ICCI 2015 BİLDİRİLER KİTABI / PROCEEDINGS BOOK

Transkript

1 21. Uluslararası Enerji ve Çevre Fuarı ve Konferansı 21 st International Energy and Environment Fair and Conference ICCI 2015 BİLDİRİLER KİTABI / PROCEEDINGS BOOK Mayıs / May 2015 İstanbul Fuar Merkezi / Istanbul Expo Center 1

2 ICCI Uluslararası Enerji ve Çevre Fuarı ve Konferansı 22 nd International Energy and Environment Fair and Conference Nisan / April 2016 İstanbul Fuar Merkezi / Istanbul Expo Center BU FUAR 5174 SAYILI KANUN GEREĞİNCE TOBB (TÜRKİYE ODALAR VE BORSALAR BİRLİĞİ) DENETİMİNDE DÜZENLENMEKTEDİR. THIS FAIR IS ORGANIZED WITH THE INSPECTION OF THE UNION OF CHAMBERS AND COMMODITY EXCHANGES OF TURKEY IN ACCORDANCE WITH THE LAW NUMBER 5174.

3 ICCI 2015 BİLDİRİLER KİTABI / PROCEEDINGS BOOK Destekleyenler / Supporters T.C. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI REPUBLIC OF TURKEY MINISTRY OF ENVIRONMENT AND URBANISATION REPUBLIC OF TURKEY MINISTRY OF ENERGY AND NATURAL RESOURCES İSTANBUL SANAYİ ODASI

4 Bu kitapta yayımlanan yazı ve grafiklerin her hakkı mahfuzdur. Sektörel Fuarcılık Ltd. Şti. nin yazılı izni alınmadan, kaynak gösterilerek de olsa iktibas edilemez. Bildirilerin bütün sorumluluğu yazarlarına, ilanların sorumluluğu ilan sahiplerine aittir. All rights reserved. No parts of this publication may be reproduced in any form or by any means, whether as a source without the consent of the Sektörel Fuarcılık Ltd. Şti. Theresponsibility of all presentations and ads belong to their authours and owners. 2

5 İçindekiler / Index Nükleer Enerjinin Sürdürülebilir Kalkınma Açısından Değerlendirilmesi ve Derinliğine Güvenlik Felsefesi 6 A.Beril TUĞRUL Hidroelektrik Santrallerin Türkiye de Kurulu Güce Sürdürülebilir Katkısı 11 Ali İhsan AKAL AB-Türkiye Enerji Diyaloğu nda Atılan Adımlar 15 Ayşegül UÇKUN Şebekeden Bağımsız Mikro Şebekelerde Enerji Yönetiminin Rolü 21 Behçet KOCAMAN The Erection, Operation & Maintenance of Wind Farms - Measures to Minimize Project Related Risks by Drafting Adapted Turbine Supply Agreements, Balance of Plant and O & M Contracts 27 Bettina GEISSELER FGD and SCR Retrofit of Coal Fired Power Plants 31 Ceren MESZELINSKY, Jens REICH Key Factors to Be Considered in Large Scale Solar PV Projects 35 Cezmi BILMEZ, Kadem Berker YAŞAR, Leila TAVENDALE Intelligent Management of Distribution Grids 40 Dirk RIESENBERG Tender Procedures in Relation to Wind and Solar Preliminary License Applications and Recent Legal Amendments 42 Döne YALÇIN Bioenergy From The Aquatic Plant Duckweed 46 E.Işıl Arslan TOPAL, Murat TOPAL Biogas Production From Fish Wastes as Alternative Energy Source 49 E.Işıl Arslan TOPAL, Murat TOPAL Enhancement of Biogas Production by Usage of Green Biomass 53 E.Işıl Arslan TOPAL, Murat TOPAL Application of Zeotropic Mixture of R245fa/R134a in Small Scale Organic Rankine Power Generation Cycles 56 Gholamreza Bamorovat ABADI, Kyung Chun KIM Explosion Protection in The Power Industry 60 Hank PAUL, Seher YILMAZ Control Room Design and Retrofitting of Control Stations in Power Plants 64 Hartmut ERLER Trijenerasyon Sistemi Seçimi ve Tasarımı 67 H. Hüseyin ÖZTÜRK 3

6 İçindekiler / Index Exergy and Environment 72 İkbal SARIKAYA, Selçuk BILGEN, Lokman Murat AYYILDIZ Exergy and Sustainable Development 78 İkbal SARIKAYA, Selçuk BILGEN, Ali BAHADIR, Kamil KAYGUSUZ 20 GW a Giden Yolda En Sık Yaşanan Beş Rüzgâr Ölçüm Hatası ve Pratik Çözüm Önerileri 84 İskender KÖKEY Comparison of Different Approaches to Reduce Operational Costs 88 Jens LIPNIZKI, Karina ZEDDA, Burcu Kaleli ÖZTÜRK, Şebnem Aybige ŞENER Current Status and Operation Modes of Cogeneration and Trigeneration Plants Driven by Gas Engines 91 Kasım ZOR, Ahmet TEKE Kojenerasyon Santrallerinde Yük Atma Uygulamaları 95 Levent KILIÇ, Ayşen Basa ARSOY, Fatih Mehmet NUROĞLU Özel Sektör Elektrik Santrallerinde 154 KV Şalt Bakımlarının Standartlaştırılması 99 Levent KILIÇ, Ayşen Basa ARSOY, Fatih Mehmet NUROĞLU Türkiye de Doğal Gaz Tüketiminin İncelenmesi ve Farkli Yönlerden İrdelenmesi 103 M. Ayşe YIKILMAZ, A. Beril TUĞRUL Nükleer Santrallerin Enerji Piyasasına Etkisinin İncelenmesi ve Ülkemiz Açısından Değerlendirilmesi 107 Mehmet ŞİMŞEK, A. Beril TUĞRUL Gaz Yakıtlı Mutfak Ocaklarında Yakıt Tasarrufu Sağlanması 112 Mesut YAZICI, Sezayi YILMAZ, Süleyman Hilmi YILMAZ, Bayram KÖSE Türkiye de Elektrik Enerjisi Üretimi ve Tüketiminin Değerlendirilmesi 117 Murat TOPAL, E.Işıl Arslan TOPAL Türkiye de Yenilenebilir Enerji Kaynaklarından Enerji Üreten İşletmelerin Mevcut Durumu 121 Murat TOPAL, E.Işıl Arslan TOPAL Türkiye de Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Kurulu Gücü ve Üretim Miktarlarının Değerlendirilmesi 124 Murat TOPAL, E.Işıl Arslan TOPAL Dünyada Nükleer Enerjiye Genel Bir Bakış 128 Muzaffer BAŞARAN Endüstriyel Tesislerin Elektrik Üretim Sistemlerinin Yük Kontrolü (Load Control Unit, LCU) 134 Selahattin KÜÇÜK, Mehmet BAYRAK, A. Serdar YILMAZ Global Energy Consumption Sectors 138 Selçuk BILGEN, İkbal SARIKAYA, Ayça TAÇ 4

7 İçindekiler / Index Environmental Impact of Global Energy Consumption 143 Selçuk BILGEN Energy Efficiency and Water Quality of The Galyan River 147 Selçuk BILGEN, Volkan Numan BULUT Tunceli de Rüzgâr Enerjisi ile Elektrik Üretim Potansiyeli 151 Serhat AKSUNGUR, Tarkan KOCA, Alper Tunga ÖZGÜLER, Emrah GÜRKAN Enerji Santrallerinde Gaz Transfer Membranı Uygulamaları ile İşletme ve Yatırım Maliyetlerinin Düşürülmesi 155 Şebnem Aybige ŞENER, Burcu Kaleli ÖZTÜRK Rüzgâr Enerjisi ile Elektrik Üretim Potansiyeli; Malatya İli Arapgir İlçesi Örneği 159 Tarkan KOCA, Serhat AKSUNGUR, Alper Tunga ÖZGÜLER, Emrah GÜRKAN Güneş Enerjisi ile Elektrik Üretim Potansiyeli; Malatya İli Arapgir İlçesi Örneği 163 Tarkan KOCA, Serhat AKSUNGUR, Alper Tunga ÖZGÜLER, Emrah GÜRKAN Syngas Cleanup 167 Turgay KAR, Sedat KELEŞ Bubbling Fluidized Bed and Circulating Fluidized Bed (CFB) 172 Turgay KAR, Sedat KELEŞ, Ali BAHADIR, Kamil KAYGUSUZ Fundamentals of Gasification 177 Turgay KAR, Sedat KELEŞ, Kamil KAYGUSUZ Toplu Taşımada Sıkıştırılmış Doğal Gaz (CNG) Kullanımının Sera Gazı Emisyonlarına Etkisi 182 Yavuz YALÇIN, Şenay AKCAN 5

