KOCAELİ VE ÇEVRESİNDE ÇANDI (AHŞAP YIĞMA) TEKNİKLE YAPILMIŞ CAMİLER

Transkript

1 KOCAELİ VE ÇEVRESİNDE ÇANDI (AHŞAP YIĞMA) TEKNİKLE YAPILMIŞ CAMİLER Yusuf Burak * Giriş Çandı 1 kertilip birbirine geçirilen uzun kütüklerle, çivisiz olarak yapılmış binalara verilen isimdir 2. Kuzey Anadolu da kırsal alanlarda yaygın olarak görülen bu sistem, ormanlık yerleşimlerde mescit, cami ve türbe gibi dinî yapıların inşasında da kullanılmıştır. Çandı yapılar Ağva dan Batum a uzanan coğrafyada yaygınlık göstermekle birlikte; Anadolu içlerinde Kızılcahamam a, Balkanlarda Batı Bosna ya, doğuda Güney Azerbaycan a kadar örneklerine rastlanmaktadır. Anadolu da ilk örneklerine Selçuklu döneminde Samsun bölgesinde 3 rastlanmakla birlikte çok yaygınlık göstermemiş, erken Osmanlı döneminde Akçakoca Bey ve diğer akıncı beylerin fetihleri ile İslamlaşan bölgelerde anıtsal erken Osmanlı camilerinin esinlendiği taş yığma Bizans kilise tipolojisinden farklı olarak kırsal bölgelerde çandı tekniğinde camiler yapılmaya başlanmıştır. Araştırma kapsamında öncelikle literatür araştırması yapılmış, kaynaklarda geçen Kandıra ve çevresinde bulunan çandı dinî yapılar tespit edilmiştir. Bu konuda başlıca kaynak Ayderdi 4 dir. Kendisi de bu camilerden şimdiye kadar tek kelime ile bahsedilmediğini, literatüre geçmediğini belirterek yalnızca yedisi ayakta olan 24 cami ve 1 türbe tespit etmiştir. Bu bilgiler ve bölgede yaşayanların sözlü aktarımları ile Kocaeli ve Sakarya köylerinde saha çalışması ile mevcut ve yok olmuş çandı dinî yapılarının günümüzdeki durumu belgelenmiştir. Daha sonra Kocaeli ili sınırlarındaki çandı camiler ve daha sonra Osmanlı coğrafyasındaki örnekler literatür üzerinden araştırılmış; plan ve hacim tipolojileri, malzeme ve yapım tekniği gibi özellikler karşılaştırılmıştır. Çandı Yapım Sistemi Karadeniz bölgesinde kullanılan ahşap yapım sistemleri çandı ve çatma olarak iki ana gruba ayrılabilir. Çatma sistemde ahşap elemanlar yatay ve düşeyde birbirine tutturularak * Yüksek Mimar (Restorasyon Uzmanı), burakdolu@gmail.com 1 Türkiye nin çeşitli bölgelerinde candı, çandı, çantı gibi telaffuz edilen ve kullanılan kaynaklarda da bu şekillerde yazılan kelime Doğan Hasol un Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü nde (İstanbul, 2012, s. 113) de çantı olarak geçmekle birlikte, bildiride Kandıra ve çevresinde en sık telaffuz edilen haliyle çandı olarak yazılmıştır. 2 Ekrem Hakkı Ayverdi, İstanbul Mi mârî Çağının Menşe i Osmanlı Mi marîsinin İlk Devri ( ), İstanbul, 1966, s Şenler Yıldız (Ed.), Samsun Ahşap Camiler, Ankara, 2011, s Ayverdi, İstanbul Mi mârî Çağının, s

2 ve çapraz bağlarla desteklenerek ahşap karkas oluşturulur. Taşıyıcı karkasın içi çeşitli teknik ve malzemelerle doldurulur. Çandı sistemde ise tomruk veya keresteler üst üste yığılarak duvarlar bir bütün olarak inşa edilir. Çandı yapılarda kullanılan ahşaplar, yapının köşe kesimlerinde, özel olarak hazırlanan geçme yerlerinden birbirine tutturulmaktadır. Köşelerde, ahşapların birbirlerini sıkıca tutması, kavraması için oyularak hazırlanmış bu oyuklar boğaz olarak adlandırılır. Özel hazırlanmış oyuk kısımlarından ahşapların birbirlerini kavrayacak biçimde tutturulma işlemine boğaz geçme denmektedir. Geçme yerlerinden kenetlenen ağaçlar birbirini bırakmaz 5. Ahşapların birbirine geçmesinde karaboğaz, kurtboğazı ve çalmaboğaz gibi teknikler kullanılır. Tomrukların birleşim yerlerinde basitçe yontulduğu sisteme karaboğaz (Şekil 1) geçme, tomruklar biçilerek oluşturulan kereste ile yapılan sisteme kurtboğazı (Şekil 2) denir 6. Kereste boylarının mekân boyutuna oranla yetersiz olduğu veya çoklu mekânlardan oluşan yapılarda mekân köşelerine gelecek şekilde ara dikmelerle oluşturulan sisteme de çalmaboğaz geçme denir (Şekil 3). Şekil 1, 2: Karaboğaz ve kurtboğazı geçme teknikleri 7 Şekil 3: Çalmaboğaz geçme tekniği 8 Karadeniz bölgesindeki çandı yapılarda alt kuşaklar genellikle büyük boyutlu taşlara oturtulur. Bazı örneklerde doğrudan düzeltilmiş toprak zemine, kaba yonu veya kesme taş temel ayaklarına, toprağa saplanmış ahşap kazıklara oturtulduğu da görülür. Genellikle bu şekilde basit temellere sahip olan çandı yapıların geç dönemlerde taş yığma mütemadi temeller üzerine inşa edildiği de görülmektedir. Çatılar kırma veya beşik biçimli, bazı bölgelerde hartama (pedavra, ince ahşap) ile genellikle de alaturka kiremitle örtülmüştür. 5 Celâl Tuna, Orta Karadeniz Bölgesi Sahil Kesiminde Geleneksel Mimari, İstanbul 2008, s Orhan Özgüner, Köyde Mimari, Doğu Karadeniz, Ankara, 1970, s Celâl Tuna, Orta Karadeniz, İstanbul 2008, s. 130, Celâl Tuna, Orta Karadeniz, İstanbul 2008, s

3 Çandı Sistemle Yapılmış Camilerin Yayıldığı Coğrafya Çandı camiler Ağva dan Batum a uzanan coğrafyada yaygınlık göstermekle birlikte; Anadolu içlerinde Kızılcahamam a, Balkanlarda Batı Bosna ya, doğuda Güney Azerbaycan a kadar örneklerine rastlanmaktadır. Selçuklu/Osmanlı coğrafyası dışında Doğu Türkistan, Kırgızistan, Pakistan, Malezya, Tayland, Etiyopya, Litvanya, Polonya ve birçok yerde benzer sistemle yapılmış camiler görülmektedir (Şekil 4, 5, 6, 7). Daha geniş ölçekte de Japonya dan İsveç e kadar bu sistemle yapılmış Budist ve Hristiyan dinî yapıları bulunmaktadır. Yusuf Burak Şekil 4, 5: Bosna da Bužim Camii 9 ve Litvanya da Raižiai Camii 10 Şekil 6, 7: Malezya da Kampung Laut Camii 11 ve Pakistan da Shigar Camii 12 Çandı Sisteminin Karadeniz Bölgesi ndeki Tarihsel Gelişimi Ahşap yapım sistemleri ve özellikle çandı sistemi şüphesiz ki ağaç stokuna bağlı olarak dünyanın birçok bölgesinde olduğu gibi Karadeniz Bölgesi nde de endüstri öncesine kadar ve hatta yakın geçmişe kadar, yapılı çevrenin hâkim karakterini oluşturmuştur. Karadeniz bölgesindeki çandı yapıların, özellikle de dinî yapıların kökeninde Doğu Türkistan a kadar uzanan coğrafyadan yüzyıllar boyunca taşınan kültürün izleri olduğu kadar, kuşkusuz yer e ait binlerce yıllık yapı kültürünün birikimi de yadsınamaz. Batı ve Doğu Karadeniz de henüz yeterli kazılar yapılmamış olmamakla birlikte, Orta Karadeniz bölgesinde yapılan kazılar ve yayınları bu konuda oldukça ilginç bağlantılar ortaya koymaktadır. Karadeniz de, özellikle de üzerinde durduğumuz Orta Karadeniz in sahil (kıyı) kesiminde gerçekleştirilmiş olan arkeolojik yüzey araştırmaları ve kazılardan elde edilen veriler, bölgede Kalkolitik Çağ dan itibaren ahşap yapıların belirli bir teknik, düzen ve anlayış içinde oluşturulduğunu, bunun gelenek halinde günümüze kadar sürdüğünü ortaya koymaktadır 13. İkiztepe 14 de Geç Kalkolitik Çağ a (M.Ö ) ait tek yapı olan Büyük Yapı 15 9 URL 1 10 URL 2 11 URL 3 12 URL 4 13 Celâl Tuna, Orta Karadeniz, İstanbul 2008, s İkiztepe Köyü, Bafra, Samsun 15 U. Bahadır Alkım vd, İkiztepe 2, Ankara 2003, s

4 yörenin geleneksel yapı sanatının en eski, belki de ilk örneğidir. Yapının duvarları tomruklarla ve çandı tekniği ile inşa edilmiş, iç ve dıştan çamur ile sıvanmıştır. Üzerinin beşik çatıyla örtüldüğü düşünülmektedir 16 (Şekil 8). Şekil 8: İkiztepe deki Büyük Yapı 17 İkiztepe de tespit edilebilen ilk dinî yapı da İlk Tunç Çağı III Dönemi ne (M.Ö ) ait R Yapısı dır 18. Elde edilen planı ve buluntuları, bu yapının dinî amaç için tesis edildiğini göstermektedir. Yapı tamamen ahşaptan olup bir sahın ve bunu iki yönden çevreleyen bir sundurmadan oluşmaktadır. Sahın kesiminin tören sırasında içerdekilerin çevreden etkilenmemesini sağlayacak yükseklikte, koruyucu bir ahşap duvarla çevrildiği düşünülmektedir 19. Bu haliyle Kandıra ve Samsun bölgesi çandı camilerine tipolojik olarak oldukça benzerlik göstermektedir (Şekil 9). Şekil 9: İkiztepe deki R Yapısı 20 Daha sonraki dönemlerde çandıdan ziyade ahşap karkas sistemlerin ve taş yığma sistemlerin kullanılmaya başlandığını, özellikle Hristiyan dinî yapılarında bu sistemin kullanılmadığını söyleyebileceğimiz gibi; bu sistemle yapılmış yapıların yok olduğu ve yeterli araştırma bulunmadığı için mevcudiyetlerine dair bir belge bulunmadığı ihtimalini de göz ardı etmemek gerekir. Fakat çandı yapı kültürünün binyıllar boyunca sivil mimaride sürekliliğini koruduğu ve bu yapım sistemi bilgisinin içgüdüsel olarak yer de korunduğunu söylemek mümkündür. Çandı tekniğiyle yapılmış dinî yapılar yaklaşık 3000 yıl sonra Anadolu Selçuklular Dönemi nde, belki de Orta Asya köklerinin etkisiyle Samsun çevresinde yeniden yapılmaya başlanmıştır. Günümüze ulaşan en eski örnek olan Çarşamba da Gökçeli Mezarlığı içindeki cami (Şekil 10, 11) 1206 yılında inşa edilmiş, 1335 yılında eklenmiş veya onarılmıştır Celâl Tuna, Orta Karadeniz, İstanbul 2008, s Celâl Tuna, Orta Karadeniz, İstanbul 2008, s Önder Bilgi, İkiztepe Kazılarının 1994 Dönemi Sonuçları, XVIII. Kazı Sonuçları Toplantısı I, (1996), s Celâl Tuna, Orta Karadeniz, İstanbul 2008, s Celâl Tuna, Orta Karadeniz, İstanbul 2008, s Kuniholmdendrokronoloji (ağaç halkalarından yaş tayini) yöntemiyle bu tarihleri saptamıştır (Peter Ian Kuniholm, A Year Chronology For The Bronze And Iran Ages: Progress Report of The Aegean Dendrochronology Project, VII. Arkeometri Sonuçları Toplantısı (1992), s

5 Bayraktar yapıyı şu şekilde tarif eder: Ahşap yığma cami, çantı tekniğinde inşa edilmiştir. Dikine dikdörtgen şekilde 12.60x13.70 m. ölçülerindeki harimin önünde, kapalı bir son cemaat yeri bulunmaktadır. Harimde kıble duvarına paralel, üçerden iki sıra halinde altı direk, son cemaat yerinde ise iki sıra halinde üç direk yer alır. Harim ve son cemaat yerini U şeklinde bir revak sarmaktadır. Revaklarla birlikte ölçüleri 17.50x21.60 m.yi bulan yapı tek katlı olup, üç omuz kırma çatıyla örtülmüştür. Halen alaturka kiremitlerle kaplı çatının orijinalde hartama ile kaplı olduğu anlaşılmaktadır. Çatının içi tavan döşemesi olmaksızın bakkal tavan şeklinde yükseltilmiştir. Toprak zemine oturan büyük moloz taşlar üzerine yerleştirilen kalın kütükler üzerine, kirişleme usulüyle kurulan yapı, yerden m. kadar yükseltilmiştir. 22 Yusuf Burak Şekil 10, 11: Gökçeli Camii (Samsun, Çarşamba) 23 Günümüze ulaşan çandı cami örneklerini incelediğimizde Gökçeli Camii ni kronolojik olarak Çarşamba-Yaycılar Köyü Şeyh Habil Camii ( ) takip etmekte, sonrasında konumuz olan Kandıra ve çevresi Akçakoca Bey dönemi camileri ( ) gelmektedir. Daha sonraki örnekler de lerden 19. yüzyıl sonlarına, hatta 1960 lı yıllara kadar bu yapım sisteminin evrilerek; plan, hacim ve detay farklılıkları göstererek Karadeniz ve etki bölgelerinde yapı kültüründeki yerini koruduğunu göstermektedir. Kandıra Bölgesinde Çandı Dinî Yapılar İzmit ve çevresini fetihle görevlendirilmesi ile Akçakoca Bey yılları arasında Ayan Gölü, Karasu ve Kandıra bölgelerini ele geçirmiştir 27. Bu bölgenin fethiyle Müslümanların ibadet ihtiyaçlarını temin için 3-5 köyden oluşan divanların ortasında çandı camiler inşa edilmeye başlanmıştır. Ayverdi 28 bu yapım sisteminin Osmanlı coğrafyasında ilk ve son olarak bu bölgede kullanıldığını belirtse de, muhtemelen daha önce bahsedilen Samsun bölgesi Selçuklu dönemi çandı camilerini Osmanlı döneminden önce olduğu için, yüzyıl arasında Anadolu ve Balkanlarda görülen diğer örnekleri de tipolojik farklılıklarından ötürü ayrı tutmuş olabilir. Ayverdi bu camileri Orta Asya da ecdadından gördüğü numuneleri, bir kabile ve oymak ananesi sadakatiyle, Küçük Asya da tatbik etmekten zevk duyan Akçakoca ile kılıç ve cihat arkadaşı Konur Alp in fethedip İslam a kattıkları toprakların da hududunu işaretlemekte ve coğrafi mıntıkları ayırmaktadır. 29 sözleriyle tarif ederek bu bölgede çandı camilerin inşasını; Bizans tan alınan bu yerlerin mamur olmayışı ve çok az nüfus ve yerleşim barındırması, dolayısıyla eski kiliselerin devşirilmesi durumunun yaşanmaması; bu devirde güney ve doğuda kagir Osmanlı binaları yapılırken buralarda ahşabın seçilmesinin Orta Asya dan sürüp 22 Mehmet Sami Bayraktar, Samsun da Cumhuriyetten Önce İnşa Edilen Ahşap (Çantı) Camiler, s Mehmet Sami Bayraktar, Samsun da Cumhuriyetten, s Peter Ian Kuniholm, A 1503 Year, VII. Arkeometri Sonuçları Toplantısı (1992), s Akçakoca Bey in İzmit ve çevresini fethe başlayışı ve ölümü tarihleri arası 26 Samsun, Çarşamba, Ordu Köyü Camii (Mehmet Sami Bayraktar, Samsun da Cumhuriyetten, s. 4) 27 Avni Öztüre, Nicomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, İstanbul, 1981, s Ayverdi, İstanbul Mi mârî Çağının, s Ayverdi, İstanbul Mi mârî Çağının, s (Bilindiği gibi Ayverdi bu ve birçok kitabını bir nevi Latin alfabeli Osmanlıca ile yazmakla birlikte, bildiride doğrudan alıntılanan cümleler günümüz imla kurallarıyla yazılmıştır.) 1689

6 getirilen bir hatıraya sadık, büyük bir kahramanın (Akçakoca Bey) gönlünün arzusuna bağlı olması ; Müslümanların süratle yerleştikleri bu bölgelerde ahşabın süratli imalat özelliğinin etkisinin olması, fakat bunun sadece bir isteğin yerine getirilmesinde yardımcı olması gibi etkenlere bağlamaktadır. Kuşkusuz ki daha önce değinilen, tespit edilebildiği kadarıyla Geç Kalkolitik Çağ dan beri binlerce yıldır süregelen yer e ait yapı bilgisi de bu cami tipolojisinin oluşmasında başlıca etkenlerdendir. Akçakoca Bey in fethinden önce, antik devirlerden beri bölgede benzer yapım sistemlerinin kullanılıp kullanılmadığı; Akçakoca Bey in ve bölgeye yerleşen halkın Doğu Türkistan a kadar uzanan coğrafyadaki ahşap yığma camiler ile yakın bir dönem ve coğrafyada, Samsun çevresinde inşa edilen camilerle organik bağlarının, ilişki ve bilgilerinin sınırları daha derin araştırmaya muhtaç konulardır. Ayderdi 30 bu camilerden şimdiye kadar tek kelime ile bahsedilmediğini, literatüre geçmediğini belirterek yalnızca yedisi ayakta olan 24 cami ve 1 türbe tespit etmiştir. Bu bilgiler ve bölgede yaşayanların sözlü aktarımları ile Hacımazlı, Goncaaydın, Üğümce, Akçağıl, Göğüşler, Karadivan, Şerefsungur, Emirler, Gebeşler, Teksen, Karamanlı, Akçaova, Erikli, Abdipaşa, Gümenler, Beyce, Dalca, Yusufca, Döngelli, Mancarlar, Çelikler, Şeyhtımarı, Müezzinler, Gürpınar, Büyükyanık, Küçükkaynarca, Büyükkaynarca, Kertil, Özbey, Bağlıca ve Büyük Esence (Büyük Tersiye) köylerinde saha çalışması ile mevcut ve yok olmuş çandı dinî yapılarının günümüzdeki durumu belgelenmiştir. Günümüze Ulaşan Yapılar Ayverdi 31 andığı 24 cami ve bir türbenin 22 sini yerinde incelediklerini ve bunlardan yalnızca 7 sinin (3 ü Kandıra da) ahşap olarak mevcut olduğunu, 7 sinin yıkılarak yerine hiçbir şey yapılmadığını, 8 inin de yıkılarak yerine kâgir camiler yapıldığını belirtmektedir. Günümüze Kandıra daki örneklerden yalnızca Kütükçüler Köyü Orhan Camii ve İncecik Köyü Eski Camii nin ulaştığı tespit edilmiştir. İkisi de oldukça harap durumdadır. Kütükçüler Köyü Orhan Camii Kütükçüler Köyü günümüzde Döngelli Köyü sınırları içinde bir mahalle olup, burada bulunan caminin varlığından Ayverdi 32 de bahsetmektedir. Konumu itibariyle 3-4 köyün ortasında bulunan bir Cuma Camii olduğu anlaşılan yapı oldukça harap durumdadır. Bölge sakinlerinden alınan bilgiye göre 20 yıl öncesine kadar Cuma Camii özelliğini koruyan yapıda Hıdrellez şenlikleri yapıldığı, belirli günlerde çevre köylerin toplanarak kurbanların kesildiği, yemeklerin verildiği anlatılmaktadır. Çevre köy ve mahallelerde yeni camilerin yapılmasıyla yapı yıl önce terk edilmiştir. Keçioğlu ve Kütükçüler mahallelerini bağlayan yol kenarında K, D koordinatlarında, ağaçlık düz bir arazide yer almaktadır (Şekil 12). Arazi içinde oldukça erken dönemden 19. yüzyıla kadar tarihlenebilecek çeşitli mezar taşları vardır (Şekil 13). Yapı terk edildikten sonra muhtemelen doğa koşulları ve bakımsızlık sebebiyle caminin çatısı çökmüş, yapı bu şekilde korumasız kalarak her geçen gün daha harap bir hal almaya başlamıştır. Yapıyı tehdit eden bir diğer unsur da mezarlar, temeller ve kapılar etrafında yoğunlaşan kaçak define kazılarıdır. 30 Ayverdi, İstanbul Mi mârî Çağının, s Ayverdi, İstanbul Mi mârî Çağının, s Ayverdi, İstanbul Mi mârî Çağının, s

7 Şekil 12: Kütükçüler Köyü Orhan Camii Şekil 13: Kütükçüler Köyü Orhan Camii yanında zarar görmüş bir mezar taşı Caminin harim kısmı kareye yakın (yaklaşık 6,40x6,25 m) olup önünde aynı boyutlarda bir revak bulunur (Şekil 14). Caminin duvarları 8-10 cm arasında en ve cm arasında boya sahip ahşap kalaslardan çandı tekniği ile inşa edilmiş, alt kuşaklar iri taşlar üzerine oturtulmuştur. Harim ve revak kısımlarının alt kuşakları yaklaşık 20x20 cm boyutlarındadır. Revak kısmının köşe ve ara dikmelerle oluşturulduğu, yapının beşik çatı ile örtüldüğü anlaşılmaktadır. Çatı üzeri alaturka kiremit ile kaplanmıştır. Caminin iki kanatlı ahşap bir kapısı vardır. Duvarlarda pencere bulunmamakla birlikte muhtemelen havalandırma amaçlı ortalama 15x30 cm boyutlarında birkaç mazgal görülmektedir. Yapının yaklaşık 2 m olan saçak kotundan ve asma kata dair bir iz bulunamamasından dolayı kadınlar mahfiline sahip olmadığı söylenebilir. Yapıda çandı tekniğine ait özgün ahşap çivi, boğaz, saçak, döşeme detayları bulunmaktadır (Şekil 15, 16, 17). 1691

8 Şekil 14: Kütükçüler Köyü Orhan Camii Planı 33 Şekil 15: Kütükçüler Köyü Orhan Camii harim ve revak kısımları Şekil 16: Kütükçüler Köyü Orhan Camii boğaz ve saçak detayları 33 Aksi belirtilmedikçe çizim ve fotoğraflar Y. Burak Dolu ya aittir. Planlar ölçeksizdir. 1692

9 Şekil 17: Kütükçüler Köyü Orhan Camii çandı duvar içindeki ahşap çivi detayı İncecik Köyü Eski Camii Ayverdi nin bahsetmediği veya büyük ihtimalle ismi ve/ya idari yapısı değiştiği için bahsettiği yapılar arasında hangisi olduğu saptanamayan bu cami de konumu itibariyle 3-4 köyün ortasında bulunan bir Cuma Camii dir ve günümüzde oldukça harap durumdadır. Kütükçüler Köyü Orhan Camii nde olduğu gibi benzer Hıdrellez ve özel gün şenliklerinin burada da yapıldığı bölge sakinlerince anlatılmıştır. Çevre köy ve mahallelerde yeni camilerin yapılmasıyla yapı yıl önce terk edilmiştir. İncecik ve Mancarlar köylerini bağlayan yol kenarında K, D koordinatlarında, ağaçlık hafif eğimli bir arazide yer almaktadır (Şekil 19). Yapı terk edildikten sonra muhtemelen doğa koşulları ve bakımsızlık sebebiyle caminin çatısı çökmüş, yapı bu şekilde korumasız kalarak her geçen gün daha harap bir hal almaya başlamıştır. Yapı giriş ve temellerinde kaçak define kazıları yapıldığı görülmektedir. Şekil 18: İncecik Köyü Eski Camii Caminin harim kısmı dikdörtgen (yaklaşık 5,75x4,35 m) olup iki yanda yaklaşık 2 m genişliğinde, önünde ise yaklaşık 5,30 m boyutlarda revaklar bulunur (Şekil 19). Caminin duvarları 8-10 cm arasında en ve cm arasında boya sahip ahşap kalaslardan çandı tekniği ile inşa edilmiş, alt kuşaklar iri taşlar üzerine oturtulmuştur. Harim ve revak kısımlarının alt kuşakları yaklaşık 20x20 cm boyutlarındadır. Revak kısmının köşe ve ara dikmelerle oluşturulduğu, yapının kırma çatı ile örtüldüğü anlaşılmaktadır. Çatı üzeri alaturka kiremit ile kaplanmıştır. Caminin iki kanatlı ahşap bir kapısı vardır. Duvarlarda 1693

10 pencere bulunmamakla birlikte muhtemelen havalandırma amaçlı ortalama birkaç mazgal görülmektedir. Yapının saçak kotu yaklaşık 3,5 m olup, bu yüksekliğin ortalarına denk gelen, iki dikme üzerinde taşınan bir kadınlar mahfili vardır (Şekil 20, 21). Kadınlar mahfiline harimin sağındaki merdivenden çıkıldığı anlaşılmaktadır. Yapıda çandı tekniğine ait özgün ahşap çivi, boğaz, saçak, döşeme detayları bulunmaktadır. Harim kapısı basit profillere sahiptir (Şekil 22). Şekil 19: İncecik Köyü Eski Camii Planı Şekil 20: İncecik Köyü Eski Camii harim kısmı Şekil 21: İncecik Köyü Eski Camii kadınlar kısmı taşıyıcı sistemi 1694

11 Şekil 22: İncecik Köyü Eski Camii harim kapısı Günümüze Ulaşmayan Yapılardan Örnekler Özellikle başlıca kaynak olarak Ayverdi nin adlarını saydığı ve bir kısmı hakkında detaylı bilgiler verdiği yapılardan plan tipolojisi, tarihçe, yok olmadan önceki malzeme ve yapım teknikleri hakkında bilgilere ulaşılabilenler Emirler (Emir Ali) Köyü Orhan Gazi Camii, Goncaaydın Köyü İlkan Mezarlığı Camii ve Türbesi ile Ulu Üğümce Köyü Mezarlık Camii dir. Bunlar dışındaki yapılar ya tamamen yok olmuş, ya sökülek yerlerine Osmanlı ve Cumhuriyet döneminde kâgir yeni camiler yapılmıştır. Yapılardan bazılarının kaynaklardaki ve mevcuttaki köy isimlerinin ve idari teşkilatın değişmesi sebebiyle yerleri tespit edilememiş olmakla birlikte, muhtemelen onlar da benzer akıbetlere uğramışlardır. Emirler (Emir Ali) Köyü Orhan Gazi Camii Eski adı Emir Ali olan, günümüzde Emirler adıyla Karadivan Köyü ne bağlı birkaç evden oluşan bir mahalledir. 14. yüzyılda Osmanlı nın ilk deniz birliği komutanı Osman Gazi nin silâh arkadaşlarından Aygut Alp in oğlu olan Emir Ali Bey (Emir Kara Ali) yaşlılığında buradaki çiftliğine çekilmiş ve bu camiyi yaptırmıştır yüzyıl Kocaeli livası tahrir defterlerinde de Emir Ali Çiftliği ndeki Orhan Camii ve vakfından bahsedilmektedir 35. Saha çalışmasında bölge yaşayanlarının da yapı hakkında bir bilgisi olmadığından yeri ve mevcut durumu tespit edilememiş, 1950 lerde oldukça sağlam olan yapının sökülerek yok edildiği ihtimalini düşündürmektedir. Ayverdi 36 yapının yanında sade bir çeşmesi olan bir Cuma mescidi olduğunu belirtmekte ve yapıyı şöyle tarif etmektedir: Cami iki yan ve önden revaklıdır (Şekil 23). Harim kısmı 8-10 cm.lik meşe yarmalarla çandı tarzında işlenmiş olmakla beraber, sonradan revak ince meşe tahtalarıyla kaplanarak, bina kutu gibi bir hale sokulmuştur (Şekil 24). Mazgallar basit bir delik olmayıp ya iki kargı ucunun ortasında bir baklava ya da beyzi bir orta motife iki uç ilavesiyle yapılmıştır. Bu caminin tafsilatı üzerine çalışıldığı revaktaki başlık, destek ve bırakmalara verilen güzel şekillerden de anlaşılmaktadır. Revakın iki orta kirişinin merkezinde birer direk olduğu halde, yandakiler destekli kiriş ile yapılmıştır. 34 URL 5 35 TayyibGökbilgin, XV-XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa-İli Livası, İstanbul, 1952, s Ayverdi, İstanbul Mi mârî Çağının, s. 124,

12 Şekil 23: Emirler Köyü Orhan Gazi Camii Planı 37 Şekil 24: Emirler Köyü Orhan Gazi Camii Ayverdi, İstanbul Mi mârî Çağının, s Ayverdi, İstanbul Mi mârî Çağının, s

13 Şekil 25: Emirler Köyü Orhan Gazi Camii nde bırakma tafsilatı 39 Goncaaydın Köyü İlkan Mezarlığı Camii ve Türbesi Bölge sakinlerinin verdiği bilgiye göre günümüzde Goncaaydın Köyü Tekeşinler Mahallesi İlkan Mevkii nde mezarlık içinde küçük bir cami ile yanında bir türbe bulunmaktaydı. Ayverdi 40 nin de varlığını zikrettiği İlkan Köyü ndeki çandı cami bu olmalıdır. Günümüzde bir sundurma olan yerde caminin, küçük bir mescit yapıldığı sanılan yerde ise türbenin bulunduğu; caminin bir hayli zaman önce harap olduğu ve yıl kadar önce tamamen söküldüğü, türbenin ise birkaç yıl öncesine kadar sağlam olduğu ve bir gece ortadan kaybolduğu (muhtemelen sökülerek çalındığı) anlaşılmaktadır. Şekil 26: İlkan mezarlığında cami ve türbenin yerinde bulunan yapılar Yiş türbenin 2006 yılındaki halini şöyle tarif etmektedir: Türbe tamamen ahşap yığma tekniğiyle yapılmış çandı türbe örneğidir. Türbenin her cephesi 7 sıra alt ve üstü düzlenmiş ağaç tomrukların üst üste getirilmesiyle oluşturulmuş, duvarları tamamen dışa kapalı, üzeri 39 Ayverdi, İstanbul Mi mârî Çağının, s Ayverdi, İstanbul Mi mârî Çağının, s

14 kırma asma çatıyla kaplı, çatı örtüsü ise oluklu kiremittir. Saçak her üç cephede 0,60 metre çıkma yapmakta, ön giriş cephesinde ise 1,67 metreyi bulmaktadır. Saçak önce üç adet ağaç direk ile taşıttırılmaktadır. Sundurmadaki taşıyıcı direk üzerinde bulunan başlıklarda bu orman mıntıkalarına has balta ve keserle yapılmış güzel oyma işçiliğine rastlanmıştır. Yapının yan cephesinde ise 1.55 metre genişliğinde bir avlu yer almıştır. Çatıyı bu bölümde 2 adet direk taşımaktadır. Direk kalınlıkları 0,15x0,15 metredir. Başlık, direk ve diğer ahşap birleşimleri lambalı şekilde birbirine geçmeli yapılmıştır. Türbenin içi defineciler tarafından kazılmış olup şu anda zemin topraktır. 41 Ulu Üğümce Köyü Mezarlık Camii Ayverdi 42 nin de varlığından bahsettiği cami bölgede yaşayanların yardımıyla bulunmuştur, fakat özgün yapının yakın 5 yıl kadar önce sökülerek çalındığı söylenmektedir. Büyük Üğümce-Sakallar yolu üzerindeki mezarlığın içinde düzlük bir alanda K, D koordinatlarında bulunan camiden günümüze yalnızca taş temel ayakları (Şekil 29) ulaşmıştır. Şekil 27: Ulu Üğümce Köyü Mezarlık Camii nin konumu 41 Rahime Yiş, İzmit ve Kandıra Yöresi Çandı Evleri, I. Uluslararası Kocaeli ve Çevresi Kültür Sempozyumu Bildirileri (2007), Cilt 2, s Ayverdi, İstanbul Mi mârî Çağının, s

15 Şekil 28: Ulu Üğümce Köyü Mezarlık Camii Planı 43 Caminin mezarlık içinde yaklaşık 4,00x7,20 m boyutlarında harim kısmı ile önden ve bir yandan eklenmiş yaklaşık 2 m genişliğinde revaklardan oluştuğu aktarılmaktadır. Muhtemelen dikmelerle desteklenen çatının da kırma olup alaturka kiremitle kaplandığı söylenmektedir (Şekil 28). Şekil 29: Ulu Üğümce Köyü Mezarlık Camii nden günümüze ulaşan temel taşlarında yatay ve düşey ahşap izleri 43 Plan çevrede yaşayanları anlatımları ve çevredeki yapı izleri kıyaslanarak oluşturulmuştur. 1699

16 Sonuç Kaynaklarda geçen 24 çandı caminin 18 i Kandıra bölgesinde bulunmakla birlikte, günümüze yalnızca 2 tanesi ulaşabilmiştir. Bunlar da, Kütükçüler Köyü Orhan Camii ve İncecik Köyü Eski Camii, oldukça harap ve terk edilmiş durumdadır. Her geçen gün yok olmaya devam etmektedirler. Öncelikle günümüze ulaşmış bu ilk dönem Osmanlı camilerinin korunması mimarlık kültürü ve tarihi için olduğu kadar, Osmanlı tarihinin de önemli bir parçası olarak büyük önem taşımaktadır. Korumada arkeolojik bir yaklaşımla, bu yapıların da Osmanlı Arkeolojisi nin bir parçası olduğu varsayımıyla, yerinde koruma, rehabilite etme ve çatı/hacim tipolojisinin çağdaş bir yorumu ile yapıların üstünün örtülerek daha fazla bozulmaların önüne geçilmesi en uygun müdahale biçimi olmakla birlikte; yapıların daha kapsamlı ve tamamlamaya yönelik restorasyon müdahaleleriyle korunmaları da mümkündür. Yine Osmanlı Arkeolojisi nin önemli yapıları olarak, yapılacak restorasyonların kesinlikle rekonstrüksiyon yöntemiyle değil, mümkün olan parçaların yerinde korunması; sökülmesi mecbur olan çürümüş, ömrünü yitirmiş ahşapların ayıklanarak yerlerine yeni olduğu belli olan yapı elemanlarının yerleştirilmesi tamamlanacak olan kısımlara da yine aynı şekilde müdahale edilmesi yapıların özgünlüğünün ve tarihsel değerinin korunmasını sağlayacaktır. Yapıların korunması sürecinde bir önemli adım da tarihsel ve mevcut durumlarının araştırılmasıdır. Ayverdi den sonra, yine onu temel alarak üretilmiş birkaç makale dışında kapsamlı bilimsel çalışmalar yapılmamıştır. Antik dönemden günümüze çandı tekniğinin bölgedeki ve bölge halklarının geldiği coğrafyalardaki gelişimi, Akçakoca Bey in bu yapım sistemi ile organik bağları, bölgedeki mevcut çandı yapıların belgelenmesi, dendrokronoloji ile kullanılan ahşapların yaş tayini ve daha birçok konu üzerinde çalışmalar yapılması bu yapıları daha iyi tanımamız ve gelecek kuşaklara aktarmamız için zorunlu görülmelidir. Özellikle bu bölgede yalnızca belli bir dönemde böyle bir mimari geleneğin ortaya çıkışındaki etkenler araştırılmaya muhtaçtır. Bu yapıların ortaya çıkışındaki siyasi, coğrafi, beşeri etkenler; geçmiş dönemlerde benzer bir mimari kültürün var olup olmadığı; antik dönemde ve Bizans döneminde bölgede sivil ve anıtsal mimaride benzer yöntemlerin kullanılıp kullanılmadığı; yıl önce Samsun civarında ortaya çıkmış benzer yapılarla ve bu yapıları yapan halklarla ilişkiler; bu yapıların belirli bir dönemde yapıldıktan sonra kültürel sürekliliğin neden ve hangi etkenlerle sekteye uğrayarak anıtsal yapılarda bu tekniğin kullanımına devam edilmediği gibi birçok konu bilim insanları tarafından aydınlatılmayı beklemektedir. Koruma sürecinde şüphesiz ki en önemli unsur ise toplum bilincinin oluşturulması ve koruma-kullanma-turizm dengeleri gözetilerek yapıların işlevlendirilmesi ve hayata katılmasıdır. Yapılan akademik çalışmaların ürünlerinin toplumla paylaşılması, bir dönem kesintiye uğramış olan yer e ait içgüdüsel bilgiye ek olarak çağdaş koruma bilincinin de geliştirilmesi bu ve benzeri bütün yapıların hak ettikleri değeri bularak yaşatılmasını sağlamak üzere şüphesiz ki önemli katkı sağlayacaktır. 1700

17 KAYNAKÇA Alkım, U. Bahadır; Alkım, Handan; Bilgi, Önder, İkiztepe 2 (Üçüncü, Dördüncü, Beşinci, Altıncı, Yedinci Dönem Kazıları ), Ankara 2003 Ayverdi, Ekrem Hakkı, İstanbul Mi mârî Çağının Menşe i Osmanlı Mi marîsinin İlk Devri ( ), İstanbul Bayraktar, Mehmet Sami, Samsun da Cumhuriyetten Önce İnşa Edilen Ahşap (Çantı) Camiler, Samsun Sempozyumu (2011). Bilgi, Önder, İkiztepe Kazılarının 1994 Dönemi Sonuçları, XVIII. Kazı Sonuçları Toplantısı I, T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara (1996), s Gökbilgin, Tayyib, XV-XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa-İli Livası, İstanbul Kuniholm, Peter Ian, A 1503 Year Chronology For The Bronze And Iran Ages: Progress Report of The Aegean Dendrochronology Project, VII. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, Ankara (1992), s Özgüner, Orhan, Köyde Mimari, Doğu Karadeniz, Ankara1970. Özütüre, Avni, Nicomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, İstanbul Tuna, Celâl, Orta Karadeniz Bölgesi Sahil Kesiminde Geleneksel Mimari, İstanbul Yıldız, Şenler (Ed.), Samsun Ahşap Camiler, Ankara Yiş, Rahime, İzmit ve Kandıra Yöresi Çandı Evleri, I. Uluslararası Kocaeli ve Çevresi Kültür Sempozyumu Bildirileri (2007), Cilt 2, s URL 1, Erişim Tarihi: URL 2, Erişim Tarihi: URL 3, Erişim Tarihi: URL 4, Erişim Tarihi: URL 5, Erişim Tarihi: Yusuf Burak 1701