentilerinin birer yansımasını oluşturmaktadır. Dolayısıyla insan var olmadan Tanrı nın da varlığından bahsetmek olanaklı değildir. Çünkü insan Tanrı nın kendisidir 32. Feuerbach a göre, mutlak ruh, yani Tanrı, Hegel in söylediğinin tersine, insanın yabancılaşmasının bir ifadesi olarak meydana gelmiştir. Ona göre Hegel in felsefesi ve Hegelyen yabancılaşma, teolojiktir. Bu haliyle de gerçeğin ters yüz edilmiş bir biçimidir. Hegel in mutlak ruhu, Feuerbach için kendine yabancılaşmış insandır. Tanrı, insanın mutlaklaşmış ve yabancılaşmış özüdür 33. İnsan kendisinin üstünde bir varlık olan Tanrı yı yaratarak ve onun karşısında bir köle durumuna düşmüştür ve bunun sonucunda yabancılaşırlar. İnsanın yabancılaşmadan kurtulması, onun yabancılaşmış bir resmi olan Tanrı nın ortadan kaldırılmasıyla mümkün olacağını vurgular Emile Durkheim e Göre Yabancılaşma Durkheim kavram olarak yabancılaşmayı kullanmamıştır ama yabancılaşma olgusunu oluşturacak olan anomi kavramını yaratmıştır. Anomi, toplumdaki kuralların toplumun üyeleri açısından değerini yitirmesi hali olarak açıklanmaktadır. Bu bağlamda yabancılaşma ile yakından ilişkilidir. Durkheim a göre, iş bölümünün gelişmesiyle birlikte toplumda mevcut olan ortak inanç ve değerler etkinliğini yitirmekte ve bunun önemli bir sonucu olarak da anomi durumu oluşmaktadır 35. Bu koşullar altında kendi işine gömülmüş olarak hayatına devam etmekte olan birey, kendi etkinliği dışında kalan her şeyden yalıtılmış hale gelmektedir. Daha da ileri seviyede kendisiyle yan yana çalışmakta olan arkadaşlarını bile aynı işin içerisinde algılamamaya kadar gitmektedir Cem Olgun, Marx ta İdeoloji Kavramı, 3 Aylık Yaygın Sosyoloji Dergisi, 2008, s Ayhan Aydın, Düşünce Tarihi ve İnsan Doğası, Alfa Basım Yayın, İstanbul 2000, s Ömer Osmanoğlu, Yabancılaşma Üzerine, 3 Aylık Yaygın Sosyoloji Dergisi, 2008, s Barlas Tolan, Sosyoloji, Adım Yayınevi, Ankara 1993, s Develioğlu ve Tekin, s Emile Durkheim, Toplumsal İşbölümü, Cem Yayınevi, İstanbul 2006, s.405.

21 8 İlk anomi durumu, sanayi ya da ticaret yaşamındaki bunalımlar, iflaslar sonucu ortaya çıkmıştır. Bu durum organik dayanışma sonucunda birçok kesimde meydana gelen bozulmayı ve gerçekten de organizmanın kimi noktalarında kimi toplumsal işlevlerin birbirlerine uyarlanmamıştır. İkinci anomi durumu ise emek ile sermaye arasındaki karşıtlık olmuştur. Sanayi işlerinde uzmanlaşma arttıkça, dayanışmanın artmasına karşın işçi ve işveren arasındaki kavga daha hiddetli bir hal almaktadır 37. Durkheim, işin daha az bölünmüş olduğu küçük sanayi kesiminde işçi ve işveren arasında göreceli bir uyumun olduğunu vurgulamaktadır. Durkheim bu kavgayı, yani anomi durumunu, büyük sanayi kesiminde daha ileri düzeyde olduğunu söylemektedir. Üçüncü anomi durumu bilimin aşırı parçalanması ve uzmanlaşması sonucu bilgi alanında meydana gelmektedir. Ona göre birbiriyle buluşmayan, çok sayıda ayrıntı ve incelemelerine bölünen bilim artık sağlam bir bütünlük oluşturmamaktadır 38. Görüldüğü üzere Durkheim, bu tanımlamalarla, yabancılaşma kavramına daha çok sosyolojik açıdan yaklaşmıştır Karl Marx a Göre Yabancılaşma Yabancılaşma kavramını daha kapsamlı araştırıp, tanımlayan ilk düşünür Karl Marx olmuştur. Marx, kapitalizm analizinde insanın, insanlıktan çıkması olarak tanımladığı yabancılaşma kavramını, kişiyi kendinden uzaklaştıran ve kendisi olma imkânını kaybettiren bir süreç olduğunu vurgular 39. Marx, yabancılaşmayı bireyselliğin kaybı olarak görür. Aynı zamanda bu tür bir kaybın aslında birey açısından ve toplum genelinde istenilmeyen bir durum olduğunu ortaya atan ilk kişi olmasıyla da gündeme gelmiştir 40. Marx ın yabancılaşmaya bakışının temelinde işçi ve emek ile ilgili değerler bulunmaktadır. Bu temelden hareketle, Marx a göre yabancılaşma, emeğin işçinin dışında olması, onun özüne ilişkin olmaması ve işçinin kendi emeğini, üretimini yadsıması sonucu işine, emeğine, içinde yaşadığı doğaya, kendi öz doğasına ve diğer insanlara uzaklaşmasına neden olan eylemler bütünüdür. Marx, insanın özünün, 37 Ofluoğlu ve Büyükyılmaz, s Durkheim, s Tutar, s Rabindra Kanungo, Alienation and Empowerment: Some Ethical Imperatives in Business, Journal of Business Ethics, 11(5 6), 1992, s. 414.

22 9 sınırlarını özel mülkiyetin belirlediği kapitalist işleyiş düzeni, kişinin varoluşu ile çeliştiğini vurgular. Yabancılaşma kişinin doğal birliğini bozmakta, onu iş gören ve birey olarak parçalamaktadır 41. Marx a göre, yabancılaşmaya neden olan kapitalist iş yapma sürecinde insanın kendi kendini nesnelleştirmesidir. Kapitalist iş yapma sürecinde kişi kendisini kendi özüyle değil, ürettiği ürünle var etmeye çalışmaktadır. Kişi doğa üzerinde denetimde bulunup onu değiştirdikçe, kendi doğal işleyiş düzeni de, kendi aleyhine değişmektedir. Sonrasında, kendisi üzerindeki denetimini kaybetmektedir 42. Marx, yabancılaşmanın, yalnızca bireyin psikolojisinin bir ürünü olarak algılanmaması gerektiğini vurgular. Bu durumun kapitalist toplumun, onun üretim ilişkilerinin, özel mülkiyetin ve tüm bunların ortaya çıkardığı toplumsal yapının bir ürünü olduğunu da söylemektedir. Williams 43, Marx ın yabancılaşma durumu hakkındaki değerlendirmesinin, yabancılaşmanın, çalışma ve endüstriyel ilişkiler ile ilgili bir kavram olduğunu söylemektedir. Kapitalist sistemde, hâkim konumda olanlar, doğal olarak aynı zamanda kapital birikimini elinde bulundurmakla beraber kapitalist üretimin ve pazarın da yönlendiricisidirler. Diğer taraftan işçiler, hayatta kalmak için, emeklerini kapitaliste satmak ve başka biri için üretim yapmak zorundadırlar. Marx a göre bu zorunluluk, işçinin üretim sürecine ve yaşantısına yabancılaşmasına sebep olmaktadır 44. Genel olarak bakıldığında, Marx ın yabancılaşmayı beş boyutta değerlendirdiği görülür 45 : 1. İnsan etkinliğinin ürünü üzerinde denetimini yitirmesi, 2. Kıskançlık, rekabet, güvensizlik, olası işbirliğine karşı düşmanlık, anlamlı iletişim ve diğer insanların gereksinimlerinin doyurulmasına ilişkin özen gibi toplumsal ilişkilerdeki patolojik özellikler, 41 Tutar, s Karl Marx, Early Writings Harmondsworth, (Çev.: R. Livingstone), 1975, s Angi Williams, An Analysis of the Instructional Leadership Behaviour of Suburban Middle School Principals Regarding the Level of Alienation of Eight Grade Male Students, (Doctorate Dissertation), Texas Southern University, Xiufen Lu, A Critical Examination of the Marxist Theory of Alienation (With Special Reference to the Case of China), Doctorate Dissertation, University of Kansas, Department of Philosophy, 2000, s.1 45 Sadi Yılmaz ve Pınar Sarpkaya, Eğitim Örgütlerinde Yabancılaşma ve Yönetimi, Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 6(2), 2009.