8 Nükleer Enerjinin Sürdürülebilir Kalkınma Açısından Değerlendirilmesi ve Derinliğine Güvenlik Felsefesi A. Beril TUĞRUL İstanbul Teknik Üniversitesi Enerji Enstitüsü ÖZET Sürdürülebilir kalkınma açısından ele alındığında, nükleer santrallerin; doğrudan CO 2 salınımlarının olmaması, nispeten küçük mekanda büyük güç üretebilen santrallerin kurulabilmesi, dolayısıyla kurulum gücünün yüksek olması, işletim ve yakıt maliyetinin düşük olması ve santral ömrünün uzun olması vb. gibi hususlar önemli avantajlar olarak öne çıkmaktadır. Günümüz teknolojisi ile Derinliğine Güvenlik felsefesi ile olabilecek kaza riski hayli minimize edilebilmektedir. Bu çalışmada, nükleer santrallerin sürdürülebilir kalkınma felsefesi ile değerlendirilmesi ve nükleer güvenliğinin sağlanmasında, nükleer santrallerin tasarımlanmasından ve inşaatına ve lisanslanmasından hayata geçirilmesine kadar derinliğine güvenlik felsefesi göz önünde tutulmasına ilişkin hususlar ele alınarak irdelenmektedir. 1. GİRİŞ Günümüzde, önemli bir konu; Sürdürülebilir Kalkınma konusudur. Globalleşen ve teknolojik gelişimlerin hızla hayata geçirilebildiği bu dönemde sürdürülebilir kalkınma konusu, göz ardı edilmemesi gereken, hayati önemi haiz bir konu durumundadır[1-3]. Sürdürülebilir kalkınmayı kavramsal olarak açıklayabilmek için, öncelikle kalkınmayı tanımlamak gerekmektedir. Kalkınma sözlük anlamıyla; toplumsal yapının değişkenlerini hükümetin belli bir siyaset güderek geliştirme çabası olarak tanımlanmaktadır. Kalkınmak eylemi ise; durumu düzeltmek, kademeli bir şekilde gelişmek, büyümek, ilerlemek olarak betimlenmektedir. Kalkınma, refah ekonomisinin hayata geçirilmesini gerektirmektedir ki; bu husus kısaca, makroekonominin kaynak dağıtım verimini ve onun gelir dağılımını beraberce belirlemek üzere mikro ekonomik tekniklerin kullanılması olmaktadır. Bir başka deyişle, refaha hizmet edecek pek çok eylemin hayata geçirilebilmesi ancak uygun bir enerji politikası uygulanmasıyla mümkün olabilmektedir. Dönüşümü ve kullanımı kolay olması nedeniyle enerji tüketimi içinde elektrik enerjisinin yadsınamaz bir yeri bulunmaktadır. Bir başka deyişle, insanların sosyal, ekonomik ve kültürel çevrelerini yaratabilmeleri ve bu ortamların sürdürülebilmesi büyük boyutlarda enerji talebini ortaya çıkarmaktadır. Dolayısıyla, günümüzde tüm ülkeler için önde gelen, başat gereksinim; enerjiye ve/ veya enerji kaynaklarına ulaşmak olmaktadır. Ayrıca, artan nüfus, teknolojik gelişmeler ve sanayileşme, enerji ihtiyacını artırmakta ve enerjinin önemini pekiştirmektedir [4-5]. Ancak, enerji üretimi ve kullanımı, entropiyi bir başka deyişle değersizleşen enerji miktarını artırmaktadır. Termodinamiğin 2. Kanunu; bir süreç içinde gerekli toplam enerji sabit kaldığı halde, kullanılabilir enerji azalmaktadır demektedir. Kısaca, bu kanun; izole sistemlerin entropisinin asla azalmayacağını belirtir. Değersizleşen enerjinin esas itibariyle çevreye bırakılması, çevre dengelerini negatif etkileyebilmektedir. Dolayısıyla, enerji kullanımı böylesi farklı sonuçlar da doğurabilmektedir. Burada, Termodinamiğin 1. Kanunu çerçevesinde enerjinin korunum prensibine konu olan enerjiden kullanılabilen enerjiyi ayırt etmek gerekir. Ancak, unutulmaması gereken önemli bir husus; kullanılabilen enerji yanında Termodinamiğin 2. Kanunu çerçevesinde değersiz enerji de söz konusu olacaktır. Bu durumda, fiziksel olarak enerji korunsa da mühendislik kullanımı açısından değersizleşen enerji daima olacaktır. Bu enerji de farklı biçimlerde olabilirse de sonuçta esas itibariyle çevreye bir girdi olarak karşımıza çıkmaktadır. Entropi, doğal döngü içinde yer almaktadır. Ancak, günümüzde enerji kullanımının artmasıyla entropi de giderek artmakta ve doğada çoğu kez negatif etki olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu bağlamda, sanayi devriminin yaygınlaşması sonucunda çevreye bırakılan değersizleşen enerji, artık ve sera gazları gibi unsurlar, sonuçta doğa ve doğal devinimde sorunlar oluşturmaya başlamış ve tehdit boyutuna ulaşmış bulunmaktadır. Bu husus, kalkınma kavramının tekrar ele alınmasını gerektirmiş ve sürdürülebilir kalkınma kavramının ortaya çıkmasına neden olmuş bulunmaktadır. 2. SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA VE ENERJİ ÜRETİMİ Sürdürülebilir kelimesi, sözlük anlamı itibariyle; gelişim ve süre açısından ele alınan bir eylemin devamlılığını ve/veya devam ettirilebilirliğini ifade etmektedir. Sürdürülebilir kalkınma ise; Bugünkü kuşakların yaşam kalitesini yükseltirken, gelecek kuşaklara yaşam kalitesini yükseltme şansı verecek bir dünya bırakmak anlamına gelmektedir[6]. 6

9 ICCI Bildiriler Kitabı / Proceedings Book İlk bakışta, kalkınma için sürdürülebilirliğin kolaylıkla sağlanabileceği düşünülebilir. Ancak, kalkınma gereği olarak ortaya çıkan teknolojik ürünlerin çevreye, canlılara ve insanlara negatif etkilerinin olması söz konusudur. Sürdürülebilir kalkınma gerçekte vazgeçilemez bir unsurdur. Sadece gelecek kuşaklar açısından değil kendi yaşam süremiz boyunca da negatif etkilerden uzak kalabilmek için gereklilik ve elzemlik ifade etmektedir. Bu bağlamda, ülkeler, politikalarını belirlerken sürdürülebilir kalkınmayla uyumlu olması gereken unsurları dikkate almak zorundadırlar. Bu şekilde yaşanabilir bir dünyadan söz etmek mümkün olabilir. Ancak, gözden kaçırılmaması gereken husus; gelecek kuşaklara yaşam kalitesini yükseltme şansı verecek bir dünya bırakırken, bugünkü kuşakların yaşam kalitesinin yükseltilmesi de esastır. Dolayısıyla, kalkınma ve kalkınmanın ana girdisi durumunda olan enerjinin uygun şartlarla üretilmesinin bir gereklilik olduğu anlaşılmaktadır. Şekil 1 de, sürdürülebilir kavramı içinde sürdürülebilir enerjinin yeri şematik olarak görülmektedir[3]. Şekil 1. Sürdürülebilir kavramı içinde sürdürülebilir enerjinin yeri [3]. Enerji ve elektrik arzı, sürdürülebilir bağlamda üzerinde durulması gereken ve kalkınma planlarının temel unsurunu oluşturan bir öğe olmaktadır. Bu bakımdan, kişi başına düşen elektrik tüketimi, ülkelerin durumunun değerlendirilmesinde ayrı bir öneme sahip bulunmaktadır. Nükleer enerji ise, söz konusu gereksinimi sağlamakta önemli bir seçeneği oluşturmaktadır[7-8]. Şekil 2 de, sürdürülebilir kalkınmaya duyarlı toplumlarda enerji girdisi içinde nükleer enerjinin yeri şematik olarak görülmektedir. 3. NÜKLEER ENERJİNİN SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA İÇİNDEKİ YERİ Çevre denince öncelikle fiziki ve biyolojik ortamların göz önüne alınması gerekmektedir. Bu bağlamda, insanlar ve diğer pek çok canlı için, başlıca gereksinimler olarak; uygun atmosferik şartlar, uygun gıda, güneş ve su akla gelmektedir. Burada, uygun atmosferik şartlar ile; en uygun oranda oksijen, karbondioksit, azot, ozon vb. gibi gazların bir arada ve sürdürülebilir olarak bulunması, bunlara ilave olarak uygun sıcaklık, nem oranı değerlerine Şekil 2. Sürdürülebilir kalkınmaya duyarlı toplumlarda enerji girdisi içinde nükleer enerjinin yeri [3]. sahip olması kastedilmektedir. Bunlar arasında, öne çıkan bir tanesi, oksijen ve karbondioksit miktarlarının uygun oranlarıyla korunumudur. Oysa bu oranların korunumu, sanayi faaliyetlerimiz ve termik enerji santrallerimizin katkılarıyla hayli kritik şartlara gelmiştir. Enerji gereksiniminin artmasına paralel olarak, büyük kantitatif değerli uygulamaların yaşadığımız dünyayı olumsuz etkilediği, vahim olarak nitelenebilecek sonuçların ortaya çıkması ile anlaşılmış bulunmaktadır. Bu bağlamda, çevre; enerji kaynaklarının seçiminde veya tercihinde rol oynayan önemli bir fenomen durumuna gelmiştir. Burada, önemli bir husus, halihazırda birçok konvansiyonel enerji santrali için çevreye sera gazları salınımı yapılmasının biteviye devam ede gitmesidir. Ayrıca, sadece santralin işletimi için, santrali oluşturan eleman veya sistemlerin imalatı sırasında da büyük boyutlarda sera gazı salınımı yapılmaktadır. Şunu da belirtmek gerekir ki; bu elemanların ve santrallerin ömrü boyunca bakımları, değiştirilmeleri ve kontrolleri için de yine doğrudan veya dolaylı olarak sera gazı salınımlarına neden olunmaktadır. Sera gazları ile karbon, azot ve kükürt oksitlerini kastetmekteyiz. Bunların içinde en önemlisi bilindiği üzere CO 2 olmaktadır. Bu nedenle çoğu kez değerlendirmeler CO 2 üzerinden yapılmaktadır. Şekil 3 teki grafikte, enerji santrallerinin CO 2 salınımları görülmektedir[11]. Buradan hemen anlaşılacağı üzere, CO 2 salınımı açısından nükleer santraller en iyi seçeneklerden biridir. Hatta fosil yakıtlarla aynı skalada gösterilemeyecek kadar küçük değerlere sahiptir. Şekil 3. Enerji santrallerinin CO 2 salınımları[10]. 7

10 ICCI Bildiriler Kitabı / Proceedings Book Şekil 4 te ise, santraller tüm ömürleri boyunca neden oldukları CO 2 salınımları açısından mukayeseli olarak incelenmektedir. Hemen görüldüğü üzere, nükleer santrallerin (ekipmanlarının imalatı nedeniyle yayınlanan sera gazları) tüm ömürleri boyunca CO 2 salınımları, fosil yakıtlı santrallere göre ihmal edilebilecek mertebede olmaktadır. Şekil 6. Farklı santrallerin kapasite faktörleri[13]. santrallerin önemli ölçüde sorgulanmasını gündeme getirmiştir. Hidrolik santraller de dahil, yenilenebilir santraller emre amade olarak nitelenemeyen santraller olarak nitelenmektedirler. Bu durumda, nükleer santraller, sürdürülebilir kalkınma bağlamında yadsınamaz bir öneme sahip olmaktadırlar. Şekil 4. Farklı enerji santrallerinin tüm ömürleri boyunca neden oldukları CO 2 salınımları[11]. Öte yandan, ülkemiz açısından bakıldığında, fosil yakıtların kullanılıyor olması nedeniyle ülkemiz, Şekil 5 te de görüldüğü üzere CO 2 salınımı yüksek bölgeler arasındadır. Şekil 5. Dünyanın CO 2 emisyonu yüksek bölgeleri[12]. Oysa ülkelerin bazı santrallere ihtiyacı bulunmaktadır. Baz santral ihtiyacı, esas itibariyle emre amade santrallere olan gereksinimi ifade etmektedir. Bilindiği üzere emre amade santral olarak, mevsimsel ve günlük değişimlerden etkilenmeden, istenen zamanda enerji üretebilen enerji santralleri kastedilmektedir. Bunu en iyi ifade eden somut veri ise santrallerin kapasite faktörleri olmaktadır. Şekil 6 da, santrallerin kapasite faktörleri mukayeseli olarak görülmektedir. Konvansiyonel santral olarak nitelenen emre amadeliği, dolayısı ile kapasite faktörü yüksek santrallerden fosil yakıtlı santrallerin kullanımına, çevre limitleri nedeniyle kısıtlamalar gelmiş bulunmaktadır. Bir başka deyişle, sera gazı salınımlarının limitleniyor olması, fosil yakıtlı Ülkemiz açısından konuya bakıldığında ise, baz santral olarak kömür santralleri ile doğal gaz santralleri önem arz etmektedir. Oysa öz kaynak olarak, ısıl değeri fazla yüksek olmayan linyit rezervlerine sahip olduğumuz görülmektedir. Doğal gazda, öz kaynağımız, ihtiyacımızın yanında ihmal edilebilecek (%3 kadar) miktarlardadır. Buna karşın önemli ölçüde doğal gaz santraline sahip bulunmaktayız. Bu, ülkemiz açısından paradoksal bir durum oluşturmaktadır. Öz kaynağımız olan kömürde (yaşanan son olaylar göstermiştir ki) ocaklara ilişkin alt yapıda sorunlar bulunmaktadır. Zaten ısıl değeri düşük linyitler, sürdürülebilir kalkınma felsefesine hizmet etmeyen santraller olmaktadır. Bu durumda, nükleer santraller, Türkiye için mutlaka hayata geçirilmesi gereken bir seçenek olmaktadır. Öte yandan, dünya sürdürülebilir enerji politikalarına bakıldığında da, nükleer enerjiye önemli ölçüde yer verildiği görülmektedir. Şekil 7 de, dünya için CO 2 emisyonunun azaltılmasına ilişkin yapılmış projeksiyon senaryoları görülmektedir. Şekil 7. CO 2 emisyonunun azaltılmasına ilişkin yapılmış projeksiyon senaryoları [15]. 8

11 4. NÜKLEER SANTRALLERDE DERİNLİĞİNE GÜVENLİK FELSEFESİ UYGULAMASI Emre amadeliğin yanı sıra, doğrudan CO 2 salınımlarının olmaması, nispeten küçük mekanlarda büyük güç üretebilen santraller olarak kurulabilmesi, dolayısıyla kurulum gücünün yüksek olması, işletim ve yakıt maliyetinin düşük olması ve santral ömrünün uzun olması vb. gibi hususlarla önemli avantajlara sahip olan nükleer santrallerin sürdürülebilir kalkınmaya hizmet etmesi isteniyorsa art arda kurulması gerekmektedir. Nükleer santraller için normal çalışma şartlarında sorun olmamasına karşın kaza halinde istenmeyen şartlar oluşabilmektedir. Ancak, burada da katastrofik kaza olarak nitelenebilecek şartlarda, çevrenin etkilenme riski söz konusu olabilmektedir. Şunu da belirtmek gerekir ki; nükleer santrallerde tüm tedbirlerin alınmış olmasına karşın istem dışı olarak meydana gelen ve istenmeyen, olumsuz sonuçlara neden olan olay olarak tanımlanan kazanın meydana gelmemesi için alınan tedbirler, başka hiçbir enerji santralinde olmadığı kadar artırılmış bulunmaktadır. Bu bakımdan, nükleer santraller, tüm enerji santralleri göz önüne alındığında olasılıksal olarak en düşük kaza riskine sahip santraller arasındadır. Buna karşın, her tür tedbire rağmen bir nükleer santralde kaza olması halinde önemli olan radyasyon riski olmaktadır. Tabii ki radyasyon riski, alınan nükleer güvenlik tedbirlerine ve geliştirilen teknolojik çözümlere karşın üzerinde durulması ve değerlendirilmesi gereken bir olgudur. Bu bağlamda, nükleer santraller için başka sıkı bir denetleme, teknik emniyet anlamına gelen derinliğine nükleer güvenlik felsefesi ile nükleer güç santrallerinin tasarımlanması ve hayata geçirilmesi benimsenmiş bulunmaktadır[14]. Şekil 7 de derinliğine nükleer güvenlik felsefesi tasarımsal olarak ve Şekil 8 de de mühendislik uygulaması olarak şemalarla gösterilmektedir. Şekil 8. Mühendislik uygulaması olarak derinliğine nükleer güvenlik felsefesi[17]. Derinliğine güvenlik felsefesi ile birden fazla ve üst üste yerleştirilmiş bir dizi güvenlik engeli ve/veya eleman-sistemler ile nükleer güvenliğin sağlanması ifade edilmektedir. Burada, tasarımsal olarak ilgili standart mevzuat ve limitlerden başlanarak, sıkı kontroldenetim prosedürlerine uyulacak şekilde mühendislik tasarımlarının yapılması ve olabilen en büyük kaza senaryoları için tehlike anı sistemleri ve önlemleriyle söz konusu tasarımların desteklenmiş olması gerekmektedir. Mühendislik uygulaması olarak derinliğine nükleer güvenlik felsefesi ise; yakıt paletlerinden itibaren, uygun yakıt zarfı, uygun reaktör kabı, çift katlı reaktör dış güvenlik kabuğu dizaynı ile üst üste bir dizi tedbirin alınması ve bunların tehlike anı devreye girecek sistem ve ekipmanlarla desteklenmesi anlamına gelmektedir. 5. SONUÇ Toplumun enerji bağlamında beklentisi, güvenilir ve sürekli enerji sağlanması olduğunda, emre amadelik kriteri çerçevesinde fosil yakıtlı enerji santralleri ile nükleer santrallerden, bir başka deyişle konvansiyonel santrallerden vazgeçilemeyeceği anlaşılmaktadır. Ancak, yine toplumun beklentisi olan sürdürülebilir kalkınmanın da mutlaka sağlanması istendiği takdirde nükleer santraller öne çıkmakta ve yadsınamaz bir önem taşımaktadır. İşte bu şartlarda da nükleer santrallerin güvenli işletilmelerinin sağlanabilmesi ve hayata geçirilebilmesi için derinliğine güvenlik felsefesi önemle ve titizlikle uygulanması gereken bir kavram olmaktadır. Bir başka deyişle, en ileri teknoloji ile nükleer güvenlik kriterlerinin en üst seviyede uygulanmasını sağlayarak derinliğine güvenlik felsefesi ile tasarımlanmış ve mühendislik uygulamaları ile gerçekleştirilmiş nükleer santralleri hayata geçirmek gerekir. Şekil 7. Tasarımsal olarak derinliğine nükleer güvenlik felsefesi[16]. 9

12 KAYNAKLAR [1] Tugrul,A.B. Energy, Sustainable Development and Importance of Worldwide Cooperation, Novel Energy for the Regenerative Built Environment Technical and Managerial Aspects Workshop, 3-6 Mart 2014, Istanbul. [2] Tugrul, A. B., Energy Policy and Sustainable Development, Novel Energy and Biotechnology Developments in the Sustainable Built Environment Workshop, Mart 2014, İstanbul. [3] Tugrul,A.B.,Cimen,S,Assessment of Sustainable Energy Development, ICEM-2014, 5-7 June, 2014, Istanbul [4] Tugrul, A.B., Energy Policy and Interactions with Politics and Economics, International Conference on Energy Environmental Engineering - ICEEE 2014, Proc. pp , November 2014, Paris-France. [5] Tugrul, A.B., Cimen, S., Energy Initiatives for Turkey, International Conference on Economics and Econometrics - ICEE 2013, Proc. pp , 2-3 December 2013, Dubai-BAE. [6] UN-World Commission on Environment and Development (1987): Our Common Future [7] Tuğrul.A.B., Nuclear Energy in the Energy Expansion of Turkey, Journal of Energy and Power Engineering, Vol. 5, No 10, pp , Oct.2011 [8] Tuğrul, A.B., Türkiye nin Enerji Açılımları, 15. Uluslararası Enerji ve Çevre Konferansı ICCI-2009 Bildiri Kitabı, s: 15-17, Mayıs 2009, İstanbul. [9] Tugrul,A.B., Enerji Santralları ve Farklı Yönlerden Mukayeseli Değerlendirilmesi, 18. Uluslararası Enerji ve Çevre Konferansı ICCI-2012, İstanbul, Nisan 2012, Bildiri Kitabı s:1-4. [10] D. Weisser A guide to Life-cycle Greenhouse Gas (GHG) Emissions from Electric Supply Technologies, Energy 32 (2007) [11] Meier,P.J., Life-cycle Assessment of Electricity Generation Systems and Applications for Climate Change Policy Analysis, University of Wisconsin- Madison-USA, August [12] Raffensperger, L., Web Site Maps CO2 Emissions from Power Plants Worldwide, Earth Trends- Environmental Information, World Resources Institute (WRI) [13] Fitz,J.A., Record Set by Nuclear Power Plant for Continuous Days of Operation, [14] IAEA, 2001 Regulatory Control of Nuclear Power Plants, Vienna. [15] WEA-World Energy Outlook (2006) OECD/IEA [16] Probabilistic Safety Assessment: An Analytical Tool for Assessing Nuclear Safety, [17] Barton,C., Avoiding Nuclear Safety, The Energy Collective, April, SUMMARY Energy has a pivotal role in every society, touching upon all aspects of life and creating, in particular, an accelerated sustainable economic and social development, which in turn enhances the welfare of people and consolidates the country s standing in the world. Ecosystems approach is vital importance in sustainable development concept. Energy technologies must developed with using available resources,and resource utilization. Nuclear energy is an important alternative for producing huge electricity amount, but no CO 2 emissions. In here, the depth of nuclear safety came forward for decreasing of the risk of nuclear accidents. Therefore, a hierarchical deployment of different levels of equipment and procedures in order to maintain the effectiveness of physical barriers placed between radioactive materials and workers, the public or environment. 10

13 Hidroelektrik Santrallerin Türkiye de Kurulu Güce Sürdürülebilir Katkısı Ali İhsan AKAL Birecik A.Ş. ÖZET Türkiye de Hidroelektrik Santrallerin (HES) kurulu gücünün; son beş yılda %70 oranında artmış olmasına karşın, toplam kurulu güç üzerindeki HES payı aynı kalmıştır (yaklaşık %34). Halen ENTSO-E ile deneme aşamasında olan, Avrupa ile bütünleşmiş gelişkin bir iletim sisteminin varlığı, Türkiye Yenilenebilir Enerji Sektörü ne Avrupa nın ilgisini canlı tutmaktadır. Mevcut santrallerin varlığı ve emre amadelik (availability) durumları aynı ölçüde dikkatle izlenmektedir. Mevcut kurulu güç kadar, santrallerin emre amade olmasının önemi, Ağustos 2014 puantının karşılanmasında yaşanan güçlükler ile yakından izlenmiştir. Türkiye deki HES yatırımları açısından ulaşılması hedeflenen potansiyelin MW olduğu göz önüne alınırsa; T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı nın (ETKB) Strateji Planı nda, 2019 yılı için öngördüğü MW, su kaynaklarının yaklaşık %90 kullanımına karşılık gelmektedir. Mevcut HES yatırımlarına 2019 yılı sonuna kadar %50 nin üzerinde yatırım eklenmesi öngörüsü, son beş yılda işletmeye alınan yatırım miktarı göz önüne alındığında, ulaşılabilir bir hedef olarak değerlendirilebilir. Rehabilitasyon konusu, HES potansiyelinin tümüyle kullanılması hedefine yaklaştıkça, daha önemli hale gelmektedir. Bu çalışma; Türkiye de mevcut HES varlığının emre amadelik durumunun yüksek oranda ve sürdürülebilir kılınması için; ünitelerin yaşlanma durumuna göre uygulanabilecek rehabilitasyon çalışmalarını değerlendirecektir. Santraller öncelikle örnek havzalar için ele alınacak; yaş ortalaması, ünite özellikleri, orjinal imalatçı, yıllık ortalama çalışma süresi ve dur-kalk sayıları açısından değerlendirmeler yapılacak, rehabilitasyon için yerli katkı durumları gözden geçirilecektir. 1. GİRİŞ Türkiye de mevcut havzalar Şekil 1 de gösterilmektedir. Yıllık su potansiyeli ortalama 186 km 3 (milyar m 3 ) olarak tahmin edilen havzalar arasındaki en büyük havza Fırat Dicle Havzası olmakta, ardından sırasıyla Doğu Karadeniz ve Doğu Akdeniz Havzaları gelmektedir[1]. Devlet Su İşleri (DSİ) tarafından Hidroelektrik Santral (HES) tesisi açısından gelişimi büyük ölçüde tamamlanan Fırat Havzası, aynı zamanda en büyük enerji üretim potansiyeline sahiptir. Havzaların su ve enerji üretim potansiyeli Tablo 1 de gösterilmektedir. Şekil 1. Türkiye de mevcut havzalar[1]. DSİ tarafından 2000 li yılların başında 475 proje ile tanımlanan HES potansiyeli, yeniden gözden geçirilmiş ve artık 2014 yılı içinde; enerji üretimi aşamasında olan HES sayısı 461, toplam sayı 1.446, yapımı DSİ tarafından bugüne kadar gerçekleştirilmiş HES sayısı ise 141 olarak tanımlanmaktadır[3]. Tablo 1. Havzalara Göre HES Adet, Kurulu Güç ve Üretim Durumu[2] 2. EÜAŞ TARAFINDAN İŞLETİLEN HİDROELEKTRİK SANTRALLER Elektrik Üretim A.Ş. (EÜAŞ) tarafından işletilmekte olan HES sayısı; 2006 yılında 109, nehir tipi bazı santrallerin özelleştirilmesi ardından azalarak, 2013 yılında 69 olmuştur[4][5]. Özelleştirme İdaresi Başkanlığı tarafından özelleştirme programına alınan ve ihalesi planlanan HES sayısı ise 27 olarak açıklanmaktadır[6]. Hirfanlı, Kesikköprü, Kapulukaya, Altınkaya ve Derbent (Kızılırmak); Almus, Köklüce, Kılıçkaya, Çamlıgöze, Hasan Uğurlu ve Suat Uğurlu (Yeşilırmak); H.P. Sarıyar, Gökçekaya ve Yenice (Sakarya); Özlüce ve Karkamış (Fırat); Menzelet ve Aslantaş (Ceyhan); Çatalan (Seyhan), Kürtün ve Doğankent (Harşit); Adigüzel ve Kemer (Büyük Menderes); Karacaören I (Aksu), Demirköprü (Gediz), Gezende (Göksu) ve Tortum gibi santraller için 2014 yılında özelleştirme ihalesi yapılarak, işletme haklarının devri beklenmektedir. 11

14 Yukarıda adı geçen ve yaş ortalaması 34 olan santrallerin kurulu gücü MW, tahmini üretim miktarı ise 11,0 GWh, çalışmakta olan çeşitli tip ünite sayısı 85 tir. Santrallerin Havza bazında incelenmesi sırasında; Yeşilırmak ve Kızılırmak Havzaları üzerinde tesis edilmiş olan santrallerin durumları gözden geçirilirken, ünitelerin ortalama çalışma süresi (saat/yıl), dur/kalk sayıları ve kullanım faktörleri (%) dikkate alınmaktadır. Bir dur/kalk, literatürde 10 ile 1000 saat arası çalışma süresine eşdeğer olmakta, hatta bakım/onarım çalışmaları üzerindeki parasal etki araştırılarak, her dur/ kalk için bir bedel saptanmaya çalışılmaktadır[7]. başlayarak (Hirfanlı), mansaba doğru düzenlenebilir. Kızılırmak Havzası nın bir bütün olarak ele alınması yararlı olacak, fakat çeşitli noktalardan havza içindeki şehir ve bölgelere kullanım veya sulama amaçlı su alınmakta oluşu, projelerin rantabilitesini olumsuz etkileyebilir. Tablo 2. Ünitelerin Ortalama Çalışma, Dur/Kalk Sayıları ve Kullanım Faktörü 3. KIZILIRMAK HAVZASI 4. YEŞİLIRMAK HAVZASI Şekil 2. Kızılırmak Havzası üzerindeki santraller. Kızılırmak üzerinde çalışan santrallerin yaş ortalaması 32 dir. Çeşitli farklı firmalar tarafından inşa edilen santrallerin işletme sonuçlarından; ardışık (cascade) biçimde çalışmadıkları anlaşılmaktadır. Altınkaya nın ortalama dur/kalk sayısı, santralin Bölge Yük Tevzi Merkezi tarafından, diğer santrallere oranla daha fazla tercih edilmekte olduğunu göstermektedir yılı sonu itibariyle Hirfanlı üniteleri saat çalışma seviyesine yaklaşmakta; Kesikköprü ve Altınkaya üniteleri saat üzerinde, Derbent üniteleri ise saat yakınında bir çalışma saatine ulaşmıştır. Kapulukaya nın Kırıkkale Rafinerisi nedeniyle (%41,5), Derbent in nehir santrali özelliği nedeniyle kullanım faktörünün yüksek olduğu (%52,3) görülmektedir. Hirfanlı, Kesikköprü ve Altınkaya kullanım faktörleri %30 un altında kalmaktadır. Kızılırmak üzerindeki santrallerin üniteleri; English Electric, Ansaldo ve Toshiba imalatlarıdır. Hirfanlı nın dördüncü ünitesi ise TEK tarafından yürütülen yerli imalat nedeniyle önemli bir tarihi fonksiyona sahiptir. Santraller için rehabilitasyon programı menbadan Şekil 3. Yeşilırmak Havzası üzerindeki santraller. Yeşilırmak üzerindeki santrallerin yaş ortalaması 31 dir. Santrallerin dur/kalk sayıları ardışık santraller şeklinde çalışmadıklarını göstermektedir. Çamlıgöze, Kılıçkaya dan; Suat Uğurlu, Hasan Uğurlu dan daha fazla çalışmaktadır. Suat Uğurlu en verimli çalışan santral (%57,2), diğer santraller de %35 in üzerinde yüksek kullanım faktörüne sahiptir. Yeşilırmak üzerindeki santrallerin üniteleri; Temsan, Andritz, Reşita, Voith ve Toshiba imalatlarıdır. 50 yaşında olan Almus ünitelerinin ortalama çalışma süresi saatin üzerindedir. Çalışma sürelerinin yüksek olması nedeniyle, tüm santraller için rehabilitasyon yapılmasında yarar vardır. 12

15 Tablo 3. Ünitelerin Ortalama Çalışma, Dur/Kalk Sayıları ve Kullanım Faktörü 5. REHABİLİTASYON ÇALIŞMALARI Türkiye de Hidroelektrik Santrallerin kurulu gücünün; son beş yılda yüzde yetmiş oranında artmış olmasına karşın, toplam kurulu güç üzerindeki HES payı aynı kalmıştır (yaklaşık %34). Halen ENTSO-E ile deneme aşamasında olan, Avrupa ile bütünleşmiş gelişkin bir iletim sisteminin varlığı, Türkiye Yenilenebilir Enerji Sektörü ne Avrupa nın ilgisini canlı tutmaktadır. Mevcut santrallerin varlığı ve emre amadelik (availability) durumları aynı ölçüde dikkatle izlenmektedir. Mevcut kurulu güç kadar, santrallerin emre amade olmasının önemi, Ağustos 2014 puantının karşılanmasında yaşanan güçlükler ile yakından izlenmiştir. Türkiye deki HES yatırımları açısından ulaşılması hedeflenen potansiyelin MW olduğu göz önüne alınırsa; T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı nın (ETKB) Strateji Planında, 2019 yılı için öngördüğü MW, su kaynaklarının yaklaşık yüzde 90 kullanımına karşılık gelmektedir. Mevcut HES yatırımlarına 2019 yılı sonuna kadar %50 nin üzerinde yatırım eklenmesi öngörüsü, son beş yılda işletmeye alınan yatırım miktarı göz önüne alındığında, ulaşılabilir bir hedef olarak değerlendirilebilir. Tablo 4. Türkiye nin Kurulu Gücü İçindeki HES Varlığı ve Yıl İçindeki Katkılar[6] Rehabilitasyon konusu, HES potansiyelinin tümüyle kullanılması hedefine yaklaştıkça, daha önemli hale gelmektedir. Türkiye de mevcut HES varlığının emre amadelik durumunun yüksek oranda ve sürdürülebilir kılınması gerekir. Havza bazında uygulanabilecek rehabilitasyon çalışmalarının, ünitelerin yaşlanma durumuna göre ve yerli katkı durumunu dikkate alınarak düzenlenmesi sürdürülebilirlik açısından yararlı olacaktır. Ancak, İşletme Hakkı Devri şeklinde yürütülecek santral özelleştirilmelerinin başarılı olması için, havza bazında ve sürdürülebilir bir model uygulanması ve EÜAŞ ın çalışmaların içinde tutulması yararlı olacaktır. Sürdürülebilir bir model olarak Public Private Partnership (PPP) tercih edilebilir. Orijinal imalatçıların yerli firmalar ile birlikte PPP model içinde yer alması, işletme sırasında orijinal imalatçıların desteğinin sürdürülebilir olmasını sağlayacaktır. KAYNAKLAR [1] Devlet Su İşleri (DSI) Web Sitesi. [2] DSI Proje Listesi, [3] Dünya Gazetesi haberi, Mayıs 8, [4] Elektrik Üretim A.Ş. (EÜAŞ) Yıllık Rapor (2006). [5] Elektrik Üretim A.Ş. (EÜAŞ) Yıllık Rapor (2013). [6] Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (ETKB) Web Sitesi. [7] Hydrogenerator Start/Stop Costs, June 2014, U.S. Department of the Interior, Bureau of Reclamation, Technical Service Center. SUMMARY Installed capacity of the Hydroelectrical Power Plants (HES) in Turkey increased seventy percent during the last five years; but HES share in the overall installed capacity remained the same (nearly 34 percent). European interest in the Renewable Energy Sector in Turkey continues to be alive, due to the well-developed Transmission System which is currently in a trial period with ENTSO-E. Existing plants are carefully followed by their installed capacity as well as their availability status. Peak power demand observed in August 2014 had proven that availability is a very important parameter to overcome the challenges required to meet the peak power demand. If we consider the Ministry of Energy and Natural Resources (MENR) analysis for the HES potential as 36,000 MW in the Strategic Plan, the target of 32,000 MW for 2019 corresponding nearly 90 percent utilization of the potential. The target to add more than 50 percent investment to the HES installations until the end of 2019 appears to be reasonable, if we take into account the amount of investments in the last five years. Rehabilitation (refurbishment) subject will be more important when the utilization of the HES potential 13

16 approaches to the maximum potential. This paper attempts to analyze what is required to keep the availability of the units at the maximum in a sustainable manner, considering the rehabilitation efforts in line with the age of the units. Power plants will be considered in accordance with the river basin they belong; their average age, unit characteristics, original equipment manufacturers, average working hours per year and the number of start-stops per year, with local scope that may be available during rehabilitation. In order to have success for the privatization in the form of Operation Transfer Rights, the method Public Private Partnership (PPP) could be executed to the river basins in partnership with EÜAŞ, to have sustainable results. When the Original Equipment Manufacturers are involved in a model including the local companies in a PPP Model, support of the manufacturers will be made sustainable during the operation period. 14

17 AB-Türkiye Enerji Diyaloğu nda Atılan Adımlar Ayşegül UÇKUN KTO Karatay Üniversitesi Enerji Yönetimi Bölümü ÖZET AB nin enerjide dışa bağımlı olması, enerji güvenliği konusunu gündeme getirmektedir. Türkiye nin jeopolitik konumu, AB için önem arz etmekte ve AB nin yürüteceği enerji politikaları, enerji güvenliğinin sağlanması açısından oldukça büyük bir potansiyele sahiptir. Ankara Anlaşması ile başlayan Türkiye nin AB ile ilişkileri, Helsinki Zirvesi nde Türkiye nin adaylık statüsü kazanmasıyla büyük bir ivme kazanmıştır. Türkiye özellikle 2001 yılından itibaren enerji alanındaki mevzuat çalışmalarına ve kurumsal yapıya ilişkin olarak önemli gelişmeler kaydetmiş ve AB ile olan enerji diyaloğunu geliştirme adına önemli adımlar atmıştır. ENTSO-E, TANAP bunlardan başlıca olanlarıdır. Türkiye, bu anlaşmalarının yanında AB müktesebatına uyum çerçevesinde Enerji Faslı altındaki mevzuata uyum kapsamında önemli ilerlemeler kaydetmektedir. Anahtar Kelimeler: Enerji diyaloğu, Enerji Faslı, Mevzuata uyum 1. GİRİŞ Avrupa Birliği (AB) kurulduğu günden itibaren enerji konusuna önem vermektedir. AB nin temellerinin atıldığı Avrupa Kömür Çelik Topluluğu ndan bu yana enerji aslında AB nin öncelikli alanlarından birisidir li yıllarda yaşanan iki petrol krizi, enerjinin Avrupa Birliği nin gündeminde önemli yer tutmasına yol açmış ve konulan Tek Pazar hedefinin parçası olarak da enerji, Avrupa Birliği nin öncelikli konuları arasına girmiştir Lizbon Antlaşması ile Enerji başlığının antlaşma metninin içine alınmasıyla da enerji konusu yeni bir boyut kazanmıştır. Türkiye ise enerji konusuna son on yıl içinde daha fazla önem vermeye başlamıştır yılında Bağımsız İdari Otorite olan EPDK nın kurulması atılan önemli adımlardan birisidir. Ayrıca Türkiye, enerji alanında çıkarmış olduğu kanunlar ile enerji piyasasının hukuki boyutunu güçlendirmektedir yılında gerçekleştirilen Helsinki Zirvesi nde, Türkiye nin adaylık statüsünü kazanmasıyla AB müktesebatına uyum çerçevesinde önemli adımlar atılmaktadır. Enerji faslına uyum çerçevesinde gerek kurumsal yapının güçlendirilmesi, gerek mevzuat uyum çalışmalarının yapılması ve gerekse AB-Türkiye enerji diyaloğunun gerçekleştirilmesi için çok boyutlu anlaşmaların imzalanması, Türkiye nin AB yolunda güçlü adımlarla ilerlediğinin kanıtıdır. 2. ENERJİ DİYALOĞUNDA ATILAN ADIMLAR 2.1. ENTSO-E AB tarafından elektrik ağı için atılan ilk adım, elektrik ağının enterkonneksiyonu ile devreye sokulan ve enerji kaynaklarının daha etkin kullanımı yoluyla ekonomik faaliyetlerin gelişimine katkıda bulunma hedefi doğrultusunda 1951 yılında oluşturulan UCPTE (Elektrik Üretim ve İletim Koordinasyonu Birliği) dir[1]. Daha sonra, 1999 yılında UCPTE, temel hedefi arz güvenliğini ve elektriğin etkili bir şekilde iletilmesini sağlamak olan UCTE (Avrupa Elektrik İletimi Koordinasyon Birliği) ye dönüşmüştür[2]. 1 Temmuz 2009 tarihinde ise, Avrupa da var olan altı iletim sistemi operatörünü (UCTE, NORDEL, UKTSOA, ATSOI, BALTSO, ETSO) tek bir çatı altında toplayarak ENTSO-E (Avrupa Elektrik İletim Sistem Operatörleri Ağı) oluşturulmuştur[3]. ENTSO-E, Avrupa genelinde 34 ülkeden 41 iletim sistemi operatörünü temsil etmektedir. Toplam km nin üzerinde Yüksek Gerilim (YG) hatlarından oluşan, 880 GW kurulu güçteki bu sistem, 532 milyondan fazla tüketicinin yıllık 3200 TWh seviyesindeki elektrik enerjisi talebini karşılamaktadır. ENTSO-E tarafından sağlanan koordinasyon, üye sistemler arasında yılda yaklaşık 380 TWh alışveriş yapılabilmesine olanak sağlamaktadır [4]. Türkiye elektrik iletim sisteminin ENTSO-E sistemine bağlantısını anlayabilmek için atılan adımlara bakacak olursak, 1975 yılından beri Avrupa iletim sistemine senkron paralel bağlantısı konusunda çalışmalar yürütülmektedir lı yıllardan itibaren Türkiye, Yunanistan ve Bulgaristan sistemlerinin enterkonneksiyonu konusunda çeşitli ön çalışmalar yapılmıştır yıllarında Türkiye elektrik sisteminin UCTE sistemine bağlantısı konusunda yapılan analiz çalışmaları Avrupa Komisyonu tarafından oluşturulan çalışma grubu tarafından gerçekleştirilmiş ve Türkiye elektrik sisteminin Bulgaristan ve/veya Yunanistan üzerinden UCTE sistemine bağlantısının mümkün ve uygulanabilir olduğu gösterilmiştir[4]. Türkiye elektrik sisteminin UCTE sistemine bağlantısı için yapılmış 15

18 olan tüm analizleri incelemek ve yapılması gerekenleri belirlemek üzere görevlendirilen Türkiye nin Bağlantısı Alt Çalışma Grubu, 2001 yılının ortalarında çalışmalarına başlamıştır tarihleri arasında Türkiye Elektrik İletim Sisteminin UCTE Sistemine Bağlantısı Tamamlayıcı Teknik Çalışmalar projesi (1. UCTE Projesi) başarı ile tamamlanmış ve Türkiye Elektrik Sisteminin UCTE Sistemi ile Senkron İşletilmesi için Frekans Kontrol Performansının İyileştirilmesi projesi (2. UCTE Projesi) geliştirilmiştir[5] da Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi ile Türkiye elektrik sisteminin bağlantısı için yöntem ve alınacak önlemler konusunda anlaşma imzalanmıştır [6]. Tüm bu gelişmeleri takiben, 18 Eylül 2010 da ENTSO-E ile senkron deneme çalışmaları başlatılmıştır[7]. ENTSO-E tarafından belirlenen teknik ve piyasa kurallarına göre yürütülecek olan elektrik enerjisi alışverişleri, Bulgaristan, Yunanistan ve Avrupa dan Türkiye ye 400 MW a, ters yönde ise 300 MW a kadar gerçekleştirilecektir. ENTSO-E sayesinde, Türkiye Avrupa dan enerji kaynağını ithal edip onu kendi ülkesinde elektrik enerjisine dönüştürmek yerine, daha iyi iletim hatları kurarak direkt Avrupa dan elektrik enerjisinin ithalini gerçekleştirmiş olacaktır TANAP Trans Anadolu Doğalgaz Boru hattı Projesi (TANAP), Azerbaycan doğal gazının Türkiye ve Avrupa ya güvenli bir şekilde ulaştırılmasını içeren dev bir projedir. TANAP, Güney Kafkasya Boru Hattı (SCP) ve Trans Adriyatik Doğal Gaz Boru Hattı Projesi (TAP) ile birleşerek Güney Gaz Koridoru nu oluşturmaktadır. Azerbaycan ın en büyük doğal gaz sahalarından birisi olan Şah Deniz Sahası ndan çıkarılacak olan gaz, TANAP ile Türkiye ye, Türkiye den de TAP ile Avrupa ya taşınacaktır. Yıllık 16 milyar m 3 doğal gazın taşınması planlanmaktadır[8]. 16 milyar m 3 lük doğal gazın 6 milyar m3 ünü Türkiye kullanırken, 10 milyar m 3 ü Avrupa ya ulaştırılacaktır. TANAP, Türkiye Gürcistan sınırından başlayarak 20 ilden geçecek ve Yunanistan sınırında son bulacaktır. Bu sınırdan Avrupa ülkelerine ise TAP Doğal Gaz Boru Hattı na bağlanacaktır. Proje kapsamında Türkiye sınırları içerisinde biri Eskişehir ve diğeri Trakya da olmak üzere, ulusal doğal gaz iletim şebekesine bağlantı için iki çıkış noktası yer alacaktır. Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı Sistemine İlişkin Hükümetlerarası Anlaşması nın son hali ise 21 Ekim 2014 tarihinde Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir[9] Enerji Şartı Anlaşması Doğu Avrupa ve Sovyetler Birliği nde ekonomik kalkınmanın enerji sektöründe yapılacak işbirliği ile gerçekleşeceği görüşü ile 1991 de Komisyonun Avrupa Enerji Şartı kavramını önermesiyle başlayan süreç, 1994 yılında 50 ülke ve AB nin Enerji Şartı Anlaşması ve Enerji Verimliliği ve ilgili Çevresel Hususlara İlişkin Enerji Şartı Protokolü nü imzalamasıyla tamamlanmıştır. Enerji Şartı Anlaşması nın temel amacı; enerji alanında uzun dönemli işbirliğinin teşvik edilmesi için hukuki bir çerçeve tesis etmektir [10]. Türkiye de Aralık 1994 te imzalamış ve Şubat 2000 de onaylamıştır. Enerji Şartı Anlaşması nın hedeflerine bakacak olursak, aslında en temel hedef, enerji arzı güvenliğini artırmak ve açık ve rekabet eder bir enerji piyasası geliştirmektir[11]. Diğer hedefleri ise, enerji yatırımlarının teşvik edilmesi, çevresel sorunlara dikkat edilmesi, enerji üretimi, kullanımı konularında verimliliğin artırılmasına önem vermektir. Bu doğrultudan bakıldığında, Enerji Şartı Anlaşması nın ulusal enerji politikalarına müdahale etme hedefi bulunmamaktadır Akdeniz İçin Birlik Türkiye nin başından beri süreçte yer aldığı Akdeniz İçin Birlik, AB ve Akdeniz e komşu olan ülkelerin tek bir çatı altında toplanması ve kurumsal bir işbirliği çerçevesinin Kaynak: TANAP 16

19 oluşturulması amacıyla 2008 yılında kurulan bir platformdur. Akdeniz İçin Birlik in hedeflerini anlayabilmek için tarihsel sürecine bakmak gerekmektedir. İlk olarak AT, Kuzey Afrika ve Doğu Akdeniz deki eski sömürgeleriyle yapıcı bir diyaloğa girebilmek adına yıllarını kapsayan Global Akdeniz Politikası ile ülkelerle ikili olarak tercihli olmayan ticaret ve ortaklık anlaşmaları yapılmıştır de var olan ikili anlaşmaların ülkelerin kalkınmasına katkısının çok az olması nedeniyle, Global Akdeniz Politikası nda ikili anlaşmalar yerine bölgesel çapta bir anlayış benimseyerek tercihli ticaret anlaşmaları yapılmıştır. Ancak AT de 1981 ve 1986 da gerçekleşen genişlemelerin ardından, arzulanan sonuca ulaşılamamıştır. Bu nedenle, Global Akdeniz Politikası yerini 1992 yılında oluşturulan Yenileştirilmiş Akdeniz Politikası na bırakmıştır. Bu politika, daha çok bölgesel işbirliğine odaklanılması ve kalkınma projelerinin desteklenmesine odaklanmaktadır. Ancak, Yenileştirilmiş Akdeniz Politikası da ülkelerin kalkınmasına çok az katkıda bulunması nedeniyle başarısız olunca, 1994 ten itibaren daha kalıcı bir işbirliğinin oluşturulması doğrultusunda çalışmalar başlatılmış (Barselona Süreci) ve Yenileştirilmiş Akdeniz Politikası yerini 1995 yılında Avrupa-Akdeniz Ortaklığı na bırakmıştır[12]. Daha sonra ise, Avrupa- Akdeniz Ortaklığı da yerini 2008 yılında Barselona Sürecini güçlendirmeyi amaçlayan ve bu sürecin devamı niteliğinde olan Akdeniz için Birlik e bırakmıştır. Akdeniz için Birlik in temel amacı; projeler yoluyla Akdeniz deki işbirliğini artırmaktır. Bu doğrultuda belirlemiş olduğu öncelikli alanlar: Akdeniz in temizlenmesi, deniz ve kara ulaşımı, sivil koruma, alternatif enerjiler ve Akdeniz Güneş Enerjisi Planı, yükseköğrenim ve araştırma, iş olanaklarının geliştirilmesi [13]. Akdeniz Güneş Enerjisi Planı na göre, güneş enerjisinden elektrik üretiminin gerçekleştirilmesi ve 2020 yılına kadar Akdeniz in güney ve doğu bölgelerinde yaklaşık 20 GW lık yenilenebilir enerji üretim kapasitesinin oluşturulması gerekmektedir Karadeniz Bölgesel Enerji Merkezi (BSREC) 1995 yılında AB enerji siyasetinin dış boyutunu ele alan Sinerji Programı altında oluşturulan Karadeniz Bölgesel Enerji Merkezi, Avrupa Komisyonu nun ortak bir girişimidir. Üyeleri ise, Arnavutluk, Ermenistan, Azerbaycan, Bulgaristan, Gürcistan, Yunanistan, Moldova, Romanya, Rusya, Makedonya, Ukrayna, Sırbistan, Türkiye ve AB dir. Karadeniz Bölgesel Enerji Merkezi, enerji alanında Karadeniz bölgesindeki ülkeler ile AB arasındaki işbirliğini geliştirmeyi amaçlamaktadır[14]. 3. ENERJİ FASLINA UYUM SÜRECİNDE ATILAN ADIMLAR AB müktesebatının 15. Faslı olan Enerji Faslı, elektrik ve doğal gaz piyasaları, enerji verimliliği, yenilenebilir enerji kaynakları ve nükleer enerji konularına ağırlık vermektedir. Enerji faslı, mevcut durumda AB Konseyi nde görüşmesi süren fasıllar arasında yer almakta ve faslın müzakereye açılması Kıbrıs tarafından bloke edilmektedir Elektrik ve Doğal Gaz Piyasalarına Uyum Süreci AB de elektrik ve doğal gaz piyasalarının liberalleştirilmesine yönelik (enerji iç pazarının sağlanması) üç enerji paketi yayımlanmıştır. Birinci Enerji Paketi kapsamında 1996 yılında Elektrik Direktifi ve 1998 yılında Doğal Gaz Direktifi yayımlanmıştır. Bu direktifler ile elektrik ve doğal gaz piyasalarında istenen liberalleşme sağlanamadığı için, 2003 yılında İkinci Enerji Paketi kapsamında yeni direktifler yayımlanmıştır. Yine istenen liberalleşmenin sağlanamaması üzerine çıkarılan Üçüncü Enerji Paketi kapsamında 2009/72/EC sayılı Elektrik Direktifi ve 2009/73/EC sayılı Doğal Gaz Direktifi yayımlanmış ve 2009 yılında yürürlüğe girmiştir[15]. Türkiye de ise AB nin liberalleşme yolunda çıkartmış olduğu Direktifler doğrultusunda, AB nin elektrik ve doğal gaz piyasalarına uyum sağlanabilmek adına 2001 yılında 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ve 4646 sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanunu yürürlüğe girmiştir. AB nin enerji paketleri kapsamında değişen mevzuatlarına uyum sağlayabilmek için mevcut kanunlar gözden geçirilmiş ve 6464 sayılı yeni Elektrik Piyasası Kanunu Mart 2013 te yürürlüğe girmiştir[16]. Mevzuat uyumlaştırılmasının yanı sıra Türkiye ile AB arasında elektrik iletim şebekelerinin bağlantısını sağlayabilmek için yapılan 1. UCTE ve 2. UCTE Projesinin başarıyla tamamlanmasının ardından, 18 Eylül 2010 da ENTSO-E ile senkron deneme çalışmaları başlatılmıştır Enerji Verimliliği Enerji verimliliği, AB düzeyinde düzenlenen bir konu olduğu için üye ülkeler enerji verimliliği konusunda belirlemiş olduğu politikalarını uyumlu hale getirmelidirler. Bu nedenle, daha çok enerji verimliliği ve enerji hizmetleri, binalarda enerji verimliliği, enerji kullanan ürünlerin eko-tasarımı, kojenerasyon, enerji kullanan ürünlerin enerji etiketlemesi gibi konular AB düzeyinde belirlenmektedir [17]. Mevcut durumda ilgili konularda AB düzeyinde çıkartılmış direktiflere bakıldığında, 2010/31/EU sayılı Binaların Enerji Performansı Direktifi, iklim gerekliliği ve maliyet etkinliğinin yanı sıra iklim ve yerel şartları dikkate alarak Birlik içinde binaların enerji performansının geliştirilmesini teşvik etmektedir[18]. 2012/27/EU sayılı Enerji Verimliliği Direktifi, 2020 ye kadar %20 oranında enerji verimliliğinin sağlanması hedefini sağlayabilmek için Birlik içinde enerji verimliliği konusunda genel bir çerçeve oluşturmakta ve kojenerasyonun enerji tasarrufu konusunda büyük bir potansiyele sahip olduğunu vurgulamaktadır[19]. 2009/125/EC sayılı Direktif ise, iç pazarda enerji ile ilgili ürünlerin serbest dolaşımını sağlamak amacıyla bu ürünlerin çevreye duyarlı tasarımı için bir çerçeve oluşturmaktadır[20]. 2010/30/EU sayılı Direktif de tüketicilerin en verimli ürünleri seçebilmeleri için ürünlerin üretim bilgileri ve enerji etiketlemesinin gösterilmesi hakkında bir çerçeve çizmektedir[21]. 17

20 Türkiye de enerji verimliliği konusunda çok önem vermekte ve AB mevzuatına uyum çerçevesinde önemli adımlar atmaktadır. Enerji verimliliği konusunda atmış olduğu en önemli adımlardan birisi 2007 yılında çıkartmış olduğu Enerji Verimliliği Kanunu dur. Bu Kanunun amacı; enerjinin etkin kullanılması, israfının önlenmesi, enerji maliyetlerinin ekonomi üzerindeki yükünün hafifletilmesi ve çevrenin korunması için enerji kaynaklarının ve enerjinin kullanımında verimliliğin artırılmasıdır [22]. Bu amaç doğrultusunda yıllık toplam enerji tüketimleri 50 bin TEP ve üzeri olan endüstriyel işletmelerde, enerji yöneticisi ve enerji uzmanlarının sorumluluğunda enerji yönetim birimi kurulması gerektiği belirtilmektedir. Kanunun yanı sıra Türkiye de ilgili Bakanlıklar nezdinde AB tarafından çıkarılan direktiflere uyum sağlanabilmek adına yönetmelikler çıkarılmıştır Yenilenebilir Enerji Kaynakları AB nin belirlemiş olduğu hedefleri arasında, 2020 ye kadar yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanım oranını %20 oranında artırmak yer almaktadır. Bu hedefe ulaşabilmek adına, 2009/28/EC sayılı yenilenebilir kaynaklardan üretilen enerjinin kullanımının teşvikine ilişkin direktif çıkartılmıştır. Bu direktif, ulaşımda kullanılan yenilenebilir enerji kaynaklarının payı ve toplam enerji tüketiminde yenilenebilir kaynaklardan üretilen enerjinin payı konusunda zorunlu ulusal hedefler koymaktadır[23]. Türkiye de, yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanım oranının artırılmasının sağlanması, fosil yakıt kullanım oranının azaltılmasına katkıda bulunarak sera gazı salınımının azaltılması, enerjide dışa bağımlılığın azaltılmasına katkıda bulunulması, kaynak çeşitliliğinin sağlanması ve çevrenin korunması gibi hedefler doğrultusunda çıkarılan 5346 sayılı Yenilebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun 2005 yılında yürürlüğe girmiştir. Mevcut durumda ise, Aralık 2010 da yürürlüğe giren 6094 sayılı Kanun ile 5346 sayılı Kanun da birtakım değişiklikler yapılmıştır. Ayrıca, belirlenen 2023 hedefleri arasında, yenilenebilir enerjinin elektrik üretimindeki payının %30 olması; rüzgâr enerjisi kurulu gücünün MW seviyesine çıkarılması, jeotermal kurulu gücünün 1000 MW seviyesine çıkarılması gibi hedefler yer almaktadır Nükleer Enerji Nükleer enerji 1950 li yıllardan beri AB nin gündeminde yer almaktadır. AB nin, 1957 de enerjide bağımsızlığa ulaşmanın bir aracı olarak nükleer enerjiyi görmesi ve atom enerjisini barışçıl amaçlarla kullanmak istemesi üzerine Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu (EURATOM) oluşturulmuş ve EURATOM u kuran Roma Anlaşması imzalanmıştır yılında da Roma Anlaşması yürürlüğe girmiştir yılında da EURATOM Anlaşması konsolide edilmiştir. 2009/71/ EURATOM direktifinde değişiklik yapan 2014/87/EURATOM sayılı Nükleer Güvenlik direktifi ile nükleer güvenliğinin teşvik edilmesi için bir çerçeve oluşturulmaktadır[24]. Türkiye, yaklaşık %70 seviyelerinde olan enerjide dışa bağımlılığını azaltmak için alternatif yollar aramaktadır. Bu yollardan birisi de nükleer enerjiden elektrik üretilmesidir. Bu doğrultuda, Türkiye Mersin ve Sinop ta olmak üzere iki nükleer santral projesine sahiptir. Bunların yanı sıra, AB mevzuatına uyum çerçevesinde de çalışmalar yapılmaktadır. Bunlardan başlıca olanları arasında; 2009 yılında yayımlanan, bir sahada nükleer güç sahalarının kurulabilmesi için nükleer güvenlik konusunda uyulması gereken hususları anlatan Nükleer Güç Santrali Sahalarına İlişkin Yönetmelik[25]; 2012 yılında yayımlanan Nükleer Tesislerin ve Nükleer Maddelerin Fiziksel Korunması Yönetmeliği; 2012 yılında yayımlanan nükleer amaç için hazırlanmış ekipman ve malzemelerin tespiti ve takibini sağlamak, ayrıca nükleer silah ve patlayıcı olarak üretilmesini önlemek üzere uyulacak usul ve esasları belirten Nükleer Madde Sayım ve Kontrol Yönetmeliği[26]; 2013 yılında yayımlanan radyoaktif atıkların toplum, çevre ve gelecek nesillere zarar vermeyecek şekilde güvenli olarak yönetilmesine ilişkin usul ve esasları belirten Radyoaktif Atık Yönetmeliği[27] yer almaktadır. 4. SONUÇ Bu çalışmada, Türkiye ve AB nin enerji diyaloğunu sağlayabilmek adına attığı adımlar anlatılmıştır. ENTSO-E, TANAP, Akdeniz için Birlik ve Karadeniz Bölgesel Enerji Merkezi gibi enerjide işbirliğinin güçlendirilmesine yönelik atılan adımlar AB-Türkiye enerji diyaloğunun oluşturulması için önemli bir etmen olmaktadır. Bunun yanı sıra, diyaloğun güçlendirilebilmesi için Türkiye mevzuat uyum çalışmalarına büyük önem vermektedir. Bu doğrultuda, AB nin liberalleşme yolunda yayımlamış olduğu Elektrik ve Gaz Direktifleri doğrultusunda, Türkiye de Elektrik Piyasası Kanunu ve Doğal Gaz Piyasası Kanunu yürürlüğe girmiştir. Ayrıca, Türkiye ve AB enerji verimliliği konusuna çok önem vermektedir. AB nin yayımlamış olduğu direktiflere uyum doğrultusunda, Türkiye de ilgili Bakanlıklar nezdinde yönetmelikler çıkarılmıştır yılında ise Enerji Verimliliği Kanunu yürürlüğe girmiştir. Yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanım oranını artırabilmek için AB diye nitelendirdiği hedeflere sahiptir. Buna paralel olarak, Türkiye de 2023 hedefleri diye nitelendirdiği hedefler kapsamında yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanım oranının artırılmasına yönelik hedefler de yer almaktadır. Bunlara ilaveten, nükleer enerjiden elektrik üretilmesi hem AB hem de Türkiye nin üstünde durduğu bir konudur. Nükleer enerji 1950 li yıllardan beri AB nin gündeminde yer almaktadır. Bu doğrultuda 1957 yılında EURATOM oluşturulmuş ve hala devam etmektedir. Türkiye, yaklaşık %70 lerde olan enerjide dışa bağımlılığını azaltabilmek için alternatif yollar aramaktadır. Bunlardan birisi de nükleer enerjiden elektrik üretilmesidir. Bu doğrultuda, Mersin ve Sinop ta olmak üzere iki adet nükleer santral projesi mevcuttur. 18