BAKÜ TİFLİS CEYHAN BORU HATTI PROJESİ SOSYAL VE YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI İZLEME HEYETİ AĞUSTOS 2003

Transkript

1 BAKÜ TİFLİS CEYHAN BORU HATTI PROJESİ SOSYAL VE YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI İZLEME HEYETİ AĞUSTOS 2003 Robert Barclay Frédéric Giovannetti

2 İÇİNDEKİLER BÖLÜM A GENEL BİLGİ 1. GİRİŞ... A-8 2. ARAZİ EDİNİMİ... A GEÇİM KAYNAKLARININ ESKİ HALİNE GETİRİLMESİ... A YYEP NİN UYGULANMASI... A YEREL HALKLA İLİŞKİLER VE FAYDALARIN PAYLAŞILMASI... A ORTAYA ÇIKAN SORUNLARIN ÖZETİ... A ÖNEMLİ TAVSIYELER... A SONUÇ... A TAVSİYELERİN ÖZETİ GENEL PROJE... A-30 BÖLÜM B AZERBAYCAN 1. AZERBAYCAN İNCELEMESİNİN KAPSAMI...B-4 2. İNCELEME TARİHİNDE ARAZİ EDİNİMİ VE YENİDEN YERLEŞİM ÇALIŞMALARININ DURUMU...B-4 3. ARAZİ EDİNİMİ...B-5 4. GEÇİM KAYNAKLARININ ESKİ HALİNE GETİRİLMESİ...B YYEP NİN UYGULANMASI...B YEREL HALKLA İLİŞKİLER...B SONUÇ...B TAVSİYELERİN ÖZETİ AZERBAYCAN...B-23 EK B.1 KÖYLERDE YAPILAN İSTİŞARELER VE GÖRÜŞMELER KONUSUNDA NOTLAR...B-30

3 BÖLÜM C GÜRCİSTAN 1. GÜRCİSTAN İNCELEMESİNİN KAPSAMI... C-4 2. İNCELEME TARİHİNDE ARAZİ EDİNİMİ VE YENİDEN YERLEŞİM ÇALIŞMALARININ DURUMU... C-4 3. ARAZİ EDİNİMİ... C-5 4. GEÇİM KAYNAKLARININ ESKİ HALİNE GETİRİLMESİ... C YYEP NİN UYGULANMASI... C YEREL HALKLA İLİŞKİLER... C SONUÇ VE TEMEL TAVSİYELER... C TAVSİYELERİN ÖZETİ GÜRCİSTAN... C-36 EK C.1 KÖYLERDE YAPILAN İSTİŞARELER VE GÖRÜŞMELER KONUSUNDA NOTLAR... C-44 BÖLÜM D TÜRKiYE 1. AĞUSTOS 2003 İNCELEMESİNİN KAPSAMI... D-3 2. İNCELEME TARİHİNDE ARAZİ EDİNİMİ VE YENİDEN YERLEŞİM ÇALIŞMALARININ DURUMU... D-3 3. ARAZİ EDİNİMİ... D-4 4. GEÇİM KAYNAKLARININ ESKİ HALİNE GETİRİLMESİ... D YYEP NİN UYGULANMASI... D YEREL HALKLA İLİŞKİLER... D SONUÇ... D TAVSİYELERİN ÖZETİ-TÜRKİYE... D-20 EK D.1 KÖYLERDE YAPILAN İSTİŞARELER VE GÖRÜŞMELER KONUSUNDA NOTLAR... D-28 EK I - SYYEP İZLEMESİ İŞ TANIMI

4 Bölüm A BTC SYYEP Uzman Heyeti İnceleme Raporu Ağustos 2003 A-4 BÖLÜM A: SYYEP İNCELEME BULGULARI HAKKINDA GENEL BİLGİ AĞUSTOS 2003

5 Bölüm A BTC SYYEP Uzman Heyeti İnceleme Raporu Ağustos 2003 A-5 BÖLÜM A GENEL BİLGİ İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ UZMAN HEYETİ İNCELEMELERİNE İLİŞKİN KOŞUL PROJE TANIMI UZMAN HEYETİ İNCELEME AMAÇLARI UZMAN HEYETİ İNCELEME ÇALIŞMALARI AĞUSTOS 2003 İNCELEMESİNİN KAPSAMI RAPORUN BİÇİMİ ARAZİ EDİNİMİ İNCELEME DÖNEMİNDE ARAZİ EDİNİM ÇALIŞMALARININ DURUMU ARAZİ EDİNİMİ SIRASINDA YEREL HALKIN HAZIRLANMASI VE DESTEKLENMESİ TAZMİNAT ORANLARI ÖDEME USULLERİ HARAÇ VE YOLSUZLUK İNŞAAT İÇİN İLAVE ARAZİ GEREKSİNİMLERİ KULLANIM HAKLARI VE/VEYA MÜLKİYET HAKLARININ İADESİ GEÇİM KAYNAKLARININ ESKİ HALİNE GETİRİLMESİ GEÇİM KAYNAKLARININ ESKİ HALİNE GETİRİLMESİ YYEP FONLARI KORUNMAYA MUHTAÇ GRUPLAR YYEP İN UYGULANMASI ORGANİZASYON VE KAYNAKLAR...23

6 Bölüm A BTC SYYEP Uzman Heyeti İnceleme Raporu Ağustos 2003 A BELGELER VE BİLDİRİM ŞİKAYETLERİN İNCELENMESİ İZLEME YEREL HALKLA İLİŞKİLER VE FAYDALARIN PAYLAŞILMASI YEREL HALKIN ÇEVRESEL VE SOSYAL ETKİLERİ ALGILAMASI YEREL İŞÇİLERİN İSTİHDAM EDİLMESİ VE YEREL ALIMLAR TOPLULUK YATIRIM PROGRAMLARI DEVAM EDEN YEREL HALKLA GÖRÜŞME VE AÇIKLAMA SÜRECİ ORTAYA ÇIKAN SORUNLARIN ÖZETİ GENEL ŞİKAYETLER TAZMİNAT ÖDEMELERİ VE ARAZİYE GİRİŞ İZLEME İLAVE ARAZİ GEREKSİNİMLERİ, KULLANIM KISITLAMALARI VE ARAZİ HAKLARININ DAHA ÖNCEKİ KULLANICILARA İADESİ BTC A.Ş. VE İNŞAAT YÜKLENİCİLERİNİN SORUMLULUKLARI PROJE FAYDALARININ PAYLAŞILMASI ÖNEMLİ TAVSİYELER SONUÇ TAVSİYELERİN ÖZETİ - GENEL PROJE... 31

7 Bölüm A BTC SYYEP Uzman Heyeti İnceleme Raporu Ağustos 2003 A-7 1. GİRİŞ 1.1 Uzman Heyeti İncelemelerine İlişkin Koşul Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Boru Hattının birinci Uzman Heyeti izleme gözden geçirme çalışması Temmuz ve Ağustos 2003 te gerçekleştirilmiştir. O tarihte üç ülkedeki arazi edinim çalışmaları ileri bir aşamadaydı (Gürcistan ve Türkiye) veya tamamlanmak üzereydi (Azerbaycan). Boru hattı inşaatı bütün ülkelerde devam etmekteydi. Altı ayda bir gerçekleşecek olan Uzman Heyeti incelemeleri, Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı Yeniden Yerleşim Eylem Planı (bundan sonra "YYEP" olarak anılmaktadır) ve BTC Çevre ve Sosyal Eylem Planı (ÇSEP) çerçevesinde yapılmaktadır. Uzman Heyeti İncelemesinin kapsamı, bu raporun A Eki ni oluşturan Sosyal ve Yeniden Yerleşim Eylem Planı (SYYEP) İzleme Uygulaması İş Tanımı nda tarif edilmektedir. Uzman Heyeti SYYEP izleme gözden geçirme çalışmaları altı aylık aralıklarla yapılmaktadır ve boru hattı inşasının tamamlanmasından 36 ay sonra veya SYYEP Heyetinin, etkilenen kişilerin yaşam standartları ve gelir düzeylerinin tam olarak eski haline getirildiğini belirlediği tarihe kadar devam edecektir. Söz konusu tarihte bir Tamamlama Denetimi gerçekleştirilecektir. Tamamlama Denetimi, BTC Şirketi'nin YYEP'de belirtilen yeniden yerleşim taahhütlerine uyduğunun doğrulanması amacını taşıyacaktır. Bir sonraki Uzman Heyeti izleme gözden geçirme çalışması Şubat 2004'te yapılacaktır. 1.2 Proje Tanımı BTC Boru Hattı, Azerbaycan'ın başkenti Bakü yakınlarındaki Sangachal Terminali nden Gürcistan a ve oradan da Türkiye'nin Akdeniz kıyısındaki Ceyhan'da bulunan yeni deniz terminaline günde bir milyon varil- yılda 50 milyon ton - kadar ham petrol taşıyacak bir boru hattı sistemi olacaktır. Daha sonra tankerler petrolü uluslararası piyasalara taşıyacaklardır. 1,760 kilometre uzunluğundaki boru hattının 2005'in başlarında hizmete girmesi öngörülmektedir. BTC boru hattı, uluslararası standartlara göre inşa edilecek ve işletilecektir. Toprağa gömülü olacak ve Şekil 1.1'de gösterildiği gibi Azerbaycan (442 kilometre), Gürcistan (248 kilometre) ve Türkiye'den (1,070 kilometre) geçişi sırasında evlerin veya yerleşim birimlerinin başka yerlere taşınmasını gerektirmeyecektir. Şu anda boru hattı koridorunda gerçekleştirilmekte olan tarım ve araziye dayalı faaliyetlerin bir çoğu, bazı kısıtlamalara tabi olarak inşaatın tamamlanmasından sonra yeniden başlayabilecektir. Bu nedenle yaratacağı etkilerin çoğunluğu geçici özellikte olacaktır. Boru hattında vana istasyonları, pompa istasyonları, bir ölçüm istasyonu, muhafaza nakil tesisi ve Ceyhan'da bir terminal ve iskele gibi bazı "Yer Üstü Tesisleri" (YÜT'ler) bulunacaktır. YÜT'lerinin inşa edileceği arazi daimi olarak kamulaştırılacaktır.

8 Bölüm A BTC SYYEP Uzman Heyeti İnceleme Raporu Ağustos 2003 A-8 Arazi ve varlıkların geçici veya daimi kaybı, mevcut geçim kaynakları üzerindeki etkiler veya kullanım kısıtlamalarından etkilenen arazi sahipleri, kiracılar ve arazileri gayrı resmi olarak kullananların bir özeti, Tablo 1-1'de verilmektedir. Bu tablo, projeden etkilenen hanelerin toplam sayısını yaklaşık olarak vermektedir (dipnot (2)'ye bakınız). BTC boru hattı, tahmini olarak 17,716 hanehalkını etkileyecektir. Bu hanelerin çoğunluğu sadece nominal üç yıllık inşaat döneminden etkilenecektir. Ancak ilk harfiyat ile eski hale getirme arasındaki sürenin ortalama 2-3 ay olması beklenmektedir. Çok daha az sayıda aile, YÜT'ler ve bunlarla ilgili erişim yolları için gerekli olan araziler üzerindeki kullanım haklarını daimi olarak kaybedeceklerdir. Projeye ilişkin arazi gereksinimleri Tablo 1-2'de özetlenmektedir. Proje, Temmuz 2002'de kurulan Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı Şirketi (BTC Şti.) tarafından gerçekleştirilmektedir. BTC boru hattına ilave olarak daha sonra Türkiye deki yerli tüketicilere dağıtılmak üzere Sangachal Terminalin'den Gürcistan üzerinden Gürcistan-Türkiye sınırına 7.3 milyar metreküpe kadar doğal gaz taşınması amacıyla Güney Kafkasya Boru Hattı (GKBH) önerilmektedir. GKBH, Azerbaycan ve Gürcistan topraklarında BTC boru hattına paralel olarak ve aynı 44 metrelik inşaat koridoru içinde inşa edilecektir. GKBH ortakları, halihazırda çok taraflı kredi kuruluşları aracılığı ile finansman aramamaktadır. 1.3 Uzman Heyeti İnceleme Amaçları Altı aylık SYYEP inceleme çalışmalarının amacı şöyledir: (i) (ii) (iii) YYEP'e genel uygunluğun değerlendirilmesi; projeden etkilenen kişilerin yaşam kalitesi ve geçim kaynaklarının eski haline getirilmesi veya iyileştirilmesine yönelik önlemlerin uygulandığının doğrulanması ve bunların etkinliklerinin ölçülmesi; ve etkilenen yerel halkın yaşam kalitesi ve geçim kaynaklarının ne ölçüde eski haline getirilmiş olduğunun değerlendirilmesi SYYEP Heyeti, ayrıca ÇSEP'te ve bunun bir parçasını oluşturan Yüklenici Kontrol Planları nda (YKP) tanımlanan sosyal etkilerin azaltılmasına yönelik öteki önlemlere genel uygunluğu da değerlendirecektir. Taahütlerin yerine getirilip getirlmediği veya planlara uygunluğun izlenilebilmesi saha ziyaretleri ve yerel halkla karşılıklı etkileşim gerektirmektedir. SYYEP Heyeti tarafından uygulaması incelenecek taahhüt türleri aşağıdakileri içermektedir: - Kirliliğin önlenmesi yerleşim birimlerinde toz ve gürültü yönetimi - Yerel halkın emniyeti - bulaşıcı hastalıklar konusunda topluluklarda bilinçlendirme programları; proje trafik güzergahları konusunda halkın bilinçlendirilmesi ve trafik emniyeti brifingleri - Altyapı ve hizmetler - hasar gören altyapının eski haline getirilmesi ve tazminat süreci; yerel halkı etkilemeyecek şekilde projenin su kullanımı; ve proje tarafından kullanılan yolların makul bir durumda muhafaza edilmesi

9 Bölüm A BTC SYYEP Uzman Heyeti İnceleme Raporu Ağustos 2003 A-9 - Yerel halkla ilişkiler - proje faaliyetleri konusunda yerel halkın bilinçlendirilmesi; şikayet prosedürü; şantiye kuralları; işe alma süreci; proje trafik hız sınırları; gürültülü faaliyetler ve planlanan rahatsızlığa yol açabilecek öteki faaliyetler konusunda önceden uyarıda bulunulması; mal ve hizmet satın alma süreci ve yerel halkla düzenli toplantılar ve Halkla İlişkiler Görevlileri ne (HİG) erişim - Şikayet yönetimi bildirilen şikayetlerin takibi; Halkla İlişkiler Görevlileriyle görüşme imkanı; şikayet prosedürü konusunda yerel halka bilgi verilmesi ve şikayetlerin çözüme ulaştırılması. 1.4 Uzman Heyeti İnceleme Çalışmaları Uzman Heyeti incelemesi sırasında gerçekleştirilecek faaliyetler, Ek A daki iş tanımında açıklanmaktadır. 1.5 Ağustos 2003 İncelemesinin Kapsamı İlk Uzman Heyeti incelemesi 21 Temmuz ve 8 Ağustos 2003 arasında gerçekleştirilmiştir. İnceleme, SYYEP nin iş tanımında belirtildiği şekilde üç heyet üyesi yerine iki üye ile yapılmıştır. Bir Uzman Heyeti incelemesinin, heyet üyelerinin tamamının bir araya gelmesine kadar ertelenmesi yerine arazi edinim sürecinin ortasında gerçekleştirilmesinin daha uygun olacağı sonucuna varılmıştır. Uluslararası Finans Kurumu nun (IFC) sosyal uzmanı olan Ted Pollett, Azerbaycan ve Gürcistan a ilişkin incelemelere katılmıştır. İlk incelemenin odak noktasını arazi anlaşması müzakerelerinin başlangıcına kadar olan dönemde yerel halka sağlanan destek ve hazırlıkları kapsayan arazi edinim süreci, etkilenen kişilerin müzakere ve anlaşmaların imzalanması konusundaki düşünceleri ve aldıkları tazminatlardan tatmin olup olmadıkları oluşturmuştur. Ağustos 2003 incelemesinin Uzman Heyetinin ilk çalışması olması nedeniyle Heyetin Yüklenici Kontrol Planları (YKP ler) ve Yüklenici Uygulama Planları ve Usülleri (YKUP ler), raporlama süreçleri ve sonuçları konusunda tam olarak bilgi sahibi olmak için yeterli zamanı yoktu. Gelecekteki incelemelerde bunlar, Heyetin izleme ve doğrulama faaliyetlerini tasarlamak için kullanacağı önemli temel belgeleri oluşturacaktır. Uzman Heyeti, gelecek incelemenin bir parçası olarak proje inşaat aşaması sosyal ve çevresel yönetim ve raporlama sistemleri konusunda 1-2 günlük bir brifing verilmesini talep etmektedir. Uzman Heyeti ayrıca Üç aylık Çevresel ve Sosyal Kredi Sağlayan Kurumların İzleme Heyetinin inceleme çalışmalarının kapsamı konusunda bilgi almaya ve Uzman Heyeti ziyaretlerinden önce onların raporlarınıntemin edilmesine gereksinim duymaktadır. Kredi Sağlayan Kurumların üç aylık Çevresel ve Sosyal İzleme Heyetinin inceleme raporlarının, SYYEP Uzman Heyetinin çalışmalarına başlamasından önce temin edilmesi amacıyla gelecekteki SYYEP Uzman Heyeti inceleme çalışmalarının takviminde ayarlamalar yapılmıştır. İnceleme çalışması, kişilerin çoğunun tazminat ödemelerini almalarından çok kısa bir süre sonra yapılmıştır. Bu balayı döneminde etkilenen kişilerin ifade ettikleri

10 Bölüm A BTC SYYEP Uzman Heyeti İnceleme Raporu Ağustos 2003 A-10 yüksek tatmin düzeylerinin azalması olasıdır ve daha sonraki gözden geçirme çalışmalarında daha pragmatik görüşler belirgin hale gelebilir.

11 Bölüm A BTC SYYEP Uzman Heyeti İnceleme Raporu Ağustos 2003 A-11 Tablo 1-1 Projeden Etkilenen Haneler Özeti Projeden Etkilenen Hane Azerbaycan Gürcistan Türkiye Toplam Kategorisi (58 metrelik koridor) 1 (58 metrelik koridor) (28 metrelik koridor) Arazi sahipleri 2 3,921 3,110 5, ,017 16,018 zilyet 3 Kiracılar ,080 1,490 Gayrı resmi kullanıcılar 6 - Yaklaşık İşletme işçileri N/A N/A 152 Toplam Etkilenen Hanehalkı sayısı 4,232 3, ,117 17,716 Tablo 1-2 Proje Arazi Gereksinimleri Özeti Proje Gereksinimleri BTC Projesi İçin Gerekli Arazinin Yüzölçümü (Hektar) Azerbaycan Gürcistan Türkiye Toplam Daimi Geçici Daimi Geçici Daimi Geçici Daimi arazi arazi arazi arazi arazi arazi arazi kullanımı kullanımı kullanımı kullanımı kullanımı kullanımı kullanımı 1,970-1,088-2,903-5,961 - Geçici arazi kullanımı Boru hattı inşaat koridoru İnşaat şantiyeleri, boru istif alanları YÜT'ler ve erişim yolları Toplam 2, , , , Azerbaycan ve Gürcistan için arazi sahibi ve kiracı sayıları, kullanım kısıtlamalarından etkilenen ancak aynı zamanda 44 metre genişliğindeki inşaat koridorunu ve 8 metrelik boru hattı koridorlarını içeren 58 metre genişliğindeki arazi koridoruna dayanmaktadır. Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye'de bir arazi parseline ilişkin tapuda belirtilen birden fazla mal sahibi bulunması yaygın bir durumdur. Bu tabloda gösterilen rakamlar anlaşmaların imzalanacağı arazi parsel sayısına dayanmaktadır. Türkiye'deki bir çok parselin bir aileden fazla sahibi bulunmaktadır ve bu nedenle projenin bir parseli etkilediği, ancak bundan iki veya daha fazla hanenin etkilendiği durumlar sıkça görülebilmektedir. Türkiye'de zilyet hakları, kullanıcının herhangi bir ihtilaf veya müdahale olmadan araziyi 20 yıl kullanmış olduğunu kanıtlayabilmesi halinde kabul edilen mutat veya intifa haklarıdır. Bu kullanıcılar, tapu sahibi arazi malikleri ile aynı haklara sahiptir ve tam olarak tazmin edilecektir. Azerbaycan'da kamu iktisadi teşebbüslerinin bazı personeli, ücret almak yerine geçimlerini özel kişilere ait hayvanlara çobanlık yaparak sağlamaktadır. Daha ayrıntılı açıklama için YYEP Bölüm B Kısım 'e bakınız. Bu toplamda Gürcistan'da sakrebulos'lara tahsis edilmiş olan ve genellikle otlatma veya yem bitkisi ekilmesi için kullanılan ve boru hattı yapımından etkilenen (tamamen veya kısmen) 438 parsel dikkate alınmamıştır.

12 Bölüm A BTC SYYEP Uzman Heyeti İnceleme Raporu Ağustos 2003 A-12 Tavsiyeler: a. BTC Şti, Şubat 2004 SYYEP gözden geçirme çalışmasının başlangıcında inşaat aşaması sosyal ve çevresel yönetim ve raporlama sistemleri konusunda Uzman Heyeti için kapsamlı bir brifing düzenlemelidir. b. BTC Şti., SYYEP Uzman Heyeti nin çalışmalarına başlamasından önce Kredi Sağlayan Kurumların en son Üç Aylık Çevre ve Sosyal İzleme Raporlarının mevcut olmasını sağlamalıdır. 1.6 Raporun Biçimi Genel Bilgi başlıklı A Bölümü nde Uzman Heyeti nin genel olarak BTC projesi ile ilgili olan sosyal ve yeniden yerleşim inceleme bulguları ve tavsiyelerinin genel bir özeti yer almaktadır. Ayrıntılı ve ülkelere özgü inceleme görüşleri ve tavsiyeleri, aşağıdaki ayrı ülke raporlarında verilmektedir: - Bölüm B Azerbaycan - Bölüm C Gürcistan - Bölüm D Türkiye Eklerde aşağıdaki ilave bilgiler verilmektedir: Ek Ek B Sosyal ve Yeniden Yerleşim Eylem Planı (SYYEP) İzleme Uygulaması İş Tanımı Toplantı ve Görüşmelerin Özeti

13 Bölüm A BTC SYYEP Uzman Heyeti İnceleme Raporu Ağustos 2003 A ARAZI EDİNİMİ 2.1 İnceleme Döneminde Arazi Edinim Çalışmalarının Durumu BTC Şti., 31 Temmuz 2003 tarihine kadar arazi edinim çalışmalarında kaydedilen ilerlemeyi şu şekilde bildirmiştir: - Azerbaycan da arazi edinim süreci hemen hemen tamamlanmış ve projeden etkilenen arazi sahipleri, kiracılar ve kullanıcıların yüzde 99 u tazminatlarını almışlardır. - Gürcistan da arazi edinim programı, toplam gereksinimin % 72 sini temsil eden 4,092 parsel araziden 2,948 inin alımını tamamlamıştı. - Türkiye de arazi edinimi yüzde 88 oranında tamamlanmıştı. 2.2 Arazi Edinimi sırasında Yerel Halkın Hazırlanması ve Desteklenmesi Genel olarak her üç ülkede de arazi müzakereleri öncesinde ve sırasında projeden etkilenen kişilerin desteklenmesine yönelik proje düzenlemelerinin dünya çapındaki projelere eşit veya daha iyi düzeyde olduğu sonucuna varılmıştır. İncelemenin yapıldığı dönemde tahmini olarak 50,000 müşterek malik veya hissedardan muvafakat alınmış ve anlaşmalar imzalanmıştı 6. BTC Şti. nin şikayet kayıtlarına göre arazi ile ilgili işlemlerden kaynaklanan yaklaşık 345 resmi şikayet alınmıştır. Bu sayı, işlemlerin yaklaşık yüzde 1.7 sinin şikayete yol açtığını göstermektedir. Bu şikayetlerin bir çoğu göreceli olarak önemsizdi. Şikayetler, projeden etkilenen kişiler arasında sistematik veya tekrarlanan bilgi eksikliği olduğunu gösteren bir özellik sergilememektedir. Uzman Heyetinin incelemeleri sırasında projeden etkilenen kişilerin sergilediği yüksek bilgi düzeyi, büyük ölçüde her üç ülkede de halkın anlaşmaları ve tazminat sürecini anlamalarına yardımcı olmaları için BTC tarafından görevlendirilmiş olan Sivil Toplum Kuruluşlarının (CLEE 7, APLR 8, and KKGV 9 ) oynadığı kapsamlı rolden kaynaklanmıştır. Bu, BTC Şti. nin arazi edinim programının yenilikçi bir yönüydü ve çok başarılı bir şekilde işledi. BTC Şti. nin, gerek Devlet ve gerekse Şirket personeli için ülkeye özgü arazi edinim yapısını geliştirmeyi amaçlayan ve Dünya Bankası Uygulama Talimatı 4.30 ilkelerine dayalı eğitim ve seminerlere yaptığı yatırımlar ve bunun yanısıra, eğitilen personelin sözkonusu ilkelerin uygulanması konusundaki kararlılığı yukarıda değinilen başarıya önemli katkısı olan unsurlar olarak değerlendirilmiştir Her üç ülkede de arazilerin birden fazla sahibinin bulunması yaygın bir durumdur. Bu nedenle arazi işlemleri, belirli bir parsel için bütün müşterek sahiplerin muvafakatini gerektirmektedir. Yasal ve Ekonomik Eğitim Merkezi (CLEE), Azerbaycan Arazi Sahipleri Haklarının Korunması Derneği (APLR), Gürcistan Kırsal ve Kentsel Gelişme Vakfı (KKGV), Türkiye

14 Bölüm A BTC SYYEP Uzman Heyeti İnceleme Raporu Ağustos 2003 A-14 Uzman Heyeti incelemesi sırasında kendileri ile görüşme yapılan etkilenen kişiler, arazi anlaşmalarının yorumlanması ve anlaşılması konusunda almış oldukları yasal destekten memnun olduklarını belirtmişlerdir. Bir çok kişi, vekaletname alınması, ölen kişilerden mülkiyetin devri veya başka idari hakların elde edilmesi gibi yasal işlemlerinde BTC tarafından sağlanan sivil toplum kuruluşları veya proje tarafından finanse edilen öteki yasal hizmetlerden yararlandıklarını bildirmiştir. Bu kişilerin yasal hizmetlerden yararlanmakta güçlüklerle karşılaştıkları veya mahkeme giderlerinin karşılanmadığı yolunda herhangi bir şikayet dile getirilmemiştir. Uzman Heyeti, genellikle arazi sahipleri ve kullanıcıları tarafından imzalanacak olan yasal anlaşmaların karmaşıklığı ve teknik lisanını eleştirmekle birlikte bunun kısmen projenin gerçekleştirilmesi için gerekli hakların devrine ilişkin karmaşık süreçten kaynaklanabileceğini kabul etmektedir. Etkilenen kişiler ve öteki paydaşlar tarafından Heyete belirtilen görüşlere dayalı olarak BTC Şti. tarafından sağlanan yasal desteğin, anlaşmanın anlaşılması açısından herhangi bir eksikliğin giderilmesi için yeterli olduğu anlaşılmaktadır.

15 Bölüm A BTC SYYEP Uzman Heyeti İnceleme Raporu Ağustos 2003 A Tazminat Oranları Üç ülkenin de arazi ve ürünlere ilişkin tazminat oranlarından yaygın olarak memnuniyet duyulmaktaydı. Bu durum, bu ölçekteki bir proje için olumlu bir bulgudur. Arazi kıymet takdiri ve kamulaştırma konusunda öteki iki ülkeye göre daha gelişmiş usullere sahip olan Türkiye de Kamulaştırma Kanunu, arazi sahiplerinin BOTAŞ/ADK tarafından önerilen tazminat bedelini reddetme ve kıymet takdiri yapılması için mahkemeye başvurma fırsatına sahip olmasını öngörmektedir. 10 BOTAŞ/ADK, herhangi bir mahkeme kararına itirazda bulunmamıştır. Mahkeme kararları sonucunda BOTAŞ/ADK nın önerdiğinden daha yüksek veya düşük ödemeler yapılmıştır. Türkiye de tazminat alan kişiler arasında memnuniyet yaratan unsurlar şöyledir: - Diğer kuruluşlar (daha önceki boru hatları, su işleri, karayolları) tarafından gerçekleştirilen kamulaştırma işlemlerine tanık olan kişiler BTC Projesi tarafından önerilen miktarların çok daha yüksek olduğunu belirtmişlerdir. - Kuzeydoğudaki bir kaç köyde köylüler, uygulanan aynı rayiçlere dayalı olarak ikinci bir tazminat alacaklarını ümit ettikleri için Güney Kafkasya gaz boru hattının ne zaman inşa edileceğini sormuşlardır. - Hakimler veya mahkemede etkilenen kişileri temsil eden avukatlar gibi bağımsız harici gözlemciler, rayiçleri yeterli gördüklerini belirtmişlerdir. Azerbaycan da proje, arazi için YYEP de açıklanan Devlet Sabit Rayiçlerinin 11 oldukça üzerinde tazminat miktarları önermiştir. Ürünler için proje tarafından önerilen rayiçler, eşdeğer Devlet Sabit Rayiçlerinden ortalama olarak yüzde 30 yüksekti. BTC Şti. nin yeniden yerleşim uzmanı, daha önce Devlet Sabit Rayiçlerinin Dünya Bankası UT tam ikame rayiçlerine uygun olduğunu belirlemişti. Bu yüksek rayiçler nedeniyle projeden etkilenen kişilerin tazminat önerilerini hemen kabul etmeleri şaşırtıcı olmamıştır. Tazminat alan bir çok kişi, almış oldukları miktarlardan açıkça memnun görünmekteydi. Gürcistan da BTC Şti. nin inşaat koridoru ile ilgili mülkiyet haklarının satın alınması konusundaki muhafazakar stratejisi ve arazi tazminatlarının belirlenmesinde temel olarak Devlet Arazi İkame Ücretinin benimsenmesi nedeniyle proje tarafından önerilen fiyatlar, az sayıdaki yakın tarihli gayrımenkul piyasası işlemlerinde gerçekleşenlerden veya Net Mevcut Değere dayalı kıymet taktiri ile belirlenenlerden oldukça yüksektir Türkiye de devlete ait bir boru hattı şirketi olan BOTAŞ, Götürü Usulü Anahtar Teslim Anlaşması şartları çerçevesinde BTC boru hattının Türkiye kesiminin inşası ve arazi ediniminden sorumludur. BOTAŞ, Türk Hükümeti tarafından Atanmış Devlet Kuruluşu (ADK) olarak yetkili kılınmıştır. Devlet Sabit veya Kadastro rayiçleri konusunda bir açıklama için BTC SYYEP Bölüm B ye bakılmalıdır.

16 Bölüm A BTC SYYEP Uzman Heyeti İnceleme Raporu Ağustos 2003 A-16 Uzman Heyeti, Ağustos 2003 izleme gözden geçirme çalışması sırasında alınmış olan geri bildirime dayalı olarak üç ülkedeki tazminat oranlarının etkilenen kişilerin tam ikame değeri üzerinden tazmin edilmeleri gerektiği yolundaki Dünya Bankası UT 4.30 kriterini gerçekleştirdiği veya onun ötesine geçtiğinden kuşku duymamaktadır. Proje tarafından ödenen oldukça yüksek düzeydeki tazminattan kaynaklanabilecek başlıca riskler şöyledir: (i) yerel gayrımenkul piyasalarındaki olası anormallikler; ve (ii) tazminat alanlarla almayanlar arasında gerginlik yaratılması riski. İnceleme sırasında bu iki alanda sorun çıkma olasılığının belirlenmesi amacıyla araştırmalar yapılmıştır. Uzman Heyeti her iki alanda da belirgin bir sorunla karşılaşmamıştır. Bu araştırmaların ödemelerden hemen sonra yapılması nedeniyle bu risklerin düzenli aralıklarla yeniden değerlendirilmesi gerekecektir. Bir önlem olarak BTC Şti. nin gelecek beş yıl içinde proje koridoru boyunca özel arazi satışlarına ilişkin piyasa fiyatlarını yıllık olarak izlemesi önemle tavsiye edilmektedir. Proje alanındaki eğilimler, kırsal alanlardaki ulusal arazi fiyatı hareketleri ile karşılaştırılmalıdır. Arazi satış fiyatları konusundaki gerçekçi bilgilerin kamuoyuna açıklanması, kırsal kesimde yaşayan kişilerin kendi arazilerinin değerini daha iyi anlamaları ve gelecekteki piyasa fiyatları konusunda daha gerçekçi beklentiler içine girmelerini sağlamak için izlenecek yollardan biridir. Bu, herhangi bir fiyat çarpıklığı riskini azaltacaktır. BTC Şti. nin devam eden sosyal izleme programı, tazminat alanlarla almayanlar arasında köy içinde gerginlik çıkması olasılığına karşı tedbirli olmalıdır. Uzman Heyeti de bu tür durumları yakından izleyecektir. Yerel halk arasında bu tür sorunlar gözlemlenmesi durumunda telafi edici imkanlar sağlanması amacıyla ToplumsalYatırım Programında ayarlamalar yapılması gerekli olabilir. Tali bir risk alanı da kişilerin yakınları ve akrabalarının iki ülke arasındaki kendi tazminat paketlerini karşılaştırma imkanına sahip oldukları uluslararası sınıra yakın yerlerdir. BTC Şti., bu yerlerden kaynaklanabilecek gerilimler veya memnuniyetsizlik konusunda çok dikkatli olmalıdır. BTC Şti. nin, gerektiği taktirde ülke tazminat çerçeveleri arasındaki farklılıklar ve benzerlikler konusunda daha ayrıntılı bir açıklama hazırlaması gerekebilir. Tavsiyeler: c. BTC Şti. sosyal izleme ekipleri köylerde ve sınıra yakın alanlarda tazminattan kaynaklanan gerginliklere karşı dikkatli olmalıdır. d. BTC Şti. boru hattı koridoru boyunca arazi satış fiyatlarını izleyecek ve ulusal eğilimlerle karşılaştırmalıdır. Bilgiler yıllık olarak yayınlanmalıdır. 2.4 Ödeme Usulleri Tazminat, Dünya Bankası UT 4.30 ilkesine uygun olarak araziye girişten önce ödenmektedir. Ancak Heyet, üç ülkenin her birinde bu ilkeden çok sınırlı sayıda ve etkilenen kişiler üzerinde sınırlı gerçek etki yaratan bazı sapmalar olduğunu belirlemiştir. Bunlar, tavsiye edilen düzeltici önlemlerle birlikte detaylı ülke incelemelerinde bildirilmiştir.

17 Bölüm A BTC SYYEP Uzman Heyeti İnceleme Raporu Ağustos 2003 A-17 Bütün ülkelerde tazminatın ödenmesi için bankalar kullanılmıştır. Azerbaycan ve Gürcistan'da bankalara karşı büyük bir güvensizlik olmasına karşın üç ülkede de tazminat alan kişiler, ödemeye ilişkin düzenlemelerden memnun kalmışlardır. Gürcistan'da paraların banka hesaplarında tutulma oranı düşük kalırken (tazminat alanların yüzde 15'i hesaplarında biraz para bırakmışlardır) Azerbaycan'da ise hesaplarda hemen hemen hiç para kalmamıştır. Bu, YYEP'de öngörülmüştü. 2.5 Haraç ve Yolsuzluk Türkiye'de bir haraç veya rüşvet olayı olduğuna dair şikayet bildirilmemiştir. En yüksek haraç riski Azerbaycan ve Gürcistan'dadır ve anlatılanlara göre daha önceki bazı koridor projelerinde tazminat alanların yüzde 80'den fazlası, yasadışı ödeme yapmaya zorlanmışlardır. Bu baskıların en yaygın şeklinin "gayrı resmi" vergi uygulayan yerel hükümet yetkililerinden geldiği bildirilmiştir. Haracın kapsamının belirlenmesi her zaman güçtür. Bu ülkelerdeki sivil toplum kuruluşlarından alınan bilgiler ve Uzman Heyeti'nin etkilenen çeşitli köylerde yaptığı araştırmalar, doğrudan etkilenen köylüler arasında haraç olaylarının oldukça düşük olduğunun düşünüldüğünü göstermiştir. Bulgular aşağıda verilmektedir: - Azerbaycan'da Uzman Heyeti'nin görüştüğü köylüler yasadışı ödeme yapmaları konusunda kendilerine baskı uygulanmadığını, kendi köylerinde bu tür olaylar meydana geldiğinden de haberdar olmadıklarını belirtmişlerdir. - Azerbaycan da yasal konularda çalışan bir sivil toplum kuruluşu olan CLEE, bazı yolsuzluk söylentilerinin kendilerine ulaştığını, ancak bunları kanıtlayamadıkları gibi kendilerine doğrudan şikayette bulunulmadığını bildirmiştir. - BTC yanlısı bir sivil toplum kuruluşu olan "BTC'nin Desteklenmesi ve İzlenmesi için Azerbaycan Sivil Toplum Kuruluşları Koalisyonu 12, tarafından gerçekleştirilen bir anket, projeden etkilenen yaklaşık 119 arazi sahibini içermiş ve arazi sahiplerinin yüzde 96'sının gayrı resmi ödemeler yapmaları için kendilerine baskı yapılmadığını söylediklerini, yüzde 4'ünün ise (n=5) biraz baskı altında kaldıklarını belirttiklerini ortaya koymuştur. - Gürcistan'da Uzman Heyeti incelemesi sırasında kendileri ile görüşme yapılan projeden etkilenen kişilerin hiç biri, tazminat ödemeleri konusunda herhangi bir şekilde zorlama veya haraç alma girişimi ile karşılaşmadıklarını ve kendi köylerinde bu tür olaylar meydana geldiğinden (veya söylentilerden) haberdar olmadıklarını belirtmişlerdir. 12 BTC'nin Desteklenmesi ve İzlenmesi için Azerbaycan Sivil Toplum Kuruluşları Koalisyonu, 3-7 Haziran 2003 döneminde projeden etkilenen 119 arazi sahibi dahil olmak üzere projeden etkilenen yerlerde yaklaşık 1,200 köylü ile görüşmeler yapmıştır. Koalisyonun üyeleri arasında şunlar vardır: Tarım ve Çevre Danışma Merkezi, Ulusal Çevre Tahmin Merkezi, Sosyal ve Ekonomik Kalkınma Merkezi ve Odar Halk Derneği.

18 Bölüm A BTC SYYEP Uzman Heyeti İnceleme Raporu Ağustos 2003 A-18 - Gürcistan'da APLR, Akhaltsikhe ilçesinde bazı harici çetelerin tazminat alan kişilerden koruma parası istedikleri yolunda söylentiler duyulduğunu bildirmiştir. Ancak boru hattı boyunca bu tür başka bir olay bildirilmemiştir. - Gürcistan'daki APLR'ye göre koruma parası ödemeyi reddeden ve daha sonra saldırıya uğrayan Atskuri'li (Akhaltsikhe ilçesi) bir kadının hikayesi, yerel televizyonda duyurulmuştur. Polis, saldırganlardan birinin daha sonra yakalandığını bildirmiştir. - Gürcistan'da ne APLR ne de BTC Şti ye, haraç alma girişimleri nedeniyle bir yardım talebi veya doğrudan şikayet ulaşmamıştır. - Türkiye'de kendileriyle görüşülen köylüler ve öteki kaynaklar, herhangi bir haraç veya yolsuzluk olayından haberdar olmadıklarını söylemişlerdir. Azerbaycan'da haraç olaylarının neden göreceli olarak düşük olduğu konusunda farklı görüşler ileri sürülmekle birlikte etkilenen kişilerin genellikle paylaştığı görüş, BTC projesinin çok itibarlı bir proje olduğu, Cumhurbaşkanı tarafından desteklendiği ve bu nedenle "dokunulmaz" görüldüğü yönündeydi. BTC Şti.'nin projenin yolsuzluk karşıtı tutumunun ilçe ve yerel yönetim yetkilileri tarafından desteklenmesinin sağlanması yolundaki çabaları, yolsuzluk girişimlerinin bildirilmesi için özel telefon hatları kurulması ve tazminat alanların aldıkları paranın herhangi bir bölümünü üçüncü taraflara ödemek zorunda olmadıklarının yaygın olarak duyurulması da buna katkıda bulunmuş olabilir. Haraç alma olaylarının ilk aşamada düşük olması gevşekliğe yol açmamalıdır. Tazminat alan kişiler, kendi bölgelerinde iyi tanınmaktadır ve henüz hedeflenmemiş olabilirler. Bu bölgelerde polis, genellikle caydırıcı bir unsur olarak görülmemektedir. Bu bölümün sonunda belirtilen önlemlerin bir bileşiminin kullanılması ve bütün hükümet kademelerinde yolsuzluğa karşı ısrarlı kampanyalar yürütülmesi tavsiye edilmektedir. Azerbaycan ve Gürcistan'daki arazi ekipleri, arazi parsellerinin tescilinde az sayıda usulsüzlükle karşılaşıldığını ve bazı durumlarda Devletin arazi işlemlerindeki usulsüzlükler konusunda soruşturma açtığını bildirmişlerdir. Bu soruşturmalar konusunda somut bilgi bulunmaması, BTC projesinin yolsuzlukla mücadele konusundaki güvenilirliğine zarar veren yerel dedikodu ve imaları artırmaktadır. BTC Şti.'nin yönetiminin, her ülkede üst düzeyde hükümet yetkilileri nezdinde yolsuzluğa karşı tutumunu güçlendirmeye devam etmesi şiddetle tavsiye edilmektedir. Ülke ekiplerinin arazi tescilleri veya işlemlerinde muhtemel usulsüzlüklerden haberdar olmaları durumunda BTC Şti., sorumlu devlet makamlarını, bu usulsüzlükler konusunda soruşturma yapmaya ve sonuçlarını ve açılabilecek adli takibatları kamuoyuna açıklamaya teşvik etmelidir. Devletler ve proje her açıdan yolsuzluğun asgari düzeye indirilmesi açısından başarılı olmuşlardır ve yolsuzluk yapıldığının belirlenmesi halinde cezaların uygulandığını göstermekten kaçınmamaları gerekir. Tavsiyeler: e. BTC Şti., her ülkede merkezi hükümet nezdinde yolsuzluğa karşı tutumunu güçlendirmeye devam etmelidir.

19 Bölüm A BTC SYYEP Uzman Heyeti İnceleme Raporu Ağustos 2003 A-19 f. BTC Şti. bölgesel ve yerel yönetimler nezdinde yolsuzluğa karşı tutumunu düzenli olarak güçlendirmeli ve etkin olarak liderlerin desteğini sağlamaya çalışmalıdır. g. BTC Şti., ortaklık yaptığı sivil toplum kuruluşlarını (CLEE, APLR, & KKGV) kişilerin gizli tutulacak şikayetlerde bulunabileceği yerler olarak duyurmalıdır. h. Ülke ekiplerinin muhtemel usulsüz arazi tescilleri veya işlemlerinden haberdar olmaları durumunda BTC Şti., sorumlu Devlet Makamlarını soruşturma yapmaları ve sonuçları ve adli takibatları kamuoyuna açıklamaları için teşvik etmelidir. 2.6 İnşaat İçin İlave Arazi Gereksinimleri İnşaat şantiyeleri ve boru depolama sahaları gibi geçici tesisler için ilave arazi kullanımı konusundaki düzenlemeler genellikle İnşaat Yüklenicileri tarafından kısa dönemli kira sözleşmeleri veya kira anlaşmaları çerçevesinde yapılmaktadır. Bütün ülkelerde bu tür alanların çoğunluğu Devlete ait araziler üzerinde bulunmaktadır. Yüklenicilerin, ülke ÇED şartlarına uymaları koşulu ile alternatif yerleri kullanmaları engellenmemekle birlikte YYEP planlaması çerçevesinde muhtemel yerler belirlenmiş (ve elenmiştir). Yüklenicilerin inşaat Geçit Hakkı Güzergahı dışında araziye gereksinim duyabilecekleri başka durumlar vardır. Bunlar arasında geçici inşaat yolları veya dik veya güç arazide boru yerleştirilmesi için ilave çalışma genişliği bulunmaktadır. Yüklenicinin geçici arazi edinim faaliyetlerini YYEP ve Dünya Bankası UT 4.30'a uygun şekilde gerçekleştirilmesinin sağlanması için BTC Şti.'nin Yüklenicilerin geçici arazi gereksinimlerini (üç ülkenin tamamında) gözden geçirmesi ve arazi sahipleri ile yapılacak anlaşmaları kapsayacak envanter, tazminat ve öteki konuları içerecek kısa protokoller veya başka güçlendirici önlemleri Yüklenicilerle kararlaştırması tavsiye edilmektedir. Ayrıca, Yüklenicilerle yapılacak işlemlere özel arazi sahipleri veya kullanıcılarının da katılacak olması halinde bu kişilere, örneğin sivil toplum kuruluşları aracılığı ile hukuki konularda yardım önerilmesi tavsiyesinde bulunulmaktadır. Tavsiye: i. BTC Şti., YYEP ve Dünya Bankası UT 4.30 ilkelerini dikkate alarak Yüklenicinin basit protokoller yoluyla arazi edinmelerine yönelik usulleri veya başka uygun güçlendirici önlemleri gözden geçirmeli ve resmileştirmelidir. j. BTC Şti., sivil toplum kuruluşlarının, Yüklenici tarafından gerçekleştirilen arazi alım işlemlerini izlemeleri için düzenlemeler yapmalı ve ilgili bütün özel taraflara gerekli yardım ve desteği sağlamalıdır. 2.7 Kullanım Hakları ve/veya Mülkiyet Haklarının İadesi Boru hattı inşaat Geçit Hakkı Güzergahı üzerindeki kullanım haklarının inşaatın tamamlanmasından sonra esas sahiplerine/kullanıcılarına iadesi, YYEP'nin bir temel taahhüdünü oluşturmaktadır.

20 Bölüm A BTC SYYEP Uzman Heyeti İnceleme Raporu Ağustos 2003 A-20 Koridor arazisinin kiralandığı Azerbaycan'da iade mekanizması, kira sözleşmelerinde açıkça tanımlanmıştır ve bir istisna dışında 13, kullanım hakkı kısıtlamalarına ilişkin tazminatlar tam olarak ödenmiş bulunmaktadır. Türkiye de anlaşmalar boru hattı boyunca 8 metrelik şeridin daimi mülkiyet haklarının satın alınmasını ve 20 metrelik inşaat geçit hakkı için geçici kullanım haklarının 3 yıllığına elde edilmesini kapsamaktadır. Her iki koridorda ekim hakları, buraların eski haline getirilmesinden sonra belirli kısıtlamalara tabi olarak eski kullanıcılara iade edilecektir. Her iki koridorun mülkiyet ve/veya kullanım haklarının iade edilmesine ilişkin yasal mekanizma açıkça belirlenmiş olmakla birlikte etkilenen kişilerle yapılan görüşmeler bu konuda Proje tarafından sağlanan bilgilerin daha da iyileştirilmesinin gerekli olduğunu göstermiştir. Gürcistan da iki önemli konu henüz çözüme kavuşturulmamıştır: (i) 58 metrelik koruma alanının tesis edilmesi amacıyla 44 metrelik koridorun her iki yanında 7 şer metrelik şeritte kısıtlama uygulama hakkının edinilmesi ve tazminat ödenmesi için kullanılacak mekanizma (7 m m. + 7 m. = 58 metre); ve (ii) 44 metrelik inşaat koridoruna ilişkin kullanma hakkının ilk sahiplerine ve kullanım amaçlarına iade edilmesi için kullanılacak mekanizma. Her iki konu da büyük ilgi odağı haline gelmiştir ve etkilenen kişiler arasında spekülasyonlar yapılmasına yol açmaktadır. Bu ortamda gerçekçi olmayan beklentiler yaratabilecek yanlış bilgilendirme riski çok yüksektir. BTC Şti. ye bu iki konuyu çözmesi ve etkilenen kişilere mümkün olan en kısa süre içinde açık bilgiler sağlaması tavsiye edilmektedir. BTC Şti., Uzman Heyeti ile yapılan görüşmelerde inşaat geçit hakkı ve boru hattındaki arazinin kullanımının etkilenen kişilere iade edilmesi konusundaki taahhüdünü tekrarlamıştır. BTC Şti, Gürcistan da bunun yapılması için resmi mekanizmalar üzerinde çalışmakta olduğunu teyit etmiştir. Tavsiye: k. BTC Şti. mümkün olan en kısa süre içinde Gürcistan da kullanım haklarının iadesine ilişkin resmi mekanizmaya son şeklini vermelidir. l. BTC Şti., koridorun kullanım hakkının iadesine yakın bir tarihte arazi kullanım haklarının iadesinde izlenecek usulleri tekrar vurgulamak ve hanehalklarına uygulanacak kısıtlamaları hatırlatmak amacıyla üç ülkede bir bilgilendirme kampanyası düzenlemelidir. 13 Bu istisna, belediye arazileridir. Azerbaycan Ev Sahibi Hükümet Anlaşması şartları çerçevesinde belediye arazileri üzerindeki proje hakları konusunda belediyelerin tazmin edilmesinden Devlet sorumludur. Devlet Makamlarının bu tür ödemeleri, Kasım 2003'e kadar tamamlamaları beklenmektedir. BTC Şti.'nin bütün meralar, ürünler ve kiralanmış belediye arazileri müştemilatı için ve ayrıca belediye arazilerinin belirlenmiş tüm kullanıcılarına tam tazminat ödediğinin belirtilmesi gerekmektedir.

21 Bölüm A BTC SYYEP Uzman Heyeti İnceleme Raporu Ağustos 2003 A GEÇİM KAYNAKLARININ ESKİ HALİNE GETİRİLMESİ 3.1 Geçim Kaynaklarının Eski Haline Getirilmesi İnceleme çalışmasının yapıldığı tarihte arazinin eski haline getirilmesi çalışmaları henüz başlamamıştı. Bir çok hane, üç yıllık boru hattı inşaat döneminin bir parçası olarak bu yılın ürün gelirinin kaybedilmesi nedeniyle tazminat almış olmalarına karşın inşaat koridorundaki kendi arazilerini ekmeye devam edebildiklerini bildirmiştir. BTC Şti. nin inşaatın başlamasından önce koridorun kullanılması konusunda sergilediği esnek yaklaşım, bir çok hane için ilave bir fayda sağlamış ve projeye karşı iyi niyetin güçlenmesine yardımcı olmuştur. Uzman Heyeti, Azerbaycan ve Gürcistan da haneler tarafından bildirilen ilk harcamaların büyük bölümünün üretime yönelik mallar veya varlıklar için kullanılmış olmasını cesaret verici bulmuştur. Tohum, hayvan ve tarım teçhizatı alındığı yaygın olarak belirtilmiştir. Tarım ürünlerinin nakli için kamyon, kamu ulaşımı için minibüs ve proje alanında tarım ürünlerinin pazarlara taşınması için yaygın olarak kullanılan otomobil alımları da bildirilmiştir. Az sayıda hane de işletmelere yatırım yaptıklarını belirtmiştir. Özellikle ekonomik kalkınmanın nakit sıkıntısı nedeniyle ciddi şekilde engellendiği Azerbaycan ve Gürcistan da tazminatlardan kaynaklanan nakit akışı, köy ekonomileri için önemli bir canlandırıcı etki yaratabilir ve ürünlerin çeşitlendirilmesi, pazarlara daha iyi ulaşım, aile işletmelerinin kurulması veya genişletilmesi için fonlar ve geri kalan arazilerde üretimin artırılması için teçhizat ve kimyasal maddeler sayesinde hane gelirlerine katkıda bulunabilir. Ağustos 2003 incelemesinde Türkiye deki harcamalar incelenmemiştir. Her üç ülkede görüşülen köylüler, kendi ürün ve mera gelirlerinin azalacağı dönem konusunda yeterli bilgiye sahip olduklarını ortaya koymuşlar ve genel olarak üç yıllık inşaat dönemi için bütçe ayırdıklarını belirtmişlerdir. Tazminatın nakdi ve toplu olarak ödenmesi durumunda bazı ailelerin bunu erken harcaması ve üç yıllık dönemin tamamı için yeterli para ayırmaması riski her zaman vardır. Ailelerin çoğunluğu toplam arazilerinin sadece küçük bir bölümünü kaybetmişlerdir ve bu nedenle güçlüklerin ortaya çıkması riski azdır. BTC Şti. nin sosyal izleme ekiplerinin, özellikle inşaat döneminin son 12 aylık döneminde her türlü güçlüğe karşı uyanık olmaları gerekmektedir. İzleme ekipleri, arazi sahipliği ve araziden elde edilen geçim kaynakları üzerindeki nicel etkilerin daha fazla olabileceği yerüstü tesisleri için arazi ediniminden etkilenen hanelerin durumlarını özellikle araştırmalıdır. BTC Şti. nin devam eden sosyal izleme planı çerçevesinde haneleri temsil eden bir grup için tekrarlanan yıllık hane gelir ve gider anketi yapması tavsiye edilmektedir. Bu ayrıca Uzman Heyeti nin geçim kaynaklarının eski haline getirilmesi konusunda kaydedilen ilerlemeyi izlemesi için kullanacağı göstergelerden birini olacaktır. Tavsiye: m. BTC Şti., yıllık olarak tekrarlacak hane gelir ve gider anketlerini, üç ülkenin tamamında kendi sosyal izleme programının ayrılmaz bir parçası olarak dahil etmelidir.

22 Bölüm A BTC SYYEP Uzman Heyeti İnceleme Raporu Ağustos 2003 A YYEP Fonları YYEP Fonlarının daha ileri düzeyde tanımlanması ve kullanım hedeflerinin belirlenmesi konusunda YYEP ye son şeklinin verilmesinden bu yana önemli ilerleme kaydedilmiştir. Türkiye de Harici Uzman Heyet üyesi tarafından belirlenen gelişmeler şöyledir: - Ankara Üniversitesi nin kayıp değerlendirmelerine dayalı olarak, kiracılık anlaşması olmayan 2,971 gayrı resmi kullanıcı ve 1,542 resmi kullanıcıya tazminat ödemeleri yapılmıştır. - Köy çayırları ve meralarında verim kaybı, ormanlardan elde edilen ürünlerde azalma, çeşitli yararlanma kısıtlamaları ve köy mülkü ve altyapısının uğradığı zarar, bütün güzergahta Ankara Üniversitesi tarafından belirlenmekte ve boru hattının ilk 100 kilometresi için bununla ilgili tazminatlar yerel halka ödenmektedir. - Ankara Üniversitesi, Gölovası balıkçıları (Ceyhan Terminali) ile ilgili olarak ayrıntılı bir geçim kaynakları araştırması yapmıştır. BTC Şti., KORA ve Ankara Üniversitesi ile birlikte balıkçılar tarafından incelenmek ve görüşleri alınmak üzere bir tazminat stratejisine son şeklini vermektedir. Gürcistan da Uzman Heyeti inceleme üyesine bildirilen gelişmeler şunları içermiştir: - YYEP Fonu, riskler (hırsızlık, sahtecilik) dahil olmak üzere tazminatın kullanılması, fonların bulunması yolları, makul harcamalar (tohum, suni gübre, tarım ilaçları), mikro yatırımlar ve bir banka hesabının nasıl kullanılacağı konusunda bilgi sağlamak amacıyla Gürcistan Bankası ve APLR tarafından düzenlenen seminerlerin desteklenmesi amacıyla kullanılmıştır. YYEP, Azerbaycan da bir YYEP Fonuna gerek olmadığını bildirmektedir (Kısım 4.9, Bölüm A, BTC YYEP e bakınız). Bu Uzman Heyeti incelemesi sırasında Azerbaycan daki tazminatlarda bir YYEP Fonunun kullanılmasını gerektirebilecek hiç bir eksiklik belirlenmemiştir. 3.3 Korunmaya Muhtaç Gruplar Ağustos 2003 te yapılan incelemeyi sınırlandıran unsurlardan biri de projeden etkilenen korunmaya muhtaç hanelerle yapılan görüşmelerin çok sınırlı olmasıydı. Korunmaya muhtaç haneler, gelecek Uzman Heyeti incelemesinin öncelik verdiği konulardan biri olacaktır. BTC Şti. nin her ülkeye ilişkin dahili inceleme raporları, korunmaya muhtaç kişilere yönelik girişimler konusundaki bilgileri içermiştir. Azerbaycan da vekaletname veya idari haklar elde edilmesi için aile reisinin kadın olduğu hanelere (özellikle kocaları olmayanlar için) yasal yardım sağlanmıştır. Bu, hukuk alanında faaliyet gösteren bir sivil toplum kuruluşu olan CLEE tarafından ve bazı kadın arazi sahipleri ile yapılan görüşmelerle teyit edilmiştir. BTC Şti. nin

23 Bölüm A BTC SYYEP Uzman Heyeti İnceleme Raporu Ağustos 2003 A-23 seyahat edemeyen veya hayvancılık işletmelerinin bazı personeli gibi uzak yerlerde bulunan kişilerin imzalaması ve kendilerine ödeme yapılması konusunda özel düzenlemeler yaptığı bildirilmiştir. Türkiye de dahili izleme raporları, boru hattının ilk 100 kilometresinde bulunan korunmaya muhtaç grupların, Ankara Üniversitesi tarafından boru hattı koridoru boyunca aşamalı olarak yapılan zarar değerlendirmelerine dayalı olarak YYEP Fonundan tazminat aldıklarını göstermektedir. Gürcistan da YYEP Fonundan korunmaya muhtaç gruplara destek sağlanmıştır. BTC Şti. nin Çevre ve Sosyal İşler Bölümü, korunmaya muhtaç gruplara ayni yardım sağlanmasına yönelik çalışmaların uygulanmasını idare edecektir. 4. YYEP IN UYGULANMASI 4.1 Organizasyon ve Kaynaklar BTC Şti. nin sosyal ve yeniden yerleşim yönetimine yönelik insan ve lojistik kaynaklarının her üç ülkede de yeterli olduğu sonucuna varılmıştır. İncelemenin yapıldığı dönemde Azerbaycan ve Gürcistan ekipleri, yerel halkın hazırlanması ve arazi edinim aşamasındaki rollerinden inşaat aşamasındaki faaliyetlerine geçmekteydi. Roller, sorumluluklar, denetim ve raporlama konularındaki görev tanımları hala sonuçlandırılmamıştı. Uzman Heyeti, inşaat faaliyetleri aşamasında yerel halkla irtibat konusunda bazı eksiklikler belirlemiş ve BTC Şti. nin ve Yüklenici nin yerel halkla irtibat görevlileri arasında eşgüdümün artırılması için ülkelere özgü önlemler tavsiye etmiştir. 4.2 Belgeleme ve Raporlama BTC Şti. tarafından her üç ülkede tutulan veri tabanlarının tatmin edici olduğu belirlenmiştir. BOTAŞ/ADK nın arazi edinimi yönetim sistemi etkileyiciydi ve Türkiye deki arazi kamulaştırma sürecinin bütün aşamalarının izlenmesini gerektiren karmaşık görevi çok etkin bir şekilde yönetiyordu. Azerbaycan ve Türkiye de belgelendirme, kayıt tutma ve tapu tescil süreçleri etkin bir şekilde yürütülüyordu. Türkiye de BOTAS/ADK, BTC boru hattının yarattığı ilave iş yüküne yardımcı olmak amacıyla bazı yerel tapu müdürlüklerinin kapasitesinin güçlendirilmesi için geçici olarak personel görevlendirmiştir. Ayrıca kırtasiye, bilgisayar ve daktilograflar sağlayarak ilçe mahkemeleri ve kadastro müdürlüklerini desteklemiştir. Gürcistan da ilçe tapu müdürlükleri başvuruları istikrarlı bir şekilde incelemekle birlikte tapudaki çok sayıdaki hata ve çelişkiler, arazi ediniminde gecikmelere yol açmıştır. 4.3 Şikayetlerin İncelenmesi Uzman Heyeti incelemesi esnasında kendileri ile görüşme yapılan projeden etkilenen kişiler, genel olarak projeye veya personeline karşı şikayette bulunmak için yararlanabilecekleri yolları açıkça anladıklarını ortaya koymuşlardır. Proje şikayet kayıtları ve mahkemelere sunulan dilekçeler, üç ülkede de etkilenen kişilerin projenin

24 Bölüm A BTC SYYEP Uzman Heyeti İnceleme Raporu Ağustos 2003 A-24 idari ve adli şikayetlerin çözüme kavuşturulması için gösterdiği yolları etkin şekilde kullanmakta olduklarını göstermiştir. Bütün ülkeler, şikayet kayıt sistemi oluşturmuştur. Şikayetlerin bildirilmesi ve kaydedilmesine ilişkin süreçler ve kanalların üç ülkede de açıklığa kavuşturulması ve güçlendirilmesi gerekmektedir. Proje Yönetim ekibine projenin performansı konusunda genel bir fikir sağlanması amacıyla sunulmak üzere şikayetlerin düzenli aralıklarla (en azından üç ayda bir) bütün kaynaklardan derlenmesi tavsiye edilmektedir. BTC Şti. nin İnşaat Yüklenicilerinin şikayetleri dikkatli bir şekilde kaydetmeleri ve düzeltici önlemleri etkin bir şekilde uygulamalarının sağlanmasında daha etkin olması gerekmektedir. BTC Şti. veya ortağı olan sivil toplum kuruluşlarının (CLEE, APLR ve KKGV), şikayetlerin çözüme kavuşturulması ve bunların sonuçlarının düzenli aralıklarla ve rastgele örneklem yöntemine göre kontrol edilmesinden sorumlu olması tavsiye edilmektedir. Bu, şikayette bulunan kişilerin sonuçtan memnun olduklarını doğrudan teyit etmelerini de içermelidir. Projenin seyri sırasında herhangi bir şikayetleri olup olmadığının teyit edilmesi için korunmaya muhtaç gruplarla görüşmeler yapılmasına özel önem gösterilmelidir. Bu gruplar, resmi kanallardan şikayette bulunmak için maddi imkanlardan yoksun olabilirler veya bunu yapma gücünü kendilerinde bulamayabilirler. Ortak sivil toplum kuruluşları da bu tür gruplara yasal danışmanlık hizmetinde bulunulmasında yararlı bir rol oynayabilirler. Tavsiye: n. BTC Şti., şikayet mekanizması, bu mekanizmanın işleyişindeki görevlerin ve sorumlulukların açıklığa kavuşturulması amacıyla seminerler düzenlemelidir. o. BTC Şti. (veya ortağı olan sivil toplum kuruluşu) kararlaştırılan etki azaltıcı önlemlerin uygulandığı ve şikayetçilerin tatmin olduğunun doğrulanması için düzenli olarak şikayet sonuçlandırma incelemeleri gerçekleştirmelidir. p. BTC sosyal izleme ekipleri, herhangi bir şikayeti veya endişeleri olup olmadığının belirlenmesi için korunmaya muhtaç gruplarla görüşmeler yapılmasına özen göstereceklerdir. 4.4 İzleme Dahili YYEP İzleme Raporları, üç ülkenin her birinde üç ayda bir hazırlanmıştır. Bunlar, Uzman Heyetinin kaydedilen ilerlemeyi ve karşılaşılan sorunları anlaması açısından çok yararlı bir kaynak oluşturmuştur. Ülkelere özgü incelemeler sonucunda bazı güçlendirici önlemler tavsiye edilmiştir. Her üç ülkede de sivil toplum kuruluşları tarafından yapılan harici izlemenin etkin ve yararlı olduğu sonucuna varılmıştır. Ancak Türkiye de KKGV nin BTC Şti. ye sunduğu gözlem raporları düzenli olarak uygulayıcı kuruluşla (BOTAŞ/ADK) paylaşılmamıştır. Bu inceleme raporunun D Bölümüne bakınız.

25 Bölüm A BTC SYYEP Uzman Heyeti İnceleme Raporu Ağustos 2003 A YEREL HALKLA İLİŞKİLER VE FAYDALARIN PAYLAŞILMASI 5.1 Yerel Halkın Çevresel ve Sosyal Etkileri Algılaması Türkiye de Ceyhan ilçesi ve Osmaniye ilindeki çalışmaların etkin olarak yürütüldüğü alanların yakınındaki köyler, Yüklenicinin çevresel etkilerin azaltılması ve projeden kaynaklanan toz gibi şikayetlere karşı aldığı önlemlerden genellikle memnundu. Görüşme yapılan köylere göre, sulama ve drenaj kanallarının devamlılığı da yeterli bir şekilde sağlanıyordu. Azerbaycan ve Gürcistan da Uzman Heyeti, bunların genellikle belirli yerlerle ilgili olması ve koridor boyunca yaygın olmamalarına karşın projenin etkileri konusunda bazı şikayetler duymuştur. Chiyni deki (Azerbaycan) köylüler, altyapıya verilen hasar, geçiş ve tozdan şikayet ederken Kisil Kilisa da (Gürcistan) köy yollarına verilen hasar ve köy merası üzerinde geçici bir erişim yolu inşasından şikayetler vardı. Uzman Heyeti, şikayetlerin zamanında incelenmesi ve şikayetler alındığında gerekli işlemlerin yapılmasına ilişkin roller ve sorumlulukların açıklığa kavuşturulması gereği konusunda ülkelere özgü tavsiyelerde bulunmuştur. Bunlar oldukça münferit olaylar olmakla birlikte performansın biraz daha artırılması gerektiğine işaret etmektedir. 5.2 Yerel İşçilerin İstihdam Edilmesi ve Yerel Alımlar Projeden etkilenen bölgelerden gelenler dahil olmak üzere yerel işçiler, her üç ülkede de inşaat işgücüne katılmıştır. Köylüler, teklif edilen işlerin sayısının az ve sürelerinin de kısa olduğu konusunda genellikle yeterli bilgi sahibiydi. Türkiye de Yüklenicilere taahhüt etmiş oldukları düzeyde yerel mal ve hizmet alımı konusunda yeterli telkinlerde bulunulmadığı gözlemlenmiştir. Bu inceleme sırasında Azerbaycan ve Gürcistan daki yerel satın alma faaliyetleri değerlendirilmemiştir. q. BTC Şti. Yüklenicilerin yerel alımlar konusundaki performansının artırılmasına yönelik önlemleri araştırmalıdır. 5.3 Toplumsal Yatırım Programları Toplumsal Yatırım Programları, Gürcistan ve Türkiye de uygulamanın ilk aşamalarında bulunuyordu. Azerbaycan da inceleme dönemi sırasında ihaleler yeni sonuçlandırılmıştı. Görüşme yapılan köylülerin çoğu, uygulayıcı sivil toplum kuruluşları ile olan temasları ya da daha önce BTC Şti. tarafından açıklanan bilgiler sayesinde Toplumsal Yatırım Programları hakkında bilgi sahibiydi. Köylüler, her türlü harici yardımla ilişkili girdilerin en az yüzde 25 ini sağlamakla yükümlü olduklarını biliyorlardı. Görüşmeler sonucunda ortaya çıkan önemli bir konu, programın üç yıl süresince uygulanacağının köylere sürekli olarak hatırlatılması gereğiydi. Yerel halk, programları heyecanla bekliyorlardı. Çalışmaların kısa sürede başlatılacağı anlaşılmadığı taktirde bu fırsatı kaçırabileceklerinden kaygı duymaya başlayabilirler ve hayal kırıklığına uğrayabilirler.