DVAN RNE KAYNAKLIK ETMES BAKIMINDAN OYUNLAR AS SOURCE OF CLASSICAL OTTOMAN POETRY: PLAYS

Transkript

1 Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume: 3 Issue: 15 Klâsik Türk Edebiyatının Kaynakları Özel Sayısı -Prof. Dr. Turgut KARABEY Armaanı- Özet DVAN RNE KAYNAKLIK ETMES BAKIMINDAN OYUNLAR AS SOURCE OF CLASSICAL OTTOMAN POETRY: PLAYS Yunus KAPLAN Yakup POYRAZ Divan edebiyatı, çok çeitli kültürel kaynaklardan beslenerek ekillenmitir. Bu kaynaklardan biri de airlerin hayatı algılayarak yorumlamalarına yardımcı olan; onların duygu, düünce ve hayallerini iir bütünlüü içinde renkli bir ekilde süsleyerek ifade etmelerini salayan sosyal hayattır. yi bir gözlemci kimliiyle çevresindeki her türlü malzemeyi deerlendirerek sanatını ekillendirmesini çok iyi bilen divan airleri için sosyal hayat, sahip olduu malzeme zenginliiyle airlerin her zaman faydalandıkları önemli bir kaynak olmutur. Bu çalımada, divan iirine kaynaklık etmesi bakımından sosyal hayatın elence anlayıının en belirgin unsuru olan oyunlar ve airlerin bu oyunları iirlerinde ileyileri üzerinde durulacaktır. Anahtar Kelimeler: Divan Edebiyatı, Sosyal Hayat, Kaynak, Oyun. Abstract Classical Ottoman Poetry is shaped by very various cultural sources. One of them is social life which helps poets to comment on the life by perceiving and providing them to express their emotions, thoughts and imaginations in integrity of poetry by embellishing. Social life has become an important source with its wealth of material benefits for very wellknown poets who are good observers to assess the identity of any material in the environment that shaped the art. In this study, we review the plays which is the most significant part of entertainment of social life and how they are functioned in poet s poems as a source of Classical Ottoman Poetry. Key Words: Classical Ottoman Poetry, Social Life, Resource, Play. Giri Sanatkârların yaamı oldukları döneme ve sosyal artlara tamamen kayıtsız kalarak sanatlarına ekil vermeleri düünülemez. Onlar, kendilerini ve sanat anlayılarını daha iyi ifade etmelerine yarayacak birtakım malzemelere ihtiyaç duyarlar. Farklı olmak, yeni ifade ekillerini yakalamak ve hayallerini çeitli sanatlarla birletirerek çevresindekilerle paylamak için bu malzemelerin çeitlilik göstermesine gayret eden sanatkârlar, sürekli bir arayıın içindedirler. Bu yüzden hayatta önlerine gelen her malzemeyi sanatçı titizliiyle deerlendirip kullanmak isterler. Bir sanatçı için sosyal hayatta deerlendirebilecei malzemeler çeitlilik gösterse de bu malzemeler arasında sanatkârın içinde yaadıı sosyal hayat, onun hayal dünyasına yön vererek onu zenginletirip renklendiren en önemli ilham kaynaklarının baında gelir. Ebedî ve edebî olma gayesiyle Yrd. Doç. Dr., Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü. Milli Eitim Bakanlıı, Türk Dili ve Edebiyatı Öretmeni.

2 eserler vücuda getirme iddiasında olan airler de hayalî ve fikrî temele dayanan düüncelerini zenginletirip güzelletirmek için her sanatkâr gibi çeitli ilham kaynaklarına ihtiyaç hissederler. Edebiyat da dier sanat dallarında olduu gibi içinde geliip ekil aldıı toplumun kültürel birikimden sürekli istifade etmitir. Bunu, köklü bir geçmie sahip olan divan edebiyatında da görmek mümkündür. Divan edebiyatı gelenei içinde yetien airler de dier sanatkârların yaptıkları gibi içinde yaadıkları toplumun sahip olduu yaayı ekilleri, âdet ve gelenekler, inanç, elence, hurafe, yeme-içme gibi sosyal hayat unsuru olan birtakım kültürel birikimlere kayıtsız kalmamılar; bunlardan faydalanarak sanatlarına ekil vermilerdir. Sosyal hayattaki hemen her unsurdan ilham alarak sanatlarını ekillendiren divan airleri, titiz bir sanatçı hassasiyeti içinde duygu, düünce ve hayallerini süslemede bu unsurları büyük bir baarıyla kullanmılardır. Çok zengin bir kültürel çeitlilie ve birikime sahip olan Osmanlı toplum hayatı, kendileri de bu toplumun birer ferdi olan divan airleri için ihmal edilemeyecek kadar zengin ve önemli bir kaynak olma özelliini sürekli sürdürmütür. Osmanlı toplum hayatındaki kültürel birikimin önemli bir parçası olan elence hayatına ait oyunlar da iyi birer gözlemci olan divan airlerinin sanatlarını olutururken vazgeçemedikleri balıca ilham kaynaklarından biri olmutur. Bazen oyunun kendisi bazen de oyunla ilgili birtakım kelime ve malzemeler, çeitli sanatlar ve ifade ekilleriyle birlikte iirlerde airlerin maharetlerini sergilemelerinde çok önemli roller oynamıtır. Bu çalımada divan iirinin önemli bir kaynaı olarak karımıza çıkan, halk arasında büyük bir rabet görüp sevilerek oynanan oyunlar ve bu oyunları çarıtıran birtakım kelimeler, çeitli airlerin iirlerinden alınan örnek beyitlerle açıklanmaya çalıılmıtır. Satranç Divan iirinde adından sıkça bahsedilen oyunların baında satranç oyunu gelir. Bu oyun, iki oyuncunun altmı dört kareye ayrılmı bir tahta üzerinde, deerleri farklı on altıar taı birbirlerine karı kullanarak oynanır. (Arslan, 2000:1) Satranç taları ve hatta satranç tahtası, oyuncularla birlikte çeitli tasavvurlara konu olur. Bu tasavvurlar, airlerin hayal dünyasına balı olarak deiiklik gösterir. Bütün taların saf hâlinde duruuyla bir sava manzarası arz etmesi ve satrancın bir harp oyunu, bir taktik oyunu olarak kabul edilmesi yahut insanın satranç oyuncularından biri olarak düünülmesi; dier oyuncuların ise felek, zaman, çarh-ı hilekâr olması, insanın bu oyunda hiç kazanamaması bu tasavvurlardan bazılarıdır. (Arslan, 2000:10) airler, iirlerinde satranç, nat, ah, vezir, kale, mât, mât etmek, mansûbe, ruh, ferzin, kec-rev, esb, pîl, piyade, lu b, açmaz, Leclâc, beydak, fil, ta sürmek gibi satrançla ilgili kelimeleri çeitli anlamlar içerisinde birtakım edebî sanatlarla sıkça kullanmılardır. Divan iirinde satrançla ilgili sıkça kullanılan bazı kelimelerle bunların çeitli tebih, mecaz ve tasavvurlarla kullanıldıı beyitlere ait bazı örnekler aaıda sunulmutur. ah, satranç oyunundaki en önemli tatır. Padiah anlamındaki bu kelime, divan iirinde satranç oyununun söz konusu edildii beyitlerde airler tarafından genellikle tevriyeli olarak sevgili anlamında kullanılır. Satrançtaki bütün talar, oyun içinde ahı korumak için görev alır. ahın rakip tarafından alınması yani mat edilmesiyle oyun da kaybedilmi olur. (Ziyâî, G. 170/2)! " # #$ (Süheylî, G. 264/2) % & ' ( )* (Ahmet Paa, G. 54/3) + #,$!' (eyhî, G. 182/4) - $$#. (Nev î, G. 500/3)

3 /,*$0 1*$& $ )$ (Meâlî, G. 90/2) Satranç oyunundaki ahtan sonra en önemli ta, vezirdir. Ferz, ferzîn, ferzâne olarak da adlandırılan bu ta, ah olan sevgilinin yanında genellikle âıı temsil eder. 2 &&$ #3* * $ #" (Mesîhî, G. 235/2) % * *## 2 $# (Necâtî, G. 64/5) 2'!# $3*#" *(Nev i-zâde Atâyî, G. 24/4) 4 $ " 5, (Hayretî, G. 75/2)! "") " (Câzim, G. 1/3) 6 $ #' % *0 # (Rezmî, G. 528/4) Beyitlerde piyâde olarak da karımıza çıkan beydak, satrançta en deersiz tatır. Siyah rengi ve küçüklüünden dolayı sevgilinin yanaındaki benler, bu taa benzetilir. 7 $ 3 8&,$'(Nihâlî, yk. 36a) 9 *#: 4 $ *(Helâkî, G. 93/2) ("$)# 4 3 (Hicrî, yk. 16a) ;' $) 3*#!' '(Ziyâî, G. 126/2) Yanak anlamına gelen ruh kelimesi, satranç oyununda kale anlamında kullanılır. Satranç tahtasının iki köesinde bulunduu için yine sevgilinin iki yanaındaki benlere benzetilir. 1*# ;# *$'$ (Mihrî, G. 15/3) 2 $* *$ 5)$## " (Bâkî, G. 87/4). $ ' 8 3 3*, <) (eyhülislam Es at, G. 140/4) ( '&3 3* * 0* (Sabâyî, G. 12/5) 1* 2 (eyhî, G. 121/5)

4 Leclâc, satrancı icat eden kii olarak bilinir. Edebiyatta kumarbazların piri olarak kabul edilir. Sevgilinin veya felein yaptıı oyunları, Leclâc ın bile yapamayacaı gibi tasavvurlar içerisinde kullanılır. (Arslan, 2000:19). ehnâme de satrancın icadı geni bir ekilde anlatılmaktadır. * *# % $ '= = (Revânî, G. 347/4) 4 #= = 3 = " (Kara Fazlî, K. 25/1) 1* > & $= =(Mihrî, G. 78/2) Tavla Divan iirinde sıkça söz konusu edilen oyunlardan birisi de bugün tavla adıyla bilinen e-derdir. Farsça karılıı ise nerddir. Çok güzel tavla oynayan kiiye ise nerrâd denir. Altı kapı demek olan e-der, Nuirevân ın veziri Nürdüçehri tarafından icat edilmitir. (Onay, 2000:425) Firdevsî, ehnâme sinde tavlanın satranca karı ranlılar tarafından icat edildiini söylemektedir. (iman ve Kuzuba, 2007: 77) e-der (tavla) oyunu iki kii arasında, iki adet zar yardımıyla oynanır. 15 siyah, 15 beyaz olmak üzere 30 adet pulla, 12 çizgi (kapı) bulunan bir tabla üzerinde oynanır. Her oyuncu pullarını tahtaya, karı sa köeye iki, karı sol köeye be; önde soldan beinci haneye üç ve sadan altıncı haneye be olmak üzere dizer. Zar atılır, oyuna büyük sayı atan balar. Oyun, atılan her çift zarda gelen sayılara göre karı sa köeden sola ve sol ön köeden saa doru yürütülür. Çift zarlar, o sayıdan dört defa oynama hakkı verir. Amaç oyuncunun kendi pullarının tamamını ön sa yüzde topladıktan sonra atacaı zarlarla bu pulları alarak rakibi oyun dıı bırakmasıdır. Pulu biten oyuncu, oyunu kazanır. (Arslan, 2000:26) Tavladaki dört bölüm dört mevsime, 12 kapı 12 aya; 30 pul ise her bir ayın 30 gününe tekabül eder. ki adet zar, kaza ve kaderin (veya güne ile ayın) temsilidir. Siyah ve beyaz pullar, gece ve gündüze tebih edilir. (Pala, 1999:511) e-der, nerd, nerd-bâz, nat, nak, nerrâd, zar, tas, tâsçe, pul, düe, küâd, ka beteyn, mansûbe gibi tavla ile ilgili kelimeler, birçok divan airi tarafından birtakım kelime oyunları ve sanatlarla birlikte iirlerde sıkça kullanılmıtır. Hicrî, gönlünü zara; gösünü tavla tahtasına, gösündeki yaraları da tavla oyunundaki pullara benzettii aaıdaki beytinde gam tavlasında talihinin yaver gitmediini düünür. Beyitte zar, tahta, pul, e-der, güâd tavla oyunuyla ilgili kelimeler, tenasüp içinde kullanılmıtır: % $*",? (Hicrî, yk. 18b) Gam e-derinde muradının kapısının açılmadıını söyleyen Süheylî, hasta gönlünü iyi bir tavla oyuncusu olan felein inlettiini söyleyerek tavlayla ilgili güâde, e-der, bâb, nerrâd, zâr kelimelerini beyitte bir arada kullanır: ;, 4*$# * (Süheylî, K. 42/21) Hayatta sevgilinin hiçbir iyiliini görmediini söyleyen Hâletî, ak meclisinde iyi bir tavla oyuncusu olduundan beri düe atmadıını söylerken aslında talihinden ikâyetçidir:? 0@ 3 (Hâletî, G. 349/5) * Satrancın icadı hakkında geni bilgi için bakınız: Bekir iman ve Muhammet Kuzuba (2007). ehnâme nin Türk Kültür ve Edebiyatına Etkileri, stanbul: Ötüken Yayınları.

5 Aya benzeyen sevgilinin yabancılarla tavla oynadıını gören Zâtî, dövünmekten vücudunu tavla pullarına benzeyen yaralarla doldurur: % '<""$ 9 (Zâtî, G. 118/4) Tavla, zar yardımıyla oynanır. Zarlar hileli, civalı olduundan airler bundan çeitli mazmunlar yapmılardır. Zar tutmak, her oyuncunun özendii bir marifettir. (Onay, 2000:426) ki zara, kabeteyn denir. airler zar kelimesini iirlerde hem tavla oyunundaki anlamıyla hem de alamak anlamıyla tevriyeli olarak kullanırlar. Akın kuralının geceleyin inleyip ah çekmekten ibaret olduunu söyleyen Nev î, hiç kimsenin zarsız ak tavlasını oynayamayacaını söyledii aaıdaki beyitte; zar kelimesini hem tavladaki zar hem de inleyip sızlama anlamında tevriyeli kullanmıtır: A# 3 & )' $$ (Nev î, G. 192/3) Ak tavlasında gönlünün inlediini ve vuslat kapılarının açılma ümidinin ise olmadıına üzüldüünü söyleyen Mezâkî, zar kelimesini hem inlemek hem de tavladaki anlamıyla tevriyeli kullanır: %, )# & ' (Mezâkî, G. 279/2) Yine zar kelimesinin tevriyeli kullanıldıı aaıdaki beyitte gönül, gam e-derinde inlediinden beri bir türlü kurtulua çıkacaı bir kapının olmamasından ikâyetçidir: 4,"' %, (Âık Çelebi, G. 100/4) Aynı ekilde Revânî de can ve gönlün, ak tavlası oynadıını söyleyerek sevgilisine zarını gözetmesini hatırlatırken zar kelimesini tevriyeli kullanmıtır: 9 $# ) B'$&# (Revânî, G. 30/2) Âık Çelebi, can ve gönül zarlarının ak ve dert oyununu aldıını görünce; âıın ak tavlasında ne kadar iyi bir oyuncu olduunun farkına varır: ; ' 6 ) (Âık Çelebi, G. 41/5) yi bir voyuncu olan felein elinde, eziyetlerin sebep olduu yara ve dertlerle döne döne zar olduunu söyleyen Enverî; zar kelimesini hem inlemek, alamak hem de tavladaki bilinen anlamıyla tevriyeli kullanmıtır: 4, ) 4* (Enverî, G. 168/3) Sevgiliye kavumanın kapısını âıa açtırmayan rakibin, gam tavlasında zar olmasını isteyen Yakînî de zar kelimesini tevriyeli kullanır: C ###"$ 5 $ (Yakînî, G. 163/3) Gönül ve can, akın tavlasında düe kalka inlemektedir. Tıpkı tavla oyunundaki iki zar gibi bazen doru bazen eri gelir diyen Nâilî, zarların tavla oyunundaki rolüne deinir: % * 6 D ' $' (Nâilî, G. 29/2)

6 Aaıdaki beyitte felek, herkesi yenen ama kendinin yenilmesi mümkün olmayan iyi bir tavla oyuncusuna; ay ve güne de bu oyunda kullanılan iki zara benzetilmitir: E ' 8# ' ' # (Mesîhî, G. 224/3) Ziyâî, kendini usta bir tavla oyuncusuna; gösünde oluan yaraları da ekil itibarıyla tavladaki pullara benzetir. air, zarların üzerindeki sayıları gösteren yuvarlak noktalar ile gösündeki yaralar arasında tebih yapmıtır: 4$' ",$ 4 (Ziyâî, G. 280/2) Tavla oynarken el yordamıyla atılan zarlarda hile yapılma ihtimali bulunur. Bu hilenin önüne geçmek için zarlar, bir tas içinden tavla tahtasına atılır. Gam tavlasında çıkı yolu bulmak istemeyen Hayretî, tasa benzettii felein içinde zar olmaya hazırdır: 4,' F ' '0$ (Hayretî, K. 5/8) Zara benzeyen yıldızların felek tasında hiç kimseye murat oyunu göstermediini söyleyen Fuzûlî, felei tavla oyununda kullanılan tasa; yıldızları ise bu tas içinden atılan zarlara benzetir:.$' ' ;$ ' (Fuzûlî, R. 19/2) Gam tavlasından hiç kimsenin çıkı yolu bulamadıını söyleyen Usûlî ise zarın atıldıı tastan, murada uygun oyun umulmamasını ister: E $',' C 0$(Usûlî, G. 102/4) Gûy u Çevgân Çevgân, top ve ucu eri deneklerle oynanan bir oyun türüdür. Bir meydanda ata binilerek eldeki sopa (çevgân) ile topa (gûy) vurma suretiyle oynanır. Karılıklı 4 ile 10 kiilik takım halinde oynanan çevgân oyununda, taraflar at sırtında bulunur ve ellerinde denekler ile topu hedefe sürerlermi. Belli bir zaman dilimi içinde topu hedefe ulatıran takım, oyunun galibi sayılırmı. Avrupa da halen polo adıyla oynanan oyun, budur. (Pala, 1999:125) Gûy u çevgân, divan iirinde adından en fazla bahsedilen oyunlardan biridir. airler, genellikle sevgilinin yüzü ve güzelliini çevgân oyununun oynandıı meydana; yüzündeki benleri, çene çukurunu; âıkların gönlünü, canını veya baını da topa benzetirler. Sevgilinin saçları ve kâkülü ise ekil itibariyle çevgâna benzetilir. Necâtî, muhabbet meydanında sevgilinin saçı çevgânına baını top yaparak oyun oynar: B)) 40"'# & (Necâtî, G. 485/3) Ahmet Paa da sevgilisine seslenerek çevgâna benzeyen saçına, baını top yapmasını ister: %,'0"&# % &$$#$ (Ahmet Paa, G. 278/4) air baka bir beyitte de sevgilinin çevgâna benzeyen saçının, gül renkli yanaının meydanındaki can topuna vurmasının normal olduunu söyler:

7 &## 0"$ ;3,# 0" (Ahmet Paa, G. 93/2) Nebzî de ak meydanında sevgilinin çevgâna benzeyen saçı karısında, baını top yaptıını söylüyor: 8 (0" &(Nebzî, G. 374/5) Çok iyi ata binen sevgilinin meydana yöneldiini gören Revânî; gösündeki yarıkları, topa benzeyen yaralarına çevgân yaptıını söyler: (,0&# 5$& #(Revânî, G. 216/1) Mezâkî de sevgilinin at üstünde elindeki çevgânıyla hareket ettiini görenlerin, balarını ona top yaptıklarını söyler: 5$&*'*'&# 40"* &# (Mezâkî, G. 330/1) Aynı ekilde Meâlî de ak çevgâncısının göüs meydanında oynaması için gösündeki yarıkların sopaya, yaraların ise topa döndüünü söyleyerek çevgân oyununa dikkat çeker: ( & G6 &0H,(Meâlî, G. 221/5) Aaıdaki beyitte felein Kavsî nin belini bükmesindeki amaç, ak meydanında hem top hem çevgân olması içindir. Beyitte âıın boynu çevgân oyunundaki sopaya, baı da topa benzetilmitir: /E & '' $& ' A3& (Kavsî, G. 311/7) Ak yolunda iyi bir binici olduunu söyleyen Emrî, ak derdiyle çıkarmı olduu ahların dumanını çevgân sopasına, felei çevgânın oynandıı meydana, parlak ayı da bu oyundaki gümü topa benzetir: 5$&3&# 9*3$ #(Emrî, G. 16/1) Nihânî, gönlünün dert meydanında mihnet ahı olduundan beri çıkarmı olduu âhının dumanlarıyla kıvılcımlarının kendine top ile çevgân olduunu söyler: % )# % 33 &(Nihânî, yk. 17a) Çok iyi ata binen sevgilinin saçının kıvrımını gören Sâbir Parsa nın inleyen gönlü, çevgân oyunundaki topa döner: I "$&# () &(Sâbir Parsa, K. 6/45) Yakînî ye göre sevgili, çevgâna benzeyen saçını oynattıkça âıklar balarını ona top yaparlar: G&$ # ;3 #$#(Yakînî, G. 107/3) Korkunç bir vadiye benzeyen hayatta bir türlü huzur görmeyen Nâilî, kendini himmet elinin çevgânında baı dönen bir topa benzetir:

8 ; '$ & "&* ;3$&$ (Nâilî, G. 219/1) Baka bir beyitte de air, bela çevgânına benzeyen sevgilinin saçının; ümitsiz, perian gönül topuna dokunmamasını ister: G0' 3 &$ =0$ ) (Nâilî, G. 323/2) Sevgili, çevgâna benzeyen saçını omzuna alınca Hayâlî; gösünün meydanını, topa benzeyen yaralarla doldurur: ($$,3 G? &#3#(Hayâlî, 527/5) Enverî, sevgilinin iki kaı arasındaki benini, amber kokulu saçının çevgânının ucundaki miskten bir topa benzetir: +' #$*# '$&!&33 $' (Enverî, G. 148/4) Fasîhî, sevgilinin parlak yüzüne düen kıvrım saçlarını görenlerin, çıkarmı olduu âhının dumanının güne topuna sopa olduunu söylediklerini belirtir. air, beyitte sevgilinin yüzünü çevgân oynanan meydana, yüzüne düen saçları da âıın çıkardıı ahlara ve çevgân sopasına benzetir: +J# " % 30 & (Fasîhî, G. 182/2) yi bir at binicisi olan sevgilisine seslenen Behitî, güne ve ayın balarını felek meydanında top yaptıklarını söyleyerek ondan çevgân oynaması için sopasını eline almasını ister: 5$&&#' ( '3'3 (Behitî, G. 168/4) Nef î, Murat Paa için yazdıı kasidede onun topraa düürdüü düman kellelerini çevgân oyunundaki topa, atının ayaklarını ise bu toplarla oynayan sopaya benzetir: % '*'3 ' 3 7$ 0' # & (Nef î, K. 28/39) Cirit Cirit, süvari askerlerinin kullandıı sava aletlerinden elle atılan bir mızrak türüdür. At üzerinde oynanan cirit, eski toplum hayatında rabet gören oyunlardandır. Türklerin geleneksel sporlarından olması açısından ve devamlı savala yüz yüze olan Osmanlı toplumunun sava aletlerini kullanma konusunda yeteneklerini gelitirmesi bakımından da oyunlar içinde cirit ayrı bir öneme sahiptir. Osmanlı sosyal hayatında padiahlar, vezirler halkı cirit oynamaya tevik ederler; iyi oynayanlara çeitli hediyeler verirlerdi. (Pakalın, C. I, 2004:295) Cirit oyunu erkekler tarafından iki takım hâlinde oynanır. Bu oyunda amaç, attan dümeden elindeki sopayı daha önceden adını belirledii karı takım elemanına fırlatmak ve vurmaktır. (Pala, 1999:116) Sâbit, naz ülkesinin padiahı olan sevgilinin naz ciridine bindiinde naz ordusunun bakı mızraıyla ona selama duracaını söyler: 4 $ &".$$ $ " (Sâbit, G. 142/1)

9 Aaıdaki beyitte de sevgili cirit oynadıında, nice canların onun ak atının ayakları altında çinendii söylenir: " &$ 7& - 3*K $$ (Pertev, G. 489/5) Cirit maharet, kabiliyet ve cesaret gerektiren bir oyun olduu için airler; genellikle kasidelerde övmek istedikleri kiileri, sahip oldukları maharet ve yiitlikleri bakımından çok iyi bir cirit oyuncusuna benzetirler: 2' " G $ " (Sâbit, K. 33/41) L, 4,$ $&$##(Nef î, K. 17/76) B) 3& /$' :$"(Lebîb, K. 15/30)! ' $3! * 3 (Sâmî, K. 12/5) L $$ ;'#$ ' "(Gelibolulu Âlî, K. 13/16) Güre airlerimiz tarafından iirlerde sıkça bahsedilen oyunlardan biri de ata sporu kabul edilen güretir. iirlerde güre oyunuyla ilgili karımıza en sık çıkan kelime, genellikle memduhları övmek amacıyla güreçi anlamında da kullanılan pehlivandır. Pehlivanın dıında meydan, ayak, soyunmak, güre tutmak, küt-gîr, püt gibi kelimeler, gürele ilgili olarak çeitli benzetme ve mecazlarla birlikte karımıza çıkar. Behitî, sevgilinin derdiyle yüreinin çok oyunlar yaptıını; yürekle sevgili arasındaki bu oyunları, birbiriyle güree tutuan iki güreçiye benzetir: #$ ; 0' ' '* (Behitî, G. 464/2) Enverî, sevgilinin dudaının üstündeki ayva tüylerini; ba baa güree tutumu iki pehlivana benzetir: = #$ ' *0 3)& 40, ' "& (Enverî, G. 204/1) Revânî ise felei, birçok kiinin sırtını yere getiren iyi bir güreçiye benzetir: 7&' # " E '' ""MRevânî, M. 2/II-7) shâk Çelebi de içki kadehini, oyunla dertleri götüren iyi bir pehlivana benzetir:.,,$$ +$) 4 *H"&(shâk Çelebi, G. 39/7) Hayâlî, dünyada gerçek pehlivanın bir ayaıyla gamın sırtını yere getiren içki olduunu söyleyerek içkiyi, rakiplerinin sırtını yere getiren bir güreçiye benzetir: 6 & "& 4, $, (Hayâlî, G. 250/1)

10 Bâkî, aaıdaki beyitte kıın geliini tasvir ederken dalları dökülen aaçları, soyunup meydana giren bir pehlivana benzetir: ; * ; &' & (Bâkî, K. 22/10) Aaıdaki beyitte ayak kelimesini tevriyeli kullanan Bâlî, memduhunu ayaıyla insanları yere yıkan bir pehlivana, azı kanlı okunu da bir içki kadehine benzetir: 7&, #!, &#$, (Bâlî, K. 9/7) çkiyi güre oyunu için meydana ayak basan bir pehlivana benzeten Enverî de ayan kelimesini, hem kadeh hem de ayak anlamında tevriyeli kullanarak canlı bir güre tasviri yapar: 6 "&& 4, (Enverî, G. 280/2) Binlerce defa güretii ayrılık ateinin güreçisinin kendisiyle güree tutuamayacaını söyleyen Süheylî, ayrılıı bir güreçiye benzetir: 40'? '0 ' ' (Süheylî, G. 190/4) Bazen de airler edebî kudretlerinin büyüklüünü açıklamak için kendilerini iyi bir pehlivana benzetirler. Aaıdaki beyitlerde de Hayâlî ve Gelibolulu Âlî, airlikteki hünerlerini açıklamak için kendilerini pehlivana benzetirler: 0$?, (*"'$&"& (Hayâlî, G. 340/5) %? > "&(Gelibolulu Âlî, G. 565/5) Zıll-ı Hayâl (Hayâl-bâz) Zıll-ı hayâl Karagöz, Hacivat ve ahısların perdede akseden ekilleridir. Beyaz bir perde arkasında yakılan mum veya kandilin ııından istifade ederek hayalcinin elinde tuttuu -mukavva veya deve derisinden yapılmı- ahıs ekillerini perdeye aksettirmekten ve ahısların lisanını taklit ederek konuturulmasıyla oluan bir oyundur. (Onay, 2000:241) Bu oyunun genellikle iirlerde tasavvufî anlamlarla yüklü beyitlerde kullanıldıı görülmektedir. Nâilî, tasavvufî bir edayla perde arkasındaki gerçeklerden haberdar olunmadan görünenlere aldanılmamasını söyledii aaıdaki beyitte, bu oyuna dikkat çekmitir: C ", O3< (Nâilî, G. 51/3) Aaıdaki beyitte dünya bir hayal-bâza, felek ise bu hayâl-bâzdan türlü türlü sanatlar gösteren bir hayalciye benzetilir: 2' #:) C " " (Neccâr-zâde Rızâ, K. 1/29) Yokluktan bir anda türlü varlıkların ortaya çıktıını söyleyen Behitî, hakikatte bunların felek tarafından perde arkasından aksettirilen birer hayal olduuna iaret eder:! &3" 2'"0":) (Behitî, G. 176/3) Hayâlî, yüzüne suret perdesi çekildii günden beri bir hayal-bâza döndüünü söyler:

11 ' ' " ) (Hayâlî, G. 279/8) Kukla Muhtelif ekillerde yapılmı, insanların birer küçük taklidi olan oyuncaklara ve bu oyuncaklarla oynanan oyuna kukla denir. Metin And, kukla oyununun Karagöz le 16. yüzyılda tanıan Türkler tarafından daha eski dönemlerden beri bilindiini ifade eder. (And, 1983:82) /,' ' G$,$ (Tırsî, G. 185/10) Yüzük Oyunu Anadolu da yaygın olarak oynanan oyunlardan biridir. Bu oyunda yüzük, ba aaı çevrilmi fincanların içine saklanmakla birlikte mendil altına saklanarak veya bir ipe geçirilerek de oynanır. (And, 2007:247) ster fincanla ister mendille oynansın yüzük oyunu, sayı kaydeden taraf elebaının alnına sayı adedince kara çizmek veya yenilenlerin alnını karalamak âdetine dayanır. (Onay, 2000:461) Aaıdaki beyitte Tırsî, yüzük oyununa dikkat çekerek bu oyundaki yüzü karalamak âdetine deinmitir: 8' ' $ - $# (Tırsî, G. 38/2) korkar: Kâmî ise rakip tarafından oyun halkasına giren aya benzeyen güzelin yüzünün karalanmasından (#* "!$$(Kâmî, G. 145/2) air, baka bir beyitte gece rakiple yüzük oynayan sevgilisine seslenerek oyunu yenmesi halinde rakibin alnına damgayı basmasını ister: ; )' 8# '0,"*$ (Tırsî, G. 99/4) Yine Tırsî, sevgilinin yüzündeki karaları görünce geceleyin yüzük oyununda onun elebaı olduunu anlar: 4 )#$$ ' 8# ' $ (Tırsî, G. 194/7) Yüzük oyunu mazmununun kullanıldıı beyitlerde yüzüün içine gizlendii mendil veya fincanın karılıında tebih yoluyla genellikle sevgilinin saçları, ayva tüyleri, dudakları veya azı kullanılır. Aaıdaki mısralarda da âıın canı ve gönlü, sevgilinin dudaının hayaliyle yine sevgilinin saçının karanlıında yüzük oyunu oynar: /' * # 5 #' & 5 &# B& & & MTâci-zâde Câfer Ç., G. 123/5) Nedîm, Sevgilinin dudaının yüzüü, arak dolu fincanıyla kucaklamaktan kaçmaz. O, dudaının yüzüünü akam yüzük oyununu oynamak için saklar diyerek sevgilinin dudaı ile içki dolu kadeh arasındaki ilikiyi, yüzük oyunundaki fincan-yüzük ilikisine benzetmitir:?,3 '

12 * (Nedîm, G. 19/5) Ahmet Paa, sevgilinin saçları arasına gizlenen gönül yüzüünü ondan almak ister. Ancak azı mühre benzeyen sevgili güldüü zaman, gönül yüzüünün sevgilinin dudakları arasında gizli olmasından korkar: B $ #* ;#," $ (Ahmet Paa, G.251/7) Bâkî, sevgilisinin saçlarıyla büklümlerinin gönlünün yüzüünü saklayıp yüzük saklama oyunu oynadıını söyleyerek gönül yüzüünü bulmaya çalıır. Yüzüün nerede olduu tahmin edilirken Ya ondadır, ya bundadır... tekerlemesi söylenir: F# "0#" I * (Bâkî, G. 157/4) Necâtî de sevgilinin azının, ayva tüyleri ve beniyle yüzük oyunu oynadıını; yüzük bulununca da dudaklarının kızardıını söyler: I0)#' # /#$* (Necâtî, K. 19/32) Aaıdaki beyitte saki, la l taına benzeyen yüzüünü (dudaını) arap dolu fincanın hava kabarcıklarının içine saklayarak ehl-i bezmi kendinden geçirir: 4$ $ " ) (Âsım-zâde Ârif, G. 41/3) Muhyî ye göre canın oyuncaı, sevgilinin azının yüzüü olunca onu kimse bulamaz: E $ * ;, (Muhyî, G. 619/2) Nâbî de gönül yüzüünün sevgilinin ak oyununda gizlendiini ve yüzüün; sevgilisinin saçının kıvrımlarında mı, sevgilisinde mi, yoksa kendisinde mi olduunu bilmediini söyleyerek yüzük oyununa dikkat çekmitir: - # * 9 # $ (Nâbî, G. 213/3) Sevgili, ne zaman yüzük oyunu oynansa avucunu açıp bendedir diyerek elinin içine sakladıı yüzüü gösterir:?,$' $ 4 $& (Hüdâyî, G. 97/3) Tura Tura, helva sohbetlerinden önce oynanan oyunlardan biridir. Bu oyun, grup hâlinde oynanır. Mendil veya kuak ucu, top hâlinde bir sopa ekline getirilir. Gruptakiler turayı oturanlardan birinin arkasına saklar veya otururken dizlerinin arasından geçirir. Ebe olan kii, bu turayı bulmaya çalıır. Bu sırada fırsattan yararlanan oyuncular, turayla ebenin kaba yerlerine vururlar. (And, 2006:278; Onay, 2000:444) Sâbit in aaıdaki beytinde, tura oyununun elenmek amacıyla helva sohbetlerinden önce oynandıı anlaılmaktadır: - )#)*$ % 3$ )& (Sâbit, G. 312/3)

13 Zamanın her türlü cefasına sabrettiini söyleyen Lebîb, teninin cefa elinin turasına hazır bir davul olduunu söyleyerek tura oyununa deinir: % $ & & % $ 0): (Lebîb, G. 99/1) Büyük inci gibi esiz güzeli, yüz turaya aldıını söyleyen Nedîm ise dostlarının karımasıyla oyundaki tura sayısının artmasından korkar: 8 I&' $* (Nedîm, K. 33/15) Köy Göçtü Erkek oyunudur. Oyuna girecek kaç kiiyse birbirine e tutarlar. Çifterce meydana çıkarlar. Her çıkanın biri mesela A, dieri B olur. A lar paranın tura, B ler yazı tarafını almak üzere havaya bir para atılır. Tura gelmi ise B ler bir geni daire tekil etmek artıyla uzun fasılalarla rükû hâlinde eilirler. A lar bunların sırtına binip birbirlerine top atarlar. Top yere düünce B takımı köy göçtü, biz de göçelim diye baırarak birden ayaa kalkarlar. Düen, kalkan bir kızılca kıyamettir kopar. Bu defa A lar yatar, B ler onların üstüne oturup oynarlar. Oyun böylece devam eder. (Onay, 2000:300) Sevgili, köy göçtü oyunu oynanırken sarıını eline alır. Bu esnada saçlarının görünmesi Nedim i öldürür: E $"$ P ' (Nedîm, K. 33/16) Ulvî, adına köy göçtü denen bir oyunla sevgilinin âıkları perian ettiini söyleyerek bu oyuna dikkat çeker: 8 " 4 ' ' (Erpik, 2009:70) El Oyunu Divan iirinde Farsça karılıı dest-bâzî, bâzî-yed olarak da karımıza çıkan el oyununun, iirlerde tam olarak hangi anlamlarda kullanıldıına dair kesin bir yargıya varmak mümkün deildir. El oyunu tabiri üzerine bir aratırma yapan M. Fatih Köksal, Türkçe sözlüklerde divan iirinde kullanıldıı anlamda tam karılıını bulamadıı bu tabir ve Farsça karılıı olan dest-bâzî üzerinde birtakım deerlendirmeler yapmıtır. Çeitli sözlüklerde bu kelimenin sevinç, nee, mutluluk, el çabukluu, hile, hokkabazlık, oyun, hüner, beceriklilik, eek akası (kaba oyun), oynama, öpme, kucaklama, flört, satrançta el dokunulan bir taı oynama, yayılma, ferahlık, uhluk, sevgilinin baı ve saçını elle okamak anlamlarına geldiini açıklamıtır. (Köksal, 2001:129) Ancak oyunun hangi amaçla ve nasıl oynandıına dair eldeki örnek beyitlerde açıklayıcı bir bilgi bulunmamaktadır. Enverî, bakalarıyla el oyunu oynayan sevgilinin kendisine gelince oynamaya fırsat bulamamasından ikâyetçidir: - ", 4#' # (Enverî, G. 289/5) Hayâlî de kendisi dururken vefasız sevgilinin kâküllerinin, sabah rüzgârıyla el oyunu oynamasından ikâyetçidir: G&? ' =''#(Hayâlî, G. 285/5) Aynı ekilde Ahmet Paa ise sevgilinin her gece sabahlara kadar yabancılarla oturup el oyunu oynamasından mustariptir: B),

14 % $", (Ahmet Paa, G. 104/1) Mesîhî nin aaıdaki beytinde serviler, saba yelinin çınar ile el oyunu oynamasına kızarlar: 4 4 "# $& (Mesîhî, K. 7/8) Necâtî nin aaıdaki beyitlerinde ise el oyunu, saba yeli ile servi aacı arasında oynanır: ;0$$& ), % K (Necâtî, G. 470/6) E $ $&# 5 0 (Necâtî, G. 624/1) airin bir baka beytinde memduhun adaletinin baharı izin vermeyince, bahçedeki servinin sabah rüzgârıyla el oyunu oynamaya canı yoktur: +& $# ) G,$& $# (Necâtî, K. 13/23) Aaıdaki beyitte de el oyunu, sevgilinin amber kokusu saçan saçları ile tarak arasında oynanmaktadır: G $) 40$0 (Gelibolulu Sun î, G. 134/3) Aynı ekilde Zâtî nin aaıdaki beytinde el oyunu, sevgilinin saçları ve tarak arasında oynanmaktadır: E $&&## 5 MZâtî, 1499/1) Muhyî de yalılıkta gençlerin akına dümediini, çocuk olup çocuklarla el oyunu oynarken bu aka dütüünü söyleyerek el oyununa dikkat çekmitir: B' 6 )" ' &."0 '# (Muhyî, G. 35/9) Baka bir beyitte el oyununda sevgilinin ayva tüylerinin rakip ile bir araya geldiini gören air, bu durumu âhir zamanda melekle eytanın birbiriyle oynamasına benzetir: ;*00v' $ ;#* ' '0 (Muhyî, G. 232/8) Aaçtan Ata Binme 1,5-2 metre uzunluundaki denekler at kabul edilip çocuklarca bacaklarının arasına alınır, dier ellerdeki kısa çubuklar da kamçı gibi düünülür. Bu kamçılarla at kabul edilen uzun deneklere vurularak koulur. Çocuklar için oynanması en kolay oyunlardan biridir. Pehlivanlar ve ayaına çabuk olanlar her tarafa seirdip kotuunda, aaçtan ata binen çocuklar da onlarla birlikte koarak oyun yaparlar: 7&"$, 0.&,& (Fuzûlî, Kıt. 8/2) Muhyî, sevgilisinden cömertlik edip gönlünün çocuuna oklarını göndermesini ister. Çünkü bu oklar, gönül çocuunun aaçtan at yapıp oynaması için gereklidir: % 0'"#

15 !, ' #'(Muhyî, G. 380/6) Baka bir beyitte de sevgili, saçını bazen yalı birisi gibi baston, bazen de çocuk gibi aaçtan at yaparak oynar: ;"& $ ;, $ (Muhyî, G. 496/8) Âsım-zâde Ârif, yaptıı cevr ve cefalarının ikâyetlerini dinlemeyen sevgilisini; aklı oyunda olan, kamıtan ata binen küçük bir çocua benzetir: ;3'' & 4 0$& (Âsım-zâde Ârif, G. 19/2) Nev î, dallar üzerinde rüzgârla birlikte oynayıp gülen çiçekleri; aaçtan ata binen çocuklara benzetir: 5'3.#',$&(Nev î, K. 15/6) Bursalı Rahmî de dallardaki çiçekleri, aaçtan ata binen küçük çocuklara benzetir: 50&$#' 3$& 5'3*'&' "3(Bursalı Rahmî, K. 8/7) Yâ Dest Yâ dest (lades), iki kiinin kuların veya tavukların çatal kemiklerinin uçlarından çekip kırmak suretiyle bahse tutuması oyunudur. ki taraf da birbirine çeitli nesneler verir, verilen nesne aklımda denmedikçe alınmaz. (Onay, 2000:457) Aklımda demeden nesneyi alan kii, daha önceden belirlenen bir cezayı hak eder. Ay yüzlü sevgiliye seslenen Sâbit, baka kemiklerle yâ dest oyununa tutumamasını söyleyerek Hümâ kuunun kırılmı gönlünü hatırlamasını ister: 5 '$ *0, +O, $0v(Sâbit, G. 160/4) Gözleri mest bir güzel tarafından öldürüldüünde kimsenin kendisini hatırlamayacaını söyleyen Nev î-zâde Atâyî, sevgilinin itlerinin kemiklerinden yâ deste tutumasını ister: E $$ $ Q $*R $(Nev î-zâde Atâyî, G. 17/1) Kandil Uçurmak Ramazan veya kandil gecelerinde halk tarafından rabet gören elencelerden biri de kandil uçurmaktır. Bu gösteride minareye çıkan bir kii, erefeden yere doru balanmı bir ip üzerinde yanan kandilleri kaydırır. Birbiri ardına kayan kandiller, gece karanlıında yıldız kaymasına benzer bir görüntü oluturur. Bu görüntü, halk tarafından büyük bir ilgiyle izlenir: Aaıdaki beyitte Sâbit Seyyareler saçan kayyumun kandil uçurduunu sanma, sırça kadehten günahkârın yıldızı dümütür diyerek kandil uçurmaya iaret etmitir: 8 $ ' 3# B3$(Sâbit, K. 45/7) Tırsî ve Refî -i Kalâyî nin aaıdaki beyitlerinde de kandil uçurmanın geceleri yapıldıına iaret edilmektedir: / $ E, )J$ (Tırsî, G. 151/4)

16 <$ E (Refî -i Kalâyî, K. 18/38) Kızakla Kayma Kızakla kayma, kı aylarının karlı ve souk günlerinde çok rabet gören oyunlardan biridir. Bu oyun, tahtadan yapılan ve kayması için iki ayaktan oluan kızaklarla oynanır. Tokatlı Kânî, çocukların gül yaı sürdükleri kızaklarla ehri kızıla çevirdiini söyler: 4 & $" & G0 'MTokatlı Kânî, G. 113/6) Tırsî, aaıdaki beyitte kızakta kaymanın çocuklar arasında ne derece rabet gören bir oyun olduunu; bu oyunu oynamayan hiç kimsenin kalmamı olmasıyla açıklamaktadır: 4$," I ( T ırs î, G. 184/ 5) Baka bir beyitte de air, çocukların kızaklarla kayma vaktinin, kı aylarının karlı günleri olduunu belirtmektedir: 4 #, L0# (Tırsî, G. 79/1) Topaç Çevirme Koni biçiminde aaçtan yapılan ve sivri ucunda çivi çakılı bulunan oyuncaa topaç denir. Topaca sivri ucundan balayarak bir ip sarılır. pin dier ucu, bir parmaa geçirilip topacın arka kısmı avuç içine alınarak yere hızla atılır. Topaç da etrafına sarılı ipin geri boalması veya herhangi bir kamçının darbeleriyle yerde hızlı bir ekilde dönmeye balar. Dönerken de yerde daireler çizip sesler çıkarır. Aaıdaki beyitte Refî -i Kalâyî, çocukların cami avlusunda kamçı yardımıyla topaçları döndürerek oynamalarına yer vermitir: ; $ $)& ' % D 0"(Refî -i Kalâyî, Hezliyat 1/7) Salıncakta Sallanma Salıncak, iki ucundan iki iple veya zincirle yüksek bir yere asılan ve üzerine oturulup sallanılan elence aracıdır. Salıncakta sallanmak, büyük küçük herkes tarafından sevilir. Genellikle bayram enlikleri münasebetiyle sıkça iirlere konu edilen salıncaklar, büyük küçük farkı gözetilmeksizin oynanan bir oyundur. Divan airlerinin gözünde salıncakların ba müdavimleri sevgililerdir. Salıncaklar, ekil itibarıyla da sık sık benzetmelere konu edilmitir. Aaıdaki beyitte sevgilinin iki yana sarkan saçları, salıncakların ipleri olarak düünülürken bu salıncakta salınan ise F $ # $ (Mihrî, G. 195/4) Gelibolulu Âlî, gözlerini bir salıncaa gözlerinden akan yaları ise bu salıncaın iplerine benzetir. Bu salıncaklarda salınan ise sevgilinin hayalidir: (' &$ I# ' $& *MGelibolulu Âlî, G. 602/2) Aaıdaki beyitte de sevgilinin iki yana sarkan saçları, Revânî nin gönlünün çocuuna salıncak kurmutur:

17 L ## 4#0 ',(Revânî, G. 478/2) Mecdî ise sevgilinin ayrılık gününün acısıyla âıkların salıncaa döndüünü belirtir: 13 ($* # (Mecdî, G. 103/2) Sevgililerin bayram yerinde salınarak yürüdüklerini gören âıkların kalbi, salıncak gibi yerinde duramaz olur: döner: 4$ S "$)3(Sâmî, K. 13/5) Nebzî nin aaıdaki beytinde ise güzellerin salıncakta salındıını gören ay, hüznünden hilale B "? # (Nebzî, K. 41/6) Salıncak, Osmanlı toplum hayatının en önemli nee ve elence günleri olan bayramlar ile bayram elencelerinin yapıldıı bayram yerlerinin balıca elence ve oyun araçlarından biri olarak karımıza çıkar. airler için insanların hoça vakit geçirmek için geldikleri bu meydanların en önemli ahısları ise sevgililerdir. Bayram günü sevgililerin salıncakta salındıı yerin cennete döndüünün söyleyen Revânî, melekleri bu cenneti seyretmeye çaırır: görür: 8, 6 '$$$(Revânî, G. 478/1) Nihânî, salıncakta sallanarak göe yükselen melek görünülü sevgiliyi dünyanın günei olarak B,# " $$ B##'O(Nihânî, yk. 16b) Âık-rakip çekimesi, salıncak oyunu esnasında da karımıza çıkar. Salıncak seyrine çıkan âıklar, sevgilinin yanında yabancıların salındıklarını görünce bu ie alınırlar: söyler: B$ &$, (Sâmî, G. 91/1) Zâtî, sevgilinin yabancılarla salındıını görünce gam, dert ve belalarla bir salıncaa döneceini 4,&, B, )3(Zâtî, G. 874/2) Mesîhî de sevgilinin bakalarıyla salındıını görünce, dert ve kederden bir salıncaa döner:?, " $ 4,,,(Mesîhî, K. 14/16) Bayram yerinde sevgilinin herkesle salındıını gören âık için artık toprak olmaktan baka bir yol kalmamıtır: S, "'$ B $& $ 0", (Kara Fazlî, K. 20/16)

18 Kâıt Uçurtma Uçurma Çeitli ekillerde kâıttan yapılan uçurtmaların gökyüzünde uçurulmasından oluan bir oyundur. Gönül çocuu kâıttan uçurtmayla oynamak isterse, bakı ipini gök kubbeden keseriz diyen eyh Gâlip, kâıt uçurtma oyununa dikkat çekmektedir:. ', $ T O ''$ (eyh Gâlip, G. 107/11) Gece uçurulan uçurtmaların iplerine parlayan veya yanan bir nesne takılır. Böylece gökyüzünde renkli görüntülerin oluması salanır. Aaıdaki beyitte Emrî, gönlünden gökyüzüne çıkardıı ateli ahları, uçurtmayla gökyüzüne gönderilen fanuslara benzetmitir: G ', 3$ % *$ (Emrî, G. 389/3) Hayâlî de yukarıdaki beyitteki düünceye benzer bir ekilde, çıkarmı olduu âhların gök yüzünde kaıt uçurtmalara döndüünü söyler:!' E,$' (Hayâlî, G. 282/1) Nev'i-zâde Atâyî ise rüzgârla birlikte çiçek yapraklarının havaya uçmasını, çocukların gökyüzünde kâıt uçurtma oynamasına benzetir: E,$30 9 & (Nev'i-zâde Atâyî, K. 14/8) Elde Elma Çevirme Eldeki birkaç elmanın havaya atılarak el çabukluuyla el içinde döndürülmesine dayanan bir oyundur. Âık Çelebi, gam meclisinde âhının dumanlarının; alçak dünyanın dönen kümbetini elma gibi elinde oynattıını söyler: 4,$ % 3 3#' &&$ (Âık Çelebi, G. 63/7) Aaıdaki beyitte gönül alan sevgili, güzellik bahçesinde âıın gönlünü elma gibi avucunda döndürür: 4,)$ &#' - & # (Revânî, G. 443/4) Selîkî, dert ateinde âıın benzinin rengini ayva rengine çeviren sevgilinin, güne topunu elinin içinde elma gibi oynattıını ifade eder:,## & ;3 $ (Selîkî, G. 67/1) Sevgili, ne zaman oynatmak için elini elmalara uzatsa güne ve ay araya girerek elma yerine kendilerini oynatmalarını ister:? $ 6 # (Muhyî, G. 645/5) Âık Oyunu

19 Âık oyunu, Türklerin Orta Asya dan Anadolu ya getirdikleri oyunlardan biridir. Bu oyunda, koyun ve keçi gibi hayvanların arka ayaklarının diz kısmından çıkarılan ve dört deiik yüzeye sahip bir kemik, oyun aracı kullanılmaktadır. (Özdemir, C.II, 2006:327) Âık oyunu ifadesi, divan iirinde birçok yerde karımıza çıkar. Ancak bu beyitlerden bu oyunun oynanma amacı ve oynanı ekilleriyle ilgili herhangi bir hüküm çıkarmak oldukça zordur. shâk Çelebi yeme, içme, gülme ve oynama günlerinin geldiini söyleyerek misafirine âık oyunu oynamayı teklif eder: 8 ' '$ ' > ' (shâk Çelebi, K. 14/4) Baka bir beyitte de air Saçının kıvrımıyla âık oyununu yeterince oynadık, bundan sonra sakalı çıktı. diyerek âık oyununa deinir:!0 $3# 8 (shâk Çelebi, G. 315/4) Bursalı Rahmî, sevdiine seslenerek kendi meclisine gelmesi karılıında onu, gönül mülküne sultan edeceini söyleyip sevgilisinden dümanı bırakarak kendisiyle âık oyunu oynamasını ister: ; $ ' $0 > ' (Bursalı Rahmî, G. 15/2) Âık Çelebi ise yaı çok olan gözbebeinin bir bebek gibi her gördüü güzelle âık oyunu oynadıını söyler: ; 9 ' (Âık Çelebi, G. 20/2) Toprakla Oynama Divan iirinde çocuklarla ilgili karımıza çıkan oyunlardan birisi de toprakla oynamadır. Çocuklar, dier oyunlara göre toprakla daha küçük yalarda oynarlar. Necâtî Bey, sevgilisine ki gözümün bebei, yetim çocuklar gibi mahallende oturmu toprak ile oynarlar dedii aaıdaki beytinde çocukların toprakla oynamalarına atıfta bulunmutur: 8 ' 6 )# (Necâtî, G. 163/3) Nev î, toprak tenine yuvarlanarak düen gözyaını, toprakla oynayan yeni yetien bir çocua benzetir: " *' B0$ (Nev î, G. 409/3) Sevgilisiz geçen her an kendi külünü baına savurduunu söyleyen Kavsî, alayan çocuklar gibi durmadan toprakla oynadıını dile getirir: B&$$ *' $.0", (Kavsî, G. 384/6) Sevgilisinden sürekli toprakla oynamamasını isteyen Talıcalı Yahya, onu örtecek yüksek saraylar yapmasını istemez: % 0", 0 8" ' $#) ola (Talıcalı Yahya, G. 432/3) Atlı Karaca

20 Bu oyun, yere sabitlenmi bir eksen etrafında döndürülen bir platform veya askılara takılı oyuncak atlar üzerinde oynanır. Eskiden enlik yerlerinde erkek çocukların binmesi için atlar, kız çocukların binmesi içinse karacalar düünülmütür. Zamanla kız çocukları da atlara binmeyi âdet edinince karacalar aradan çıkmıtır. Ancak oyunun adı, bu hayvana izafeten atlı karaca olarak kalmıtır. Günümüzde ise bu oyunun adı, atlıkarınca olarak yaygınlık kazanmıtır. Aaıdaki beyitte Bâlî, döne döne naz atı ile oynamak için gösünü; sevgilinin atlıkarıncaya benzeyen benine meydan yaptıını söyler: %, $ (*#$#(Bâlî, G. 59/3) Tırsî ise atlı karaca oyununu bayram dolaplarına tercih eder: = '$& S< (Tırsî, G. 139/3) Peygamber Oyunu Ahmet Talat Onay ın, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve zahı adlı kitabında O kadar soruturmama ramen mânâsının ne olduunu anlayamadım (Onay, 2000:368) dedii peygamber oyunu, birkaç beyitte karımıza çıkmaktadır. Ancak bu beyitler, bu oyunun oynanma amacını ve nasıl oynandıını açıklamaktan oldukça uzaktır. Behitî, sevgiliyle peygamber oyunu oynayacaı güne kavumanın hayaliyle yaamaktadır:!$$ # - &) ",(Behitî, G. 556/1) Muhyî, sevgilisinin kendisiyle peygamber oyunu oynaması için canını ve bedenini ortaya koymaktan çekinmez:!: # ' 7,, (Muhyî, G. 620/2) Canının ipi, sevgilinin elinde olan Emrî de eer sevgili isterse onunla peygamber oyunu oynamaya hazırdır: G :$S$ 7$ (Emrî, G. 476/4) Sabun Köpüünden Baloncuk Uçurma Günümüzde çocuklar arasında yaygın bir ekilde oynanmaya devam eden ve köpük uçurma diye adlandırılan bu oyun, hamamda sabun köpüü ile dolu ellerden nefes gücü ile hamamın kubbesine doru balon kabarcıkları çıkarmak suretiyle oynanır. (Doan, 2005:50) Aaıdaki beyitte peri gibi güzel sevgilisine seslenen Zâtî, ondan tıpkı hamamda köpük uçurur gibi baını kesip gök kubbeye atmasını ister: 7&'$ ' G")0' # )(Zâtî, G. 257/4) air Enverî de periye benzeyen sevgilisine seslenerek Güne, felek burcunda zerrece ısınmasın; ey peri, hamamda güya bir su kabarcıı uçurduunu farz et diyerek hamamda oynanan köpük uçurma oyununa dikkat çekmektedir: U$' G")3# )(Enverî, G. 15/1) Yeniehirli Belî, halvet köesine çekilen sevgilinin ezilen sabundan hokkabaz kabarcıklar çıkararak oyun kurduunu söyler:

21 ) E *&" 3*&3 (Demirel, 2005:394) Vücûdî de Hayâl ü Yâr adlı mesnevisinde, felein sabah sabununu ezerek güne gibi bir baloncuk uçurduunu söyleyerek bu oyuna dikkat çeker: B) 3"' ; )'(Vücûdî, B. 1762) Evcilik Küçük çocukların çevrelerinde gördükleri büyüklerden esinlenerek sahte bir ev yapıp aile hayatını taklit ettikleri basit bir oyundur. Hayâlî, bir çocuk gibi bir ev yapmayı, sonrasında da yaptıı bu evi, içine girmeden yıkmayı hayal eder:. *$' ; & (Hayâlî, G. 197/2) Tek mi Çift mi? Oyunu (Cüft ü Tâk) Bu oyun avuç içinde saklanabilecek fındık, leblebi, badem, eker, kuru üzüm gibi gıda maddeleriyle ve nadiren de bilye ile oynanır. Avucunun içine bu nesnelerden bir miktar saklayan kii, karısındakine tek mi, çift mi diye sorar. O da tek veya çift ola bana gele diyerek bir tahminde bulunur. Daha sonra avuç içindeki nesneler sayılır. Tahmin eden kii, doru bilirse nesnelerin hepsini kazanır. Doru tahmin edemezse saklanan nesne kadar rakibine verir. (Özdemir, C.II, 2006:374) Aaıdaki beyitte Nedim, sevgilisine vuslat meclisinde saçı ve ayva tüyleriyle tek mi çift mi (cüft ü tâk) oynamayı teklif eder: ;' & - $&' '*0 (Nedîm, G. 55/6) Hanyalı Nûrî, sevgiliyle tek mi, çift mi? oyununu oynayarak içli dılı olmutur: T ''$ -,, # (Hanyalı Nûrî, G. 328/6) El El Üstünde Kimin Eli Var? Bu oyunda oyuncular, gözleri bir bezle kapatılan ebenin sırtına yumruklarını üst üste koyarlar. Ebeye en üstteki yumruun kime ait olduunu sorarlar. Ebe bilemezse sırtına yumruklarıyla vururlar. (Özdemir, C. II, 2006:140) Aaıdaki beyitte bahçede el el üstünde kimin eli var oyunu oynayan aaçlar içinde en üstte çınarın eli çıkar: G$ ' # 4, #$ (Meâlî, G. 119/4) Kar Topu Kı aylarında karlı günlerde küçük, büyük herkesçe yaygın olarak oynanan bir oyundur. 18. yüzyıl airlerinden Câzim, kı tasviri yaptıı itâiyesinde sert geçen kı aylarının, çocuklara kar topu oynattıını söyleyerek bu oyuna dikkat çeker: G00" 4 * (Câzim, K. 2/13) Çukura Koz Koyma

22 Aaıdaki beyitte çukura koz koyma oyunu oynayan çocukların, kozların üçünü birden çukurun içinde bir araya getirdiinde sevinmeleri, bu oyunda kazanmı oldukları baarıya iarettir: / Q # $$3# (Tırsî, K. 2/2) Durdut Oyunu Bu oyun, Muhyî nin bir beytinde karımıza çıkmaktadır. Ancak bu beyit üzerinden, durdut oyununun hangi amaçla ve nasıl oynandıına dair bir yorum yapmak mümkün deildir:!,' -, (Muhyî, G. 619/5) Sonuç Divan edebiyatı sosyal hayattaki âdet, gelenek, görenek, inanç, elence gibi hayatı renklendiren ve zenginletiren her türlü unsurdan faydalanarak ekillenmitir. Bu hayat tecrübelerine ait unsurlar, deiik benzetme, mecaz ve mazmunlarla birlikte airler tarafından iire farklı boyutlar kazandırmak amacıyla sürekli kullanılmıtır. Osmanlı toplum hayatının çok renkli elence kültürünün önemli unsurlarından olan oyunlar, airlerin sosyal hayata dair kullandıkları hayat tecrübelerinin, divan iirine kaynak tekil etmesi bakımından ayrı bir öneme sahiptir. Bu çalımada divan iirinde hemen her airde karımıza çıkan satranç, tavla, çevgân, cirit, güre gibi yaygın kullanıma sahip oyunların yanında; zıll-ı hayâl, kukla, yüzük oyunu, köy göçtü, el oyunu, aaçtan ata binme, ya dest, kandil uçurma, tura, kızakla kayma, topaç çevirme, salıncakta sallanma, kaıt uçurtma uçurma, elde elma çevirme, aık oyunu, toprakla oynama, atlı karaca, peygamber oyunu, sabun köpüünden baloncuk uçurma, evcilik, tek mi çift mi, el el üstünde kimin eli var, kar topu, çukura koz koyma, durdut gibi oyunlar ve bu oyunların iirlere yansıması üzerinde durulmutur. Bu oyunların ve oyunlardaki malzemelerin divan iirine yapmı olduu kaynaklık, divan airlerinin sadece hayalî, soyut unsurlarla deil; hayattaki maddî, somut unsurlardan da azamî seviyede faydalandıklarını göstermesi bakımından önemlidir. Bu da divan iirinin halktan ve sosyal hayattan uzak olduu eletirilerine verilecek en güzel cevaplardan biri olacak mahiyettedir. Divan iirine kaynaklık eden sosyal hayata ait dier hayat tecrübelerinin de tespit edilmesiyle hem kültürel birikimimizin temelleri aydınlıa kavuacak, hem de bu birikimlerin gelecek nesillere canlı bir ekilde devredilmesi salanarak toplum hafızasından silinmesi engellenmi olacaktır. KAYNAKÇA AKKU, Metin (1993). Nef î Divanı, Ankara: Akça Yayınları. AKYÜZ, Kenan, Süheyl Beken, Sedit Yüksel ve Müjgân Cunbur (1999). Fuzûlî Divanı, Ankara: Akça Yayınları. ALTUN Kudret (1989). Gelibolulu Mustafa Âlî ve Dîvânı, Yayımlanmamı Doktora Tezi, stanbul: stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. AMBROS, Edith (1982). Candid penstrokes: The lyrics of Me âlî an Ottoman poet of the 16 th century, Berlin. ( Dec versiyonu). AND, Metin (1983). Türk Tiyatrosunun Evreleri, Ankara: Turhan Kitabevi. AND, Metin (2007). Oyun ve Bügü, Türk Kültüründe Oyun, stanbul: Yapı Kredi Yayınları. APAYDIN, Bilal (2007). Refi -i Kalâyî Dîvânı (nceleme-metin), Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi, stanbul: stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. ARSLAN, Fatma ennur (2010). Âsım Ârif-zâde Divançesi (nceleme-metin-dizin-sözlük), Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. ARSLAN, Mehmet (2000). Divan iirinde Satranç ve Satranç Istılahları Osmanlı Edebiyat-Tarih- Kültür Makaleleri, stanbul: Kitabevi Yayınları, s

23 ARSLAN, Mehmet (2000). Divan iirinde Tavla ve Tavla Istılahları Osmanlı Edebiyat-Tarih-Kültür Makaleleri, stanbul: Kitabevi Yayınları, s ARSLAN, Mustafa (2006). Muhyî, Hayatı, Edebî Kiilii ve Divanı, Yayımlanmamı Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. AVAR Ziya. Revânî Divanı, Kültür Turizm ve Bakanlıı Yayınları, E81A0400AFB7B, (ET: ) AYDEMR Yaar (2000). Behitî Dîvânı, Ankara: MEB Yayınları. AYDEMR, Yaar (2009). Vücûdî, Hayâl ü Yâr, Ankara: Kültür Turizm ve Bakanlıı Yayınları. AYDIN, Abdullah (2009). Hanyalı Nûrî Osmân ve Dîvânı, Yayımlanmamı Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. BLGN, Azmi (2004). Nigârî Dîvânı, stanbul. ( Dec versiyonu). BLKAN, Ali Fuat (1997). Nâbî Divanı, Ankara: MEB Yayınları. ÇAKIR, Mümine (2008). Kavsî Hayatı, Edebî Kiilii ve Divanı (nceleme-tenkitli Metin-Dizin), Yayımlanmamı Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. ÇAVUOLU, Mehmet- TANYER M. Ali. Hayretî Dîvanı, ( metinbankasi, Dec versiyonu). ÇAVUOLU, Mehmet (1977). Yahya Bey Divanı, stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. ( Dec versiyonu). ÇAVUOLU, Mehmet. Helâkî Dîvânı, ( Feb versiyonu). ÇAVUOLU, Mehmet-TANYER M. Ali (1987). Zâtî Divanı, C.II, stanbul: stanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayını.. ( Jul versiyonu). DEMREL, H. Gamze (2005). 18. Yüzyıl airlerinden Belî Mehmed Emîn Dîvânı (nceleme-tenkitli Metin-Tahlil), Yayımlanmamı Doktora Tezi, Elazı: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. DOAN, Muhammet Nur (2005). Klasik Türk Hayatında Osmanlı Hayatının zleri, Eski iirin Bahçesinde, stanbul: Alternatif Yayınları. DOAN, Muhammet Nur (2005). eyhülislâm Es ad ve Divanı, stanbul: MEB Yayınları. ERPK, Arzu (2009). Süleymaniye Kütüphanesi Fatih 3849 Numarada Kayıtlı Mecmû a-i E âr ın 40b- 80a Yapraklarının Tenkitli Metni, Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi, stanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Aratırmaları Enstitüsü. ERÜNSAL, smail (1983). The Life and works of Taci-zade Ca fer Çelebi: with critical edition of his Divan. ( Dec versiyonu). ESKMEN, Aye Derya (2008). Mehmed Mecdî Efendi nin Gazelleri (Metin-nceleme), Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. GEMC, Sabiha (1990). Mihrî Hatun Divanı, Karılatırmalı Metin, Cümle Yapısı ve Cümle Türleri, Yayımlanmamı Doktora Tezi, Bursa: Uluda Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. GÖKALP Halûk, (2001). Fasîhî Divanı, nceleme-metin, Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. GÜRBÜZ, Mehmet (2005). Rezmî Divanı (nceleme-metin), Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. ( metinbankasi, Dec versiyonu). GÜRGENDEREL, Müberra (2002). Hasan Ziyâî, Hayatı-Eserleri-Sanatı ve Divanı (nceleme-metin), Ankara: Kültür Bakanlıı Yayınları.