TANZİMAT TAN II. MEŞRUTİYET E İZMİT MUTASARRIFLIĞI NDA KARAYOLU YAPIM ÇALIŞMALARI

Transkript

1 TANZİMAT TAN II. MEŞRUTİYET E İZMİT MUTASARRIFLIĞI NDA KARAYOLU YAPIM ÇALIŞMALARI Emrah * Giriş Osmanlı İmparatorluğu nda yıllardır devam eden kayıplar, yıkımlar ve bir türlü sonuca bağlanamayan ıslahat girişimleri nedeniyle devletin tüm kurumları bozulmuştu. İmparatorluk idarecileri, bozulan kurumları yeniden modern bir hale getirerek çağı yakalamayı amaçlıyordu. İmparatorluğun yıllardır ihmal ettiği önemli noktalardan birisi de karayolları idi. Ancak özellikle XIX. yüzyılın ortalarından itibaren devletin ülkeyi bayındır hale getirmek için çalıştığı ve bu doğrultuda karayolu meselesine büyük önem vermişti. Hükümetin, belirlediği programlarla eski yolları tamir etmeye çalıştığı, karayolu yapımı için yeni projeler hazırladığı, birbiri ardına yollarla ilgili nizamnameler çıkardığı görülmektedir. Tanzimat idarecileri karayolları konusunda iyi bir miras devralmamışlardı. Osmanlı İmparatorluğu uzun yıllar boyunca yalnızca mevcut yolların korunması ile yetinmiş, karayolları ile ilgili yeterli çalışmaları yapamamıştı. Devletin diğer kurumlarında görülen yıkıntı ve çöküntü ulaşım alanında da görülmekteydi. Anadolu nun birçok bölgesinde önceki yıllardan kalan yollar ve köprüler bakımsızlıktan kullanılamaz hale gelmişti. Devlet yalnızca savaş zamanlarında askeri amaçla kullanılacak yolların bakım ve onarımını yaptırarak bunları açık tutmakla yetinmişti. Osmanlı İmparatorluğu nun toprakları üzerinde bulunan yolların büyük bir bölümü Osmanlılara kendilerinden önce bu bölgelere hâkim olan devletlerden kalmıştı 1. Özellikle Romalıların Anadolu üzerinde inşa ettikleri yollar Osmanlılara kalan yol mirasının büyük bölümünü oluşturmaktaydı 2. Oldukça geniş bir coğrafyaya yayılmış olan Osmanlı * Yrd. Doç. Dr., Bartın Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, emrahc@bartin.edu.tr 1 Klasik dönem Osmanlı yolları ve ulaşım teşkilatı üzerine yapılmış çeşitli çalışmalar bulunmaktadır. Bu çalışmaların büyük bir kısmı Derbend ve Menzil teşkilatları ile ilgilidir. Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Cengiz Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğu nda Derbend Teşkilâtı, Eren Yayıncılık, İstanbul 1990; Yusuf Halaçoğlu, Osmanlılarda Ulaşım ve Haberleşme, PTT Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2002; Rıza Bozkurt, Osmanlı İmparatorluğu nda Kollar, Ulak ve İaşe Menzilleri, Genelkurmay Başkanlığı Harb Tarihi Dairesi Yayınları, Ankara 1966; W. M. Ramsay, Anadolu nun Tarihi Coğrafyası, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1960; Donald Edgar Pitcher, Osmanlı İmparatorluğu nun Tarihsel Coğrafyası, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999; Franz Taeschner, Osmanlı Kaynaklarına Göre Anadolu Yol Ağı, Çev. Nilüfer Epçeli, C. I-II, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2010; Franz Taeschner, Muhtelif Devirlerde Anadolu Yolları ve Cihan Münakalatına Nazaran Vaziyeti, Çev. Hamit Sadi, Darülfünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası, C. 5, S. 1-2, Haziran-Kanun-ı Evvel 1926, Milli Matbaa-İstanbul,1927, s Ramsay, Anadolu nun Tarihi..., s

2 Emrah İmparatorluğu nda yol şebekesi, Rumeli ve Anadolu yol şebekesi olmak üzere iki ayrı bölümde incelenebilir. Osmanlı döneminde başkent İstanbul u Balkanlara, Batı Karadeniz e ve Orta Avrupa ya bağlayan üç ana yol mevcut idi. Bu yollar Sağ Kol Güzergâhı, Orta Kol Güzergâhı ve Sol Kol Güzergâhı olarak adlandırılan üç ayrı kola ayrılıyordu. Bunlardan Sağ Kol Güzergâhı, İstanbul u, Batı Karadeniz ve Kırım a ulaştıran kol idi. İstanbul dan başlayan bu kol Çatalca, Vize, Kırkkilise, Prevadi, Karasu, Babadağ, Akkirman yolu ile Özi ve Kırım a ulaşıyordu. Orta Kol Güzergâhı, İstanbul dan Orta Avrupa içlerine kadar ulaşan kol idi. Bu yol, İstanbul, Büyükçekmece, Silivri, Çorlu, Lüleburgaz, Babaeski, Havsa, Edirne, Filibe, Sofya ve Niş üzerinden geçerek Belgrad a kadar uzanıyordu. Yunanistan yolu olarak adlandırılan Sol Kol Güzergâhı ise; İstanbul, Silivri, Tekirdağ, Malkara, Ferecik, Dimetoka, Gümülcine, Pravişte, Lanzaka, Larissa (Yenişehir) yolu ile İstefe (Tebai) ye oradan da Eğriboz üzerinden Gordüs e ulaşıyordu. Bu üç ana yol içinde en işlek olanı Orta Kol Güzergâhı idi. Balkanlar üzerinde iktisadi, siyasi ve askeri egemenlik kurabilmek için bu yola hâkim olmak ve daima bunu açık tutmak gerekliydi 3. Osmanlı İmparatorluğu nun başkenti İstanbul u, Anadolu ve Anadolu üzerinden Kafkasya, İran, Irak, Suriye, Kutsal Topraklar ve Mısır a bağlayan üç ana yol vardı. Bu yollarda yine Sağ Kol Güzergâhı, Orta Kol Güzergâhı ve Sol Kol Güzergâhı olarak adlandırılan üç ayrı kola ayrılıyordu. Osmanlılar döneminde Anadolu Sağ Kol Güzergâhı; İstanbul dan başlayarak İzmit, İznik, Yenişehir, Bozöyük, Eskişehir, Seyitgazi, Hüsrev Paşa Hanı, Ilgın, Konya, Karapınar, Adana, Misis, Payas, Belen, Antakya, Şam üzerinden Mekke ve Medine ye uzanmaktaydı. Anadolu Sağ Yolu, askerî ve ticari amaçlarla en sık kullanılan yol olup Anadolu nun en işlek yol güzergâhı idi. Bu yol Balkanlar, İstanbul ve Anadolu dan hac vazifesi için Kutsal Topraklara ulaşım yolu olarak da kullanıldığından bu yola Hac Yolu adı verilmişti. Orta Kol Güzergâhı, İstanbul, Gebze, İzmit, Bolu, Tosya, Merzifon, Tokat, Sivas, Malatya, Harput, Diyarbakır, Nusaybin, Musul, Kerkük güzergâhını takip ederek Bağdat ve Basra ya ulaşan yoldu. Sol Kol Güzergâhı, Merzifon a kadar Orta Kol Güzergâhı nı takip etmekte, oradan da Ladik, Niksar, Karahisar-ı Şarki, Kelkit, Aşkale, Erzurum, Kars yolu ile Tebriz e kadar gitmekte idi. Anadolu da Sağ-Orta ve Sol Kol Güzergâhı yolları dışında önemli bir yol daha vardı. Bu yol, Üsküdar dan başlamakta olup Gebze-Dil İskelesi-Gemlik-Mudanya-Uluabad-Çanakkale- Susığırlığı-Manisa-İzmir-Urla güzergâhını takip ederek Çeşme ye kadar uzanıyordu 4. Bu yol XIX. yüzyılda büyük bir değişim göstermiş ve önemli bir ticaret yolu haline gelmişti 5. Tanzimat Döneminde İzmit Mutasarrıflığı Yolları İstanbul dan Anadolu ya yönelen yolların hepsi de İzmit ten geçiyordu. Üsküdar dan başlayan yolların Anadolu daki ilk büyük durağı İzmit idi. İzmit te yol yapım çalışmaları Tanzimat tan önce başlamıştı yılında Hassa Müşiri Ahmed Fevzi Paşa Sadaret e başvurarak Üsküdar dan İzmit e kadar yaklaşık 18 saatlik bir şose yol yapımı için izin istemişti. Ahmed Fevzi Paşa nın projesine göre; Üsküdar-İzmit arasındaki yollar düzenlenecek ve menzil usulü yerine, taşımacılık arabalarla ve posta usulünce gerçekleştirilecekti. 18 saatlik yol boyunca; Üsküdar, Kartal, Gebze, Hereke ve İzmit te toplam beş istasyon olacaktı 6. Yolun genişliğinin 16 zirâ (yaklaşık 12,5 metre) olması düşünülmüştü. Üsküdar-İzmit yolunun 3 Fatih Müderrisoğlu, Osmanlı İmparatorluğu nda Menzil Yolları ve Menzil Külliyeleri, Osmanlı Ansiklopedisi, 10. Cilt, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s ; Halaçoğlu, Osmanlılarda Ulaşım..., s İsmet Miroğlu, Osmanlı Yol Sistemine Dair, Tarih Enstitüsü Dergisi (Prof. Dr. Münir Aktepe ye Armağan), 15. Sayıdan Ayrıbasım, İstanbul 1997, s Taeschner, Osmanlı Kaynaklarına Göre..., C. 2, s Nesimi Yazıcı, Tanzimat ta Haberleşme ve Kara Taşımacılığı, Ankara Üniversitesi DTCF, OTAM Dergisi, 3. Sayı, Ankara 1992, s

3 yapımı iki yıl gecikmenin ardından R. Evvel 1250/Temmuz 1834 te tamamlanabilmişti 7. İmparatorluğun ilk posta yolu olan bu yol üzerinde postaneler inşa edilmiş, her çeyrek saatlik mesafede bir, üzerleri rakamlı direkler dikilerek uzaklıklar gösterilmişti 8. Emrah Yolu bizzat görmek isteyen II. Mahmut faytona, devlet erkânı da posta arabalarına binerek Kartal a kadar gitmişler ve yapılan işi takdir etmişlerdi 9. Tanzimat ın arifesinde Anadolu da yaptığı seyahate dair notları aktaran Charles Fellows, seyahati sırasında İzmit e, yeni inşa edilen Üsküdar-İzmit yolunu kullanarak gitmiş, seyahat ettiği bu 60 kilometrelik yolun Küçük Asya nın en mükemmel yolu olduğunu bildirmişti. Ayrıca Fellows, bu yol üzerinde oluşturulan posta sisteminden de bahsetmiş, yol üzerindeki parmaklıklı köprüler ve mesafeleri göstermek için dikilmiş direklere dair bilgiler aktarmıştı 10. Üsküdar-İzmit arasındaki bu çalışma modern yol yapım tekniklerinin uygulanması, arabanın taşımacılıkta kullanılması ve halka yüklenen mükellefiyet usulü ile inşa edilmesi yönleriyle bu alandaki ilk uygulamaların başında geliyordu. Bu yolun yapımında uygulanan teknikler ve kullanılan yöntemler daha sonra yapılacak diğer çalışmalar için de güzel bir örnek olacaktı. Ayrıca Üsküdar-İzmit arasında arabalı taşıma şirketi kurulmuş, halk ve tüccar da bu yük ve yolcu taşımacılığından ücreti karşılığında yararlanmıştı. Ancak yolun yapımının üzerinden henüz beş yıl geçmişti ki, gerekli tamir ve bakım yapılmadığından yol araba geçişine imkân vermeyecek derecede bozulmuştu. Bu yüzden 10 Nisan 1840 tarihli irâde ile Üsküdar-İzmit arasındaki taşımacılık daha önce olduğu gibi, posta usulünden menzil usulüne ve arabalardan hayvanlarla taşımacılığa dönülmüştü 11. Tanzimat tan sonra oluşturulan geçici imar meclislerinin yürüttüğü imar faaliyetleri arasında İzmit önemli bir yer tutuyordu. İmar meclisleri öncelikle İstanbul a yakın yerlerde çalışmalara başlamıştı. Bu doğrultuda İzmit ve Gelibolu yöresinde girişilecek yapım ve onarım işlerinin daha iyi yürütülmesini sağlamak için Serasker Süleyman Paşa İzmit te görevlendirilmişti. Ancak Süleyman Paşa nın görevinden alınmasının ardından onun başlattığı çalışmalar yarım kalmış ve yapılan harcamalar da boşa gitmişti 12. Anadolu da XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren büyük gelişme gösteren yerleşim yerlerinden birisi Ankara idi. Başkent İstanbul u Ankara ya bağlayan yol da yine İzmit üzerinden geçiyordu. İzmit-Ankara yolu, imparatorluk idarecilerinin yapımına büyük önem verdiği yollardan birisiydi. Bu yol, İzmir-Kayseri ve Şam-Bağdat posta yollarının ana caddesi olduğundan dolayı oldukça önemli idi 13. Ayrıca İstanbul un ihtiyacı olan zahirenin taşınabilmesi için İstanbul-Ankara yolunun önemli bir parçasını oluşturan bu yolun inşası mühim görülmüş ve zahire taşımacılığı yapan nakliyeciler tarafından da bu husus sık sık dile getirilmişti 14. İzmit-Ankara yolunun ihale suretiyle yaptırılmasına karar verilmişti. Yolun yapımı için gerekli imtiyaz 1866 yılında Mösyö Human a verilmiş ve böylelikle işe başlanmıştı. Devlet 7...Üsküdar dan İznikmid e kadar on sekiz saat târik-i caddenin Müşîr-i Asâkir-i Hassa-i Hazret-i Şâhâne Ahmed Fevzi Paşa hazretleri marifetiyle tesviyesi hususuna irâde-i seniyye-i cenâb-ı cihânbâni müteâllik buyrularak mahsus mühendis ve erbâb-ı vukufdan memurlar tayiniyle arzân on altı zirâ vüs atlı olmak üzere tesviye-i tarîkgüzerân iden şehr-i rebî-ül-evvelîde İznikmid e kadar reside-i hüsn-i hitâm olmuşdur..., Takvim-i Vekayî, def â 91, 24 C 1250 ( ). 8 Halaçoğlu, Osmanlılarda Ulaşım.., s Takvim-i Vekayî, def a 91, 24 C 1250 ( ); Nesimi Yazıcı, Tanzimat ta Haberleşme..., s. 358; Bernard Lewis, Modern Türkiye nin Doğuşu, Arkadaş Yayınevi, Ankara 2009, s Charles Fellows, Travels and Researches in Asia Minor, London 1852, s Nesimi Yazıcı, Tanzimat ta Haberleşme..., s Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, TTK Yayınları, Ankara 1997, s BOA. İ.MVL. 569/25578, 19 Za 1283 ( ). 14 Cabir Duysak, 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti Karayolları, Osmanlı da Ulaşım, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2012, s

4 Emrah ile Mösyö Human arasında 27 maddeden oluşan bir imtiyaz antlaşması imzalanmıştı 15. Bu antlaşmaya göre Mösyö Human, İzmit-Ankara yolunun yanı sıra Batı Anadolu daki bazı yolların yapım hakkını da elde etmiş bulunuyordu. İzmit ten başlayan yolun Adapazarı ve Hendek üzerinden Ankara ya varması kararlaştırılmıştı. Verilen imtiyaza göre; Human 20 sene müddetle yolun tamir ve bakımını da üstleniyordu. Ayrıca Mösyö Human bu yol üzerinde lokomotif ile araba işletme hakkını da elde etmiş bulunuyordu. Yolun her bir kilometresi için devlet tarafından 7500 amele veya kuruş verilecekti yılına gelindiğinde İzmit-Ankara yolunun Sapanca ile Derbent arasındaki kısmı tamamlanmış olmasına rağmen bu yılın Haziran ayında iki gün aralıksız olarak süren yağmurlar sebebiyle sel olmuş ve yoldaki köprüler büyük zarar görmüştü. Bu bölgede sel olayları sık sık yaşandığından yolun güzergâhının değiştirilmesi gündeme gelmişti. Yoldaki inşaatın bir türlü ilerlememesinden dolayı Turuk ve Maâbir İdaresi inceleme başlatmıştı. Hazırlanan rapora göre; yol başlangıcından itibaren mukaveleye aykırı olarak yapılmış, bozulan yerler de tamir edilmemişti. Mösyö Human ise inşaatın bitirilememesinin nedeninin devletin kendisine vermeyi taahhüt ettiği ameleyi vermemesinden kaynaklandığını ileri sürerek tazminat talebinde bulunuyordu 17. Bu meselenin çözümü için Nafia Nezareti nde bir komisyon oluşturulmuştu. Yapılan tahkikattan sonra Mösyö Human a tazminat olarak kuruş verilmesi, bu paradan hazineye ait olan kuruş düşüldükten sonra geri kalan kuruşun ödenmesi kararlaştırılmıştı 18. Ayrıca Human ile önceki sorunları ortadan kaldıracak daha kesin şartlar içeren 9 maddelik yeni bir mukavelename yapılmıştı. Bu mukavelenamenin şartları şu şekilde idi 19 : 1- Mösyö Human a şimdiye kadar inşa ettiği yollar için verilecek amelenin tedarik edilememesinden dolayı doğan zararlarının karşılığı olarak kuruş verilecek, bu paradan hazineye ait olan kuruş çıkarıldıktan sonra geriye kalan kuruş ödenecekti. 2- Mösyö Human ın şimdiye kadar inşa ettiği yol, köprü ve duvarlardan bozulanlarının tamiri için inşaat yapıldıkça kendisine kuruş daha verilecekti. Mösyö Human inşaata İzmit ile Sakarya Boğazı arasında olan köprülerin tamirinden başlayacak, bunların tamiri bitmeden diğer tamiratları yapamayacaktı. 3- Human ın inşa edeceği yolların her bir kilometresi için önceden verilmekte olan 7500 amele bundan böyle verilmeyecek, bunun yerine her bir kilometre için kuruş ödenecekti. 4- Daha önce inşasına başlanılan yollar haricinde, inşasına 1871 senesinden itibaren başlanacak yollar öncelikle İzmit-Geyve, Bergama-Lebiderya, Bandırma-Balıkesir arasındaki kısımlar olacaktı. 5- Mösyö Human, yolun inşası için altı ay içerisinde bir şirket kuracak, kuramadığı takdirde imtiyaz geçersiz olacaktı. Şirketin kuruluş nizamnamesi Human tarafından Osmanlı hükümetine sunulmadıkça şirket kurulmuş sayılmayacaktı. Şirketin sermayesi kilometre başına kuruş olarak gösterilecekti. Ayrıca şirket sermayesinin 1/3 ü olan kuruşun varlığını Osmanlı Bankası veya devletin itimat edeceği başka bir banka Maliye Nezareti ne temin edecekti. 15 BOA. BEO. A.MKT.MHM. 379/92, 18 Z 1283 ( ). İzmit-Ankara yolunun yapımına dair Mösyö Human ile yapılan 27 maddelik imtiyaz mukavelenamesi. 16 BOA. İ.MVL. 569/25578, 19 Za 1283 ( ). 17 Şenay Atam, Osmanlı Devleti nde Bir Yol Çıkmazı: İzmit-Ankara Şosesi İnşa ve İşletme İmtiyazı, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3 (1), 2012, s BOA. İ.MMS. 42/1748, 20 Z 288 ( ), s BOA. İ.MMS. 42/1748, 13 L 1288 ( ), s İnşa ve işletme imtiyazı Mösyö Human a verilen İzmit-Ankara yolunun yapımında ortaya çıkan sorunlar üzerine Meclis-i Nafia tarafından düzenlenen dokuz maddelik yeni mukavelename. 1776

5 6- Human a verileceği belirtilen tazminat miktarı haricinde yolun inşaatında ortaya çıkacak gecikme veya sıkıntılar sebebiyle doğacak zarar için müteahhidin başka bir tazminat talep etme hakkı olmayacaktı. Emrah 7- Mösyö Human ın altı ay içerisinde bir şirket kurması, kuramadığı takdirde imtiyazın geçersiz olacağı belirtilmişse de, bu karar 30 Ağustos 1870 tarihinde yazılmış olup karar kendisine ancak 24 Eylül 1871 tarihinde bildirilmişti. Bu yüzden Human a verilen altı aylık müddet para kendisine ödendikten sonra başlayacaktı. 8- Human, bu mukavelenamedeki bütün taahhütleri yerine getirmediği takdirde imtiyaz fesih olunacak ve imtiyaz ile kendisine verilen bütün haklarını kaybedecekti. 9- Mösyö Human ile daha önce yapılmış olan mukavelenamenin bu antlaşmaya aykırı olmayan maddeleri geçerli olacaktı. Görüldüğü üzere Mösyö Human ile bu defa daha kesin şartlar içeren yeni bir mukavele yapılarak yolun inşasına dair sorunlar giderilmeye çalışılmıştı. Ancak Human ile hükümet arasındaki anlaşmazlıklar bundan sonra da devam etmişti. Anlaşmazlıklar yüzünden yolun inşaatı yarım kalmış, bunun üzerine Human a verilen imtiyaz feshedilmişti. Mösyö Human ın Osmanlı Devleti ile olan ilişiğinin kesilmesine dair tebligatın Human a, Almanya Sefareti aracılığıyla verilmesi kararlaştırılmıştı 20. Böylece İzmit-Ankara arasındaki yol yapım çalışması başarısızlıkla sonuçlanmıştı. Fakat bundan sonraki dönemde de bu yolda birtakım yeni çalışmalar başlatılmıştı. Meşrutiyet Döneminde İzmit Mutasarrıflığı Yolları Tanzimat döneminde ortaya çıkan tüm zorluklara rağmen İzmit Mutasarrıflığı nda yol yapım çalışmalarına Meşrutiyet döneminde de hızla devam edildiği görülmekteydi. Konukçu nun, Basiret Gazetesi nden aktardığı bilgilere göre; 1874 te İzmit-Sapanca- Adapazarı yolu bozulmaya ve yolculara zorluk çıkarmaya başlamıştı. Güzergâh üzerindeki akarsuların sık sık taşması yolların bozulmasının en önemli sebebi idi. Köprüler sel suları nedeniyle yıkılmakta ve ulaşım aksamaktaydı. Devlet, buradaki köprüleri tamir ettirmiş, yolları düzelterek birçoğunu yeniden ulaşıma açtırmıştı. Ancak kışın ağır iklim şartları ve yük taşımacılığı yüzünden yollar yine harap olmuştu. Bozulan yolların yapımı için Mühendis Dekend görevlendirilmişti. Dekend gerekli incelemeleri yaptıktan sonra hemen işe başlamıştı. Yolun yapımı için bölge ahalisinden yararlanılmış ve İzmit-Sapanca-Adapazarı yolu tamir edilerek ulaşıma açılmıştı. Yolun ulaşıma açılmasıyla beraber aksayan kereste ve kömür nakliyatı normale dönmüş, İstanbul da artan kereste fiyatları tekrar eski düzeyine inmişti 21. At sırtında gezdiği Anadolu ya dair hatıralarını anlatan Fred Burnaby, karayoluyla İzmit e kadar geldiği yola dair pek de iyi olmayan izlenimlerini şöyle dile getirmekteydi;... İzlediğimiz yol az sonra eskisinden daha kötüleşti. Derin daracık derelerin üzerine kurulu birkaç ahşap köprüden geçmek gerekiyordu. Yer yer karşımıza çıkan bir karış büyüklüğündeki deliklerden aşağımızda çağıldayan suyu görebiliyorduk. Sonra kimi yerlerde atların kolonlarına dek su birikintilerini aştık Burnaby, İzmit-Sapanca yolunun ise daha da kötü olduğunu aktarıyordu; Daha önce gördüklerimden çok daha kötü bir hal almıştı yol. Çoğu yerde neredeyse bir metre kalınlığında çamur vardı. Atların kolanlarına dek geliyordu çamur. Çok güç ilerleyebiliyorduk 23. İzmit-Ankara yolunun, İzmit kısmının tamamlanması için gerekli çalışmaları yürütmek üzere Turuk ve Maâbir Seyyar Müfettişi Selim Sırrı Paşa bölgeye gönderilmişti 24. Selim Sırrı 20 BOA. T. 704/57, 2 R 1290 ( ). 21 Enver Konukçu, Sakarya Yolları, Kara ve Demiryolu Ulaşımı, Sakarya İli Tarihi, I. Cilt, Sakarya 2005, s Fred Burnaby, At Sırtında Anadolu, Çev. Fatma Taşkent, İletişim Yayınları, İstanbul 2011, s a.g.e., s BOA. DH. MKT. 1406/45, 26 C 1304 ( ). İzmit-Ankara yolunda yürütülen çalışmaları denetlemek üzere, Turuk ve Maâbir Seyyar Müfettişi Selim Sırrı Paşa nın görevlendirilme yazısı; Mecmua-i Umur-ı Nafia, 1777

6 Emrah Paşa nın yürüttüğü çalışmalarla yolun İzmit Sancağı na ait olan 107 kilometre uzunluktaki 22 saatlik kısmının şosesi 5, yanları 1,5 metre olmak üzere toplam 8 metre genişlikte olarak inşa edilmişti. Ayrıca bu yol üzerinde 206 adet irili ufaklı köprü, çeşitli menfez ve kasisler de yaptırılmıştı 25. İzmit-Ankara yolunun yapımına dair yürütülen çalışmalarla, bu yolun Ankara dan İzmit e kadar olan 167 kilometrelik kısmı da tamamlanmıştı Zilkade 304 ( ) tarihinde Ankara vilayetinden gönderilen yazıda; Ankara dan İzmit e doğru inşa olunan yoldan Kastamonu vilayeti dâhilinde olup ihale yoluyla Ankara dan yapılması emir olunmuş olan şosenin kısa süre sonra tamamlanacağı ifade edilmişti. Ancak inşaatın bitirilebilmesi için İzmit Mutasarrıflığı ve Kastamonu vilayeti taraflarından da çalışmalara gereken önemin verilmesinin bildirilmesi istenmişti 27. Ankara-İzmit yolunun 160 kilometrelik kısmı tamamlandığı halde, Bolu ve İzmit sancaklarına ait olan 97 kilometrelik kısım henüz bitmemişti 28. Ankara-İzmit yolunun, Ankara vilayeti dâhilinde bulunan kısmı tamamlanarak hizmete açılmıştı 29. İzmit-Ankara yolunun haricinde İzmit in çevre bağlantı yollarının düzenlenmesi için de çalışmalar yapılmıştı. Adapazarı kazası şose yolu 1889 yılında tamamlanarak açılışı yapılmıştı 30. İzmit-Kandıra yolunun bir kısmı da Selim Sırrı Paşa nın mutasarrıflığı döneminde inşa edilmişti. İzmit-Kandıra yolundaki inşaatın tamamlanması için, 1898 yılında yeniden işe başlanmıştı. Özellikle İzmit-Kandıra-Çatalköprü güzergâhı üzerinde inşa ve tamirata devam edildiği görülmekteydi. Çatalköprü mevkiinde yaklaşık 4 kilometrelik kısmın inşaatına 1898 yılında başlanmıştı. Bu yolun yapımı için civar köy halkı görevlendirilmişti. Ancak halkın yolda çalışmak için istekli olmamasından dolayı çalıştırılacak amele bulunamıyordu. Halkın çalışmadan kaçması üzerine İzmit Mutasarrıflığı Turuk ve Maâbir İdaresi ne başvurarak nasıl bir yol izleyeceklerini sormuş, idarece öncelikle görevlerini yapanların belirlenmesi, yerine getirmeyenlerin tespit edilerek 4 günlük çalışma yükümlülüklerini yerine getirmeleri için yönlendirilmeleri gerektiği bildirilmişti 31. Yolun yapımı için çalışma yükümlülüklerini yerine getirmeye zorlanan halkın yardımıyla İzmit-Kandıra-Çatalköprü yolunun inşaatı tamamlanmıştı. İzmit Mutasarrıflığı na bağlı olarak yürütülen yapım çalışmalarından birisi de Yalova- Pazarköy yolu idi. Bu yolun yapımı için bir keşif komisyonu oluşturulmuştu. Komisyonun yaptığı incelemeye göre bu yol kuruş masrafla inşa edilecekti. Ancak yolun inşası bir türlü tamamlanamamıştı. Aradan geçen yıllara rağmen 1906 yılına kadar yalnızca 9 kilometrelik kısım yapılabilmişti 32. Düzce-Hendek yolunun yapımı için Başmühendis Merlo Efendi görevlendirilmişti. Ancak Merlo Efendi nin yürüttüğü çalışmaların noksanlıklarından dolayı yolun inşaatı gecikmişti 33. Bu arada Adapazarı-Düzce yolunda da çalışmalar başlatılmıştı. Bu yolun Adapazarı ndan itibaren Kargalıbaba ya kadar yapılacak olan 21 kilometrelik birinci kısmının inşaatına 1907 yılında başlandığı İzmit Mutasarrıflığı nın gönderdiği yazıdan anlaşılmaktaydı 34. nr. 1, M 1302 (Ekim-Kasım 1884), s BOA. Y.PRK.UM. 11/52, 2 Mart Şenay Atam, Osmanlı Devleti nde..., s BOA. İ.DH. 1042/81918, 9 Za 304 ( ). 28 BOA. DH. MKT. 1394/117, 29 R 1304 ( ). 29 Mecmua-i Umur-ı Nafia, nr. 1, M 1302 (Ekim-Kasım 1884), s BOA. DH. MKT. 1640/113, 23 Za 306 ( ). 31 Umur-ı Nafia ve Ziraat Mecmuası, 15 R 1316 ( ), s. 128; 1 Ca 1316 ( ), s. 144; 15 S 1317 ( ), s Umur-ı Nafia ve Ziraat Mecmuası, 15 Ra 1320 ( ), s. 1735; 15 Z 1323 ( ), s BOA. BEO. 2957/221726, 20 L 324 ( ). İzmit Mutasarrıflığına gönderilen tahriratta, İzmit-Düzce yolunun yapımı için Merlo Efendi nin görevlendirilmesi. 34 BOA. BEO. 3134/234998, 28 C 325 ( ). Adapazarı-Kargalıbaba yolunun yapımına dair İzmit Mutasarrıflığında gönderilen tahrirat. 1778

7 Ayrıca İzmit Mutasarrıflığı na bağlı Karasu ahalisi tarafından Sadaret e gönderilen yazıda; ahali Karasu dan Adapazarı na kadar şose yol bulunmadığından ve mahsulâtlarını pazara götüremediklerinden şikâyet etmiş, yaklaşık 30 kilometre uzunlukta olan yolun şose olarak yapılmasını istemişlerdi. Ayrıca üç senelik tarik bedelinin kendilerine bırakılması karşılığında bu yolu inşa edebileceklerini bildirmişlerdi 35. Ancak yaptığımız araştırmalarda Sadaret ten, Karasu ahalisine cevaben yazılmış herhangi bir evraka rastlanılamadığından bununla ilgili sonraki gelişmeleri değerlendiremiyoruz. Sonuç Osmanlı İmparatorluğu nda XIX. yüzyıla kadar karayolu yapımı konusundaki çalışmaların büyük bölümü askerî gerekçelerle yürütülmüş olup bunlar sefer zamanlarında yapılan inşa ve tamirat işlerinden ibaretti. Bununla birlikte Tanzimat döneminden itibaren devlet iktisadi, siyasi ve askerî sebeplerle yol yapımı üzerinde önemle durmaya başlamıştı. Tanzimat uygulamalarında görülen genel kurala uygun olarak karayolu yapımı işinde de öncelikle başkente yakın vilayet ve sancaklarda işe başlandığından İzmit bu konuda öncelikle merkezlerden birisi olmuştu. Ayrıca İstanbul dan başlayarak Anadolu ya yönelen tüm yolların geçiş noktası ve ilk büyük durağı olması sebebiyle İzmit büyük bir öneme sahipti. Emrah İzmit te yol yapım çalışmaları Tanzimat tan önce 1832 yılında Hassa Müşiri Ahmed Fevzi Paşa nın gayretleriyle başlamış ve İmparatorluğun ilk posta yolu olan Üsküdar- İzmit yolu inşa edilmişti. Tanzimat dönemiyle birlikte İmar Meclislerinin çabalarıyla yol yapım ve onarım çalışmaları yürütülmeye başlanmış ve bu doğrultuda Serasker Süleyman Paşa İzmit te görevlendirilmişti. Paşa nın çabalarıyla İzmit ve Gelibolu yörelerinde imar faaliyetlerine başlanmış ancak Süleyman Paşa nın görevinden alınmasının ardından onun başlattığı çalışmalar yarım kalmış ve yapılan harcamalar da boşa gitmişti. Bu dönem imar faaliyetleri arasında İzmit-Ankara yolunun inşası önemli bir yer tutuyordu. Bu yolun ihale suretiyle yapımına karar verilmiş ve yolun yapımı için gerekli imtiyaz 1866 yılında Mösyö Human a verilmişti. Human ın yürüttüğü ilk çalışmaların ardından birtakım problemler ortaya çıkmış hükümet ile Mösyö Human arasında yeni bir mukavelename daha yapılmıştı. Ancak Human ile hükümet arasındaki anlaşmazlıklar bundan sonra da devam etmişti. Anlaşmazlıklar yüzünden yolun inşaatı yarım kalmış, bunun üzerine Human a verilen imtiyaz feshedilmişti. İzmit-Ankara yolunun yapımını devlet üstlenmek zorunda kalmış ve Ankara ve Kastamonu vilayetleri ile İzmit Mutasarrıflığı halklarının çabalarıyla inşaat tamamlanmıştı. Bununla birlikte İzmit i etrafındaki yerleşim merkezlerine bağlayan yolların yapım ve onarımına da önem verildiği görülmektedir. Bu doğrultuda İzmit-Sapanca- Adapazarı, İzmit-Kandıra-Çatalköprü, Yalova-Pazarköy ve Adapazarı-Düzce yollarının inşa ve tamirat işlerinin büyük bir bölümünün tamamlandığı kaydedilmektedir. 35 BOA. BEO. 3321/249033, 11 R 326 ( ). İzmit Mutasarrıflığına bağlı Karasu ahalisinin bölgelerinde yol yapılması istizanına dair Sadaret e gönderdikleri yazı. Ayrıca, Sakarya Nehri kolları, dağlar, şose ve adî yollar ile bataklıkları gösteren harita için bkz. HRT. 0584, 2 Ca 1300 ( ). 1779

8 Emrah KAYNAKÇA I. Arşiv Kaynakları BOA. BEO. A.MKT.MHM. 379/92, 18 Z 1283 ( ). BOA. BEO. 2957/221726, 20 L 324 ( ). BOA. BEO. 3134/234998, 28 C 325 ( ). BOA. BEO. 3321/249033, 11 R 326 ( ). BOA. DH. MKT. 1406/45, 26 C 1304 ( ). BOA. DH. MKT. 1394/117, 29 R 1304 ( ). BOA. DH. MKT. 1640/113, 23 Za 306 ( ). BOA. İ.DH. 1042/81918, 9 Za 304 ( ). BOA. İ.MMS. 42/1748, 13 L 1288 ( ). BOA. İ.MMS. 42/1748, 20 Z 288 ( ). BOA. İ.MVL. 569/25578, 19 Za 1283 ( ). BOA. T. 704/57, 2 R 1290 ( ). BOA. Y.PRK.UM. 11/52, 2 Mart HRT. 0584, 2 Ca 1300 ( ). II. Resmi Yayınlar ve Gazeteler Takvim-i Vekayî, def â 91, 24 C 1250 ( ). Mecmua-i Umur-ı Nafia, nr. 1, M 1302 (Ekim-Kasım 1884). Umur-ı Nafia ve Ziraat Mecmuası, 15 R 1316 ( ); 1 Ca 1316 ( ); 15 S 1317 ( ); 15 Ra 1320 ( ); 15 Z 1323 ( ). III. Araştırma ve İncelemeler Atam, Şenay Atam, Osmanlı Devleti nde Bir Yol Çıkmazı: İzmit-Ankara Şosesi İnşa ve İşletme İmtiyazı, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3 (1), 2012, s Bozkurt, Rıza, Osmanlı İmparatorluğu nda Kollar, Ulak ve İaşe Menzilleri, Genelkurmay Başkanlığı Harb Tarihi Dairesi Yayınları, Ankara Burnaby, Fred, At Sırtında Anadolu, Çev. Fatma Taşkent, İletişim Yayınları, İstanbul Çadırcı, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, TTK Yayınları, Ankara Duysak, Cabir, 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti Karayolları, Osmanlı da Ulaşım, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2012, s Fellows, Charles, TravelsandResearches in AsiaMinor, London Halaçoğlu, Yusuf, Osmanlılarda Ulaşım ve Haberleşme (Menziller), PTT Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara Konukçu, Enver, Sakarya Yolları, Kara ve Demiryolu Ulaşımı, Sakarya İli Tarihi, I. Cilt, Sakarya 2005, s Lewis, Bernard, Modern Türkiye nin Doğuşu, Arkadaş Yayınevi, Ankara Miroğlu, İsmet, Osmanlı Yol Sistemine Dair, Tarih Enstitüsü Dergisi (Prof. Dr. Münir Aktepe ye Armağan), 15. Sayıdan Ayrıbasım, İstanbul 1997, s Müderrisoğlu, Fatih, Osmanlı İmparatorluğu nda Menzil Yolları ve Menzil Külliyeleri, Osmanlı Ansiklopedisi, 10. Cilt, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s Orhonlu, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu nda Derbend Teşkilâtı, Eren Yayıncılık, İstanbul Ramsay, W. M., Anadolu nun Tarihi Coğrafyası, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul Pitcher, Donald Edgar, Osmanlı İmparatorluğu nun Tarihsel Coğrafyası, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul Taeschner, Franz, Muhtelif Devirlerde Anadolu Yolları ve Cihan Münakalatına Nazaran Vaziyeti, Çev. Hamit Sadi, Darülfünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası, 5. Cilt, 1-2. Sayı, Haziran-Kanun-ı Evvel 1926, Milli Matbaa-İstanbul 1927, s , Osmanlı Kaynaklarına Göre Anadolu Yol Ağı, Çev. Nilüfer Epçeli, Cilt I-II, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul

9 Yazıcı, Nesimi, Tanzimat ta Haberleşme ve Kara Taşımacılığı, Ankara Üniversitesi DTCF, OTAM Dergisi, 3. Sayı, Ankara 1992, s EKLER Emrah EK I:İzmid-Ankara Şosesinin Yapımına Dair Mösyö Human İle Yapılan Mukavelename (BOA. İ.MMS. 42/1748, 13 L 1288/ ) 1781

10 1782 Emrah

11 Emrah 1783

12 Emrah EK II: Sakarya Nehri Kolları, Dağlar, Şose ve Adî Yollar İle Bataklıkları Gösteren Harita (HRT. 0584, 2 Ca 1300/ ) 1784