ROMANYA ÜLKE ETÜDÜ ve TÜRK YATIRIMLARI

Transkript

1

2 ISTANBUL TİCARET ODASI YAYIN NO: ROMANYA ÜLKE ETÜDÜ ve TÜRK YATIRIMLARI Hazırlayan: Dr. İlkay ÇAPRAZ istanbul 2003

3 Bu kitabın tüm haklan İstanbul Ticaret Odası'na (İTO) aittir. İTO'nun ve yazarının isimleri kaydedilmek koşuluyla yayından alıntı yapmak mümkündür. Ancak, İTO'nun yazılı izni olmadan yayının tamamı veya bir bölümü kopyalanamaz, çoğaltılamaz, ticari amaçlarla kullanılamaz. Bu kitapta öne sürülen fikirler eserin yazarına aittir. İstanbul Ticaret Odası'nm erini yansıtmaz. MART 2002 İstanbul ISBN İTO yayınları için ayrıntılı bilgi Etüt ve Araştırma Şubesi Ticari Dokümantasyon Servisi'nden alınabilir. Tel Faks E. Posta (212) (212) Baskı: Prive Grafik & Matbacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Tel: (212) Faks: (212)

4 ÖNSÖZ Polonya'nın ardından Orta ve Doğu Avrupa'nın en büyük ikinci pazarı durumunda olan Romanya, Balkan ülkeleri arasında en yoğun ikili ticari ve ekonomik ilişki sürdürdüğümüz ülke olması sebebi ile büyük önem taşımaktadır. Romanya, bulunduğu coğrafya itibari ile. Merkezi Avrupa, baltık ülkeleri ve hatta Orta Doğu pazarlarına açılımı sağlayacak bir avantajı beraberinde getirmekte, hem ihracatçılar hem de yatırımcılar açısından kısa, orta ve uzun vadede cazip fırsatlar sunmaktadır. Bugün Türkiye ile Romanya her alanda son derece gelişmiş ilişkilere sahip bulunmaktadır. Son on yıl içinde iki ülke arasında ekonomik ve ticari alanda da çok dikkat çekici gelişmeler elde edilmiştir. Romanya'ya giden girişimcilerimiz her alanda ticaret ve yatırım yapmaktadır. Romanya, kapalı bir sosyalist ekonomiden, hiçbir alt yapısı ve hazırlığı olmadan bir gecede liberal ekonomiye geçmek zorunda kalmanın getirdiği "geçiş dönemi"nin zorluklarının ekonomik, siyasi ve sosyal hayatta çalkantıların yaşandığı 1990'lı yılların aksine 2000'li yılların başından bu yana büyük gelişmeler kaydederek, ekonomisini rayına oturtmuştur. Öte yandan Romanya'da yapılan düzenlemelerle iş yaşamını ilgilendiren mevzuatı uluslararası uygulamalara ve özellikle tam üye olma çalışmalarını sürdürdüğü Avrupa Birliği'nin isteklerine cevap verecek şekilde geliştirilmiş ve uyumlu hale getirilmiştir. Bilindiği üzere, Avrupa Birliği'nde serbest dolaşım hakkını 2002 yılı başında elde etmiş olduğundan Romanya'ya çok kısa bir zamanda AB üyesi olacak bir ülke gözü ile bakılmaktadır. Bu çerçevede Romanya, doğrudan sermaye yatırımlarının yöneldiği önemli bir ülke haline gelmiş bulunmaktadır. Romanya'ya yatırım planlaması yapmakta olan girişimcilerimizin olası sorunları yaşamalarına engel olmak, sorunlarla karşılaşıldığında çözümlere daha kolay ulaşmalannı sağlamak ve aynca ülke koşullannı daha iyi tanımalanna yardımcı olmak amacı ile Odamız tarafından "Romanya Ülke Etüdü ve Türk Yatırımları" konulu bir araştırma gerçekleştirilmiştir. Araştırmamızın gerçekleştirilmesinde katkısı bulunan başta TC. Bükreş Ticaret Müşavirimiz Tamer Dizioğlu, Türk İş Adamlan Derneği ve Türk Yatırımcılar Birliği yetkileri olmak üzere araştırmamızın gerçekleştirilmesinde katkısı bulunanlara içtenlikle şükranlarımızı sunarken, çalışmayı hazırlayan Odamız Etüt ve Araştırma Şubesi Uzmanı Dr. İlkay Çapraz'a teşekkür eder, çalışmanın yurtdışına açılmayı planlayan ve yeni pazar olanaklarını araştıran küçük ve orta ölçekli işletmelerimize ve diğer ilgililere faydalı olmasını dilerim. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter Vekili

5

6 İÇİNDEKİLER I. BÖLÜM ROMANYA HAKKINDA GENEL BİLGİ 1. COĞRAFİ, SİYASİ VE DEMOGRAFİK YAPISI Coğrafya ve İklim Nüfus ve Demografik Yapı Siyasi ve İdari Yapı EKONOMİK YAPI Genel Ekonomik Durum Ekonomik Politikalar ve Ekonomik Göstergelerdeki Gelişmeler Enflasyon ve Ücretler Başlıca Sektörler Tarım Madencilik İmalat Sanayi İnşaat Turizm Perakendecilik Özelleştirme DIŞ TİCARET Romanya'nın Taraf Olduğu Başlıca Dış Ekonomik Anlaşmalar Uluslararası Kuruluşlara Üyelik Diğer Anlaşmalar YABANCI YATIRIMLAR Yabancı Yatırımlara Açık Alanlar Yabancı Sermaye Hareketleri TÜRKİYE-ROMANYA İLİŞKİLERİ Türkiye ile Ticaret Romanya ve Türkiye'nin Taraf Olduğu Anlaşma ve Protokoller Karşılıklı Doğrudan Yatırımlar, Ortak Yatırımlar ve İşbirliği İmkanları AB-Romanya-Türkiye Türkiye Romanya Serbest Ticaret Anlaşması 44

7 II. BÖLÜM PİYASANIN YAPISI 1. PİYASA HAKKINDA GENEL BİLGİ TÜKETİCİ TERCİHLERİ PAZAR İLE İLGİLİ BİLGİLER Yatırım Ortamı ve Tercih Nedenleri Yatırımcılara Sağlanan Hak ve Garantiler Pazar Giriş ve Dağıtım Kanalları İstihdam Anlaşmazlıkların Çözümü Mali Piyasalar, Bankacılık Piyasası Ve Sigortacılık Sermaye Piyasaları Menkul Kıymetler Borsası Menkul Kıymetler Milli Komisyonu RASDAQ (Romanya Menkul Kıymet Satıcıları Birliği Otomasyon Fiyatı), Mal Borsası 57 İli. BÖLÜM MEVZUAT VE YAPISAL REFORMLAR 1. DIŞ TİCARET MEVZUATI Tarife ve Lisanslar Tarife Dışı Engeller Vergi ve Yükümlülükler İthalat Rejimi İthalat Yasaklamaları İthalat Lisansları İthalat Kotaları (miktar kısıtlamaları) İhracat Rejimi İhracat Kısıtlamaları İhracat Sübvansiyonları Standartlar ve Diğer Teknik Gereklilikler İthalat ve İhracat İçin Gerekli Belgeler İthalat için Gerekli Belgeler İhracat çin Gerekli Belgeler Ürün Standartları 64

8 1.6. Serbest Bölgeler Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaşmaları YABANCI SERMAYE İLE İLGİLİ MEVZUATLAR Şirket Kurma Mevzuatı Ticari Şirket Türleri Şirket Kuruluşu Yabancı Sermaye Mevzuatı Çalışma ve Oturma İzmi TÜKETİCİNİN KORUNMASI FİKRİ, SINAİ MÜLKİYET HAKLARI Patent Hakları : Telif Hakları Ticari Markalar REKLAM VE TANITIM ÜRÜNLERİN / AMBALAJLARIN MARKALANMASI VE ETİKETLENMESİ YATIRIM TEŞVİKLERİ Kalkınmada Öncelikli Yörelerdeki Yatırım Teşviklerinden Yararlanacak Faaliyet Alanları Kalkınmada Öncelikli Yörelere Tanınan Yatırım Teşvikleri Kalkınmada Öncelikli Yöreler, VERGİ MEVZUATI Dolaysız Vergiler Dolaylı Vergiler 82 IV. BÖLÜM SONUÇ VE DEĞERLENDİRME 85

9 V. BÖLÜM İŞADAMLARI İÇİN YARARLI BİLGİLER 1. ÜLKEYE GİDİŞ Ulaşım Vize Uygulaması Sınır Kapılan ve Güzergahlar Gümrük GÜNLÜK YAŞAM Yerel Ulaşım Trafik Şartları ve Otoyol Ücretleri Barınma Sağlık Güvenlik Haberleşme İş Saatleri ve Tatiller Diğer Yararlı Bilgiler 97 EKLER 1. Yabancı Sermaye Mevzuatı Genel Kararlar Yabancı Sermaye Direkt Yatanm Rejimi Özelleştirilmekte olan Ticari Şirketlerde FPS'nin Yönettiği Hisse Senetlerinin Satın Alımıyla Kurulan Yabancı Yatırımlar Rejimi Yabancı Yatınmların Çekilmesi,Promosyonu ve Kaydedilmesi Cezalar Son Kararlar YARARLI ADRESLER 111 KAYNAKLAR -112

10 Tablo 1 Tablo 2 Tablo 3 Tablo 4 Tablo 5 Tablo 6 Tablo 7 Tablo 8 Tablo 9 Tablo 10 Tablo 11 Tablo 12 Tablo 13 Tablo 14 Tablo 15 Tablo 16 Tablo 17 Tablo 18 Tablo 19 Tablo 20 Tablo 21 Tablo 22 Tablo 23 Tablo 24 Tablo 25 Tablo 26 Tablo 27 Tablo 28 Tablo 29 TABLOLAR Nüfus 16 Yaşlara göre nüfus : 16 Çalışma yaşmda olan işgücü ve işsizlik 17 Romanya'nm temel ekonomik göstergeleri 21 Enflasyon (yıllık ortalama %) 22 GSYİH nın sektörlere göre dağılımı (%) 23 Ekilmiş alanların yüzölçümü ve 2000 yılında başlıca ürünlerden elde edilmiş üretim yılının sonunda mevcut hayvan sayısı 24 Mineral üretimi (000 ton) 25 Seçilmiş ürünlerin üretimi (000 ton) 26 Dış ticaret rakamları (milyon $) yılı dış ticareti yılı Ocak-Ağustos ayları itibari ile Romanya'nın en fazla ithalat ve ihracat yaptığı ülkeler yılında dış ticarete konu olan başlıca ürünler yılı sonu itibari ile ülkelere göre döviz bazında kayıtlı sermayenin yapısı sermayenin yapısı 36 Türkiye - Romanya dış ticareti (bin dolar) 38 Türkiye'nin dış ticaretinde Romanya'nm payı 39 İki ülke arasındaki anlaşma ve protokoller 39 Türk yatırımlarının sayı itibariyle sektörlere göre dağılımı 41 Mal ve hizmet grupları itibarı ile tüketim harcamaları (1999 yılı).48 Mal ve hizmet gruplarına göre harcama tutarları ( )...49 Toplam perakende satışlar 49 Romanya'nın yürürlükte olan çifte vergilendirmeyi önleme anlaşmaları 65 Yasal şirket şekilleri 66 Reklam harcamaları (milyon ley) 72 Kalkınmada öncelikli yöreler 77 Gerçek kişilerin gelir vergisi oranları 80 Yıllık global gelir vergisi 81 Personel sayısına bağlı olarak minimum vergilendirilebilir gelir seviyeleri 82

11 GRAFİKLER Grafik 1 Turistik bölgelere göre konaklama kapasitesi olan kuruluşların sayısına ait yapı 27 Grafik 2 Turistik bölgelere göre konaklama kapasitesinin yapısı (yer sayısı) 28 Grafik 3 Romanya'nın uluslararası turizmi (000 kişi)...28 Grafik 4 Özelleştirilen Firmaların Yıllara Göre Dağılımı ( ) 30 Grafik 5 Döviz Bazında Kayıtlı Sermayenin Toplam Miktarı 35 Grafik yılı sonu itibari ile yabancı sermayeli şirketlerde sektörlere göre döviz bazında kayıtlı sermayenin yapısı 37 Grafik 7 Sektörlere göre Romanya'daki Türk yatırımlarının yapısı 41

12 IIİIiiiİiiipiİMl^^^ HUMGÂRY Bok V.V Resîta '.,TRANS LVANIAN ALPS Bj^igs'^-8^11^3.,^. BULGARIA-r - ' J-> : r,..;.:? iiilillisiiii^blihiiimiiiîiimb^b^ Sen

13

14 I. BOLUM ROMANYA HAKKINDA GENEL BİLGİ

15

16 1. COĞRAFİ, SİYASİ VE DEMOGRAFİK YAPISI 1.1. Coğrafya ve İklim Avrupa'nın Güney-doğusunda, Balkan Yarımadasının Kuzeyinde, Karadeniz kıyısına 234 km kıyısı olup, aşağı Tuna Havzasında bulunan ülke km^ yüzölçümü ile Avrupa'nın en büyük 11. ülkesidir. Ülke çeşitli yeryüzü şekillerine sahip olmakla birlikte bu yeryüzü şekilleri düzenli bir dağılım göstermektedir. Karpat Dağları (maksimum yükseklik 2544 m) ülkenin orta kısmında bir yay gibi kıvrılır, daha sonra tepeler başlar ve tepelerden ovalara yumuşak bir şekilde inen platolar ( m) ülkenin güneyini ve batısını kaplar. Nehirlerin çoğu (% 85'i) Karpatlardan doğar ve Romanya toprakları içinde 1075 km'lik bir güzergahta akarak oluşturduğu deltada Karadeniz'le birleşen Tuna Nehrine dökülür. Orta Avrupa'ya özgü iklim ılıman-karasaldır; kış aylannda ortalama sıcaklık -3 C, yaz aylarında ise C dir. Yıllık ortalama yağmur seviyesi metrekareye 637 mm olup dağlık alanlarda bu oran artmakta (1000 mm'nin üstünde), düzlüklerde ise azalmaktadır. Geçmişte Romanya topraklarının en büyük kısmını oluşturan ormanlar (meşe, kayın ve kozalaklı ağaçlar çoğunluktadır) bugün ülkenin dörtte birinden biraz daha fazlasını kaplamaktadır. Tanm alanları ülkenin toplam yüzölçümünün % 62,1'ini, ormanlar %28'ini, göller ve nehirler % 3,7'sini, diğer alanlarsa % 6,2'sini oluşturmaktadır. Ülkenin toplam tarım alanlarının % 63,1'i ekilebilir alan, % 20,3'ü mera ve otlak, %2,0'ı üzüm bağlan, % 2,0'si ise meyve bahçelerinden oluşmaktadır. Yeraltı kaynaklan eski çağlardan beri bilinmekte olup Roma'lıların Dacia'yı işgal etmelerinden bu yana kullanılmaktadır (altın, gümüş, tuz, mermer). 19. ve 20. yüzyıllarda petrol rezervlerinin (I. Ve II. Dünya Savaşları arasında geçen dönemde Romanya Avrupa'nın ikinci, dünyanın ise yedinci en büyük petrol üreticisiydi) ve doğal gaz rezervlerinin (1975'de dünyanın en büyük beşinci doğal gaz üreticisi) çıkarılması artmıştır. Diğer yeraltı kaynakları ise; kömür, demir, bakır, çinko ve uranyumdurv Ülkenin sınırları 3187 km uzunluğunda olup, Macaristan (Kuzey-Batı, 448 km), Ukrayna (Kuzey-Doğu, 649,4 km), Moldavya Cumhuriyeti (Doğu, 681,3 km), Karadeniz (Güney-Doğu), Bulgaristan (Güney, 631,3 km), Yugoslavya Federasyonu (Güney-Batı, 546,4 km) ve Karadeniz (139,5 km) ile komşudur^. 1 Türk İşadamları Derneği (TlAD), Romanya İşadamları ve Yatırımcılar Rehberi, 2001/2002, s: 10 2 TIAD, a.g.e., s:9

17 1.2. Nüfus ve Demografik Yapı 1990 yılından beri, gerek dışarıya göç gerekse artan ölüm ve azalan doğum oranları nedeniyle, Romanya'nın nüfusu sürekli azalma kaydetmiştir yılının Temmuz ayında 23,21 milyon kişi olan ülke nüfusu, 2000 yılı başı itibanyla, 22,44 milyon kişiye kadar düşmüştür. TABLO 1 NÜFUS Nüfus 22,61 22,55 22,51 22,46 22,44 Yıllık değişim % -0,31-0,27-0,17-0,22-0,10 Bin kişiye düşen doğum oranı 10,2 10,5 10,5 10,4 10,4 Bin kişiye düşen ölüm oranı 12,7 12,4 12,0 11,8 11,4 Bin kişiye düşen doğal artış oranı -3,4-2,5-1,8-1,5-1,1 Kaynak: Economist Intelligence Unit Country Profile 2002 Romania Artan ekonomik güçlüklerin de etkisiyle, doğum oranı 1990 yılında her bin kişiye 13,7 düzeyinden 1998 yılında 10,5'e düşmüştür. Bu oran, Avrupa'daki en düşük doğum oranlanndan biridir arasında, 35 yaşın üzerindeki nüfusun ölüm oranlan da artmış, buna bağlı olarak 1990 yılında her bin kişiye 10,6 düzeyinde gerçekleşen toplam ölüm oranı, 1997 yılında 12,4'e yükselmiştir yılında bu oran bir miktar azalarak 11,8'e düşmüş olmakla beraber, ülkenin ölüm oranları halen Doğu Avrupa'nın en yüksek ölüm oranlarından biridir yılından bu yana birtakım gelişmeler kaydedilmiş olmakla beraber, ülkede bebek ölümleri de, orta gelir düzeyine sahip gelişmekte olan diğer ülkelere göre çok yüksek bir oranda seyretmektedir. TABLO 2 YAŞLARA GÖRE NÜFUS Yaş Erkek Kadın Toplam ,2 17,5 18, ,7 7,1 7, ,9 29,6 30, ,8 24,9 24, ,0 15,5 14,4 75 ve üstü 3,4 5,4 4,4 Kaynak: Economist Intelligence Unit Country Profile 2002 Romania

18 1992 yılı nüfus sayımına göre, ülke nüfusunun %89,4'ü Romenlerden oluşmaktadır. Ülkede resmi olarak Macarlar (%7,1), Çingeneler (1,8) ve Almanlar (%0,5) da dahil olmak üzere 13 azınlık grubu mevcuttur.romanya halkının % 96'sı okur-yazardır. Ülkede kentleşme oranı, 1948 yılında nüfusun %23,4'ü oranındayken. Komünist dönemde yükselmiş, 1989 yılında %54,3 düzeyine gelmiştir. Daha sonra ise bu artış hızını yitirmiştir ve 1999 yılma gelindiğinde kentleşme oranı %54,7 düzeyinde seyretmektedir. Romanya, Batı Avrupa ülkelerine göre daha genç bir nüfusa sahiptir. Bununla beraber, azalan doğum oranı, bu durumun değişeceğine ve gelecek 10 yılın sonuna doğru, ülkedeki yaşlı nüfusunun çalışma yaşındaki nüfusa bağımlılık oranının yükseleceğine işaret etmektedir. Bu durumun, emeklilik, sosyal sigorta ve sağlık sistemi üzerinde bir baskı oluşturması beklenmektedir., Komünist sistemin yıkılmasının ardından, ülkenin işgücü yapısı ve büyüklüğü de önemli ölçüde değişiklik göstermiştir. Faal nüfus 1989 yılından 1998 yılına gelindiğinde yaklaşık 2 milyon kişi azalmıştır. Daha önce %80'lerde seyretmekte olan çalışma yaşında olan işgücünün, çalışma yaşında olan toplam nüfusa oranı da 1998 yılı itibarıyla %63,6 oranına gerilemiştir. İşgücü kaybı en fazla sanayi sektöründe yaşanmış, bu sektörde çalışmakta olan faal nüfus yaklaşık 4,17 milyon kişiden 2,32 milyon kişiye düşmüştür. TABLO 3 ÇALIŞMA YAŞINDA OLAN İŞGÜCÜ VE İŞSİZLİK Tarım ve ormancılık 1996 Toplamın %SJ 1997 Toplamın %si 1998 Toplamın %SJ 1999 Toplamın %si 2000 Toplamın % si , , , , ,4 Sanayi^ , , , , ,2 inşaat 475 5, , , , Servis , , , , ,3 Toplam çalışanlar , , , , ,0 İşsizlik 658 6,6b b ,4b ,8b ,5b a: madencilik, imalat ve kullanımı b:toplam çalışan nüfusun % si Kaynak: Economist Intelligence Unit - Romania Country Profile 2002

19 1998 yılı itibarıyla, nüfusun %38,2'si kamu kesiminde görevlidir. Faal nüfusun %8'inden fazlası yüksek eğitim, %4,7'si de ortaöğretim sonrası mesleki eğitim görmüştür. Ülkede kayıtlı işsizlik 1994 yılında en yüksek seviyeye çıkmış ve 1,2 milyon kişi olarak gerçekleşmiştir. Bu, toplam işgücünün %10,9'una karşılık gelmektedir. Bu oran 1996 seçimleri öncesi azalma göstermiş olmakla beraber, izlenen sıkı para ve maliye politikalan nedeniyle 1998 yılının Şubat ayı itibanyla işsizlik oranı %9,7 düzeylerine yükselmiştir. Sanayi sektörünün yeniden yapılandırılması çalışmaları hız kazandıkça, ülkedeki işsizlik oranının %11 düzeylerine kadar artacağı tahmin edilmektedir. Nitekim 2000 yılı sonu itibanyla kayıtlı işsizlik oranı toplam işgücünün %10,5'ine kadar ulaşmıştır^ Siyasi ve İdari Yapı İlk kez 1859 yılında VVallachia ve Oldavia Prensliklerinin birleşmesi ile doğan Romen ulus devleti, 400 yıl Osmanlı Devleti egemenliği altında kaldıktan sonra 1877 yılında bağımsızlığını ilan etmiştir. I. Dünya Savaşı'nm ardından, 1918 yılında Transilvanya, Bessarabia ve Bucovina bölgeleri de Romanya ile birleşmiştir. II. Dünya Savaşı sonrası ülke, diğer Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri gibi Sovyet egemenliği altına girerek komünist rejimi benimsemiştir. 30 Aralık 1947 tarihinde, Romen Kralı çekilmiş ve ülke Romanya Halk Cumhuriyeti adını almıştır yılına kadar ülkenin Cumhurbaşkanı olan Gheorghiu Dej' in ardından Romanya Komünist Partisi Genel Sekreteri Nikolae Caesescu, devlet konseyi başkanı olmuş, ülkenin adı Romanya Sosyalist Cumhuriyeti olarak değişmiştir. Doğu Avrupa ülkelerinde komünist rejimlerin sarsıldığı 1989 yılı sonlannda, ülkenin Timoşoara kentinde rejime karşı ilk tepkiler başlamış, bastırılan gösterilerin Bükreş'e sıçraması ile birlikte olaylar hızla gelişmiş, Nikolae Ceasescu ile eşi idam edilmiştir. Tüm ülkeye yayılan ayaklanmalar sonucu, Ulusal Kurtuluş Cephesi sosyalist rejime son vermiştir"^. 27 Kasım 1991 tarihinde oylanan Anayasa'ya göre yönetim şekli Cumhuriyet olup, dört yıllık bir dönem için seçilen iki meclisli parlamento bulunmaktadır. Cumhurbaşkanı lon lliescu 10 Aralık 2000 tarihinde göreve başlamıştır. Başbakan Adrian Nastase'dir^. Öte yandan; ülkenin idari bölünme yapısı komünler, kentler ve eyaletlerden oluşmaktadır. Ülkede 41 eyalet, 71'i belediye statüsüne sahip 262 kent ve köyü bulunan 2686 komün bulunmaktadır. 3 İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (İGEME). Balkan Ülkeleri Raporları Serisi: Romanya, Haziran 2002, s:2 4İGEME, a.g.e. 2002, s:2 5

20 2. EKONOMİK YAPI 2.1. Genel Ekonomik Durum Ekonomik Politikalar ve Ekonomik Göstergalerdeki Gelişmeler Avrupa'nın güney doğusunda yer alan Romanya, Polonya'nın ardından Orta ve Doğu Avrupa'nın en büyük ikinci pazarı durumundadır. Faal nüfusun % 27,2'sinin sanayide, % 37,5'inin ise tarım ve ormancılık alanında çalıştığı Romanya'da, sanayileşme sürecine girilmesiyle birlikte büyük bir iç göç gerçekleşmiştir. II. Dünya Savaşı'ndan ağır yaralarla çıkan Romanya, ekonomisini kalkındırmak için büyük bir mücadele dönemine girmiştir. Aralık 1989 Devrimi'nden sonra serbest piyasa sistemine adapte olmaya başlayan Romanya, iktisadi gelişme amacıyla dış ticarete önem vermiştir. Ayrıca, yine bu amaçla pek çok reformlar yapılmıştır. Kısa sürede hisselerinin çoğu devlet kontrolü altında bulunan bütün kuruluşlar hızlı ve şeffaf bir şekilde özelleştirilmesi ve vatandaşların hayat standardının yükseltilmesi yönünde politikalar uygulamaya konulmuştur. Özellikle, IMF, Dünya Bankası, AB gibi uluslararası kuruluşlar tarafından desteklenen reformlar, diğer Merkezi ve Doğu Avrupa ülkelerine göre daha yavaş seyretmekle beraber devam etmektedir. Kısa bir sürede önemli gelişmelerin kaydedildiği Romanya, kısa, orta ve ^ >^v^..y.. ıv^,w,, in vade'".... ı\ı^jr v^ov-tııv.^ıy I ı iwimciiiyci, r\ıoa, uı Ld ve uzun vadeli yatırımcılar için Avrupa'nın en cazip ülkelerinden biri olma yolundadır^ 2000 yılı Kasım ayındaki genel seçimleri sonrasında Adrian Nastase başbakanlığındaki orta sol görüşlü PSDR, Macar Demokratik Birliği (HDUR) ve Ulusal Liberal Parti (NLP) koalisyonu göreve başlamıştır. Yeni hükümet Romanya'nın kaynaklarının etkin kullanımını temel alan "Romen Reform Programının uygulanmaya konacağını ilan etmiştir. Bu programa göre; * yılları arasında büyüme oranının yüzde olması, * 2001 yıl sonu enflasyon oranının yüzde olması, 2004'te tek haneli rakamlara inmesi, * Tüketim ve enerjide uygulanan katma değer vergisinin yüzde 9'a indirilmesi, teknoloji ithalatında gümrük vergisi ve katma değer vergisinin kaldıniması; 6

21 * özelleştirme gelirlerinin yüzde 60'ı ile finanse edilen ve özelleştirme sürecindeki kuruluşlara yeni teknolojileri uygulamak üzere Ulusal Yeniden Yapılanma Fonu oluşturulması; * Yılda 1.8 milyar dolarlık yabancı yatırımın ülkeye çekilmesi * Avrupa Birliği'ne üyelik yönünde 2000 yıllında tüm partiler tarafından benimsenip, Brüksel'e sunulan programın devam ettirilmesi; * Devlet bütçesine yük olan büyük devlet kuruluşlannın özelleştirilmesinin hızlandırılması ve tamamlanması (öncelikle Braşov'daki kamyon ve traktör fabrikaları ile Galati'deki metalürji alanında faaliyet gösteren fabrika); * Önceki iktidar döneminde kaybedilen veya ihmal edilen ihraç pazarlarının tekrar kazanılması (örn.rusya pazarı); * Turizm sektörüne ilişkin tüm özelleştirmelerin 2001 yılı içinde tamamlanması;' * Altyapı geliştirme faaliyetlerinin sürdürülmesi (yol, otoyol, ikinci nükleer santral, Bükreş-Köstence otoyolunun inşasına devam edilmesi ve Bükreş- Braşov otoyolunun inşasına öncelik verilmesi); * yılları arasında ulusal ve uluslararası finansman yoluyla ev, apartman tipi konut inşa edilmesi; * Tarımsal verimliliği artırma yönünde bir program hazırlanması hedeflenmektedir. Hükümetin Şubat 2002'de IMF'e verdiği niyet mektubunda vurguladığı iki nokta özelleştirme sürecinin hızlandırılması ve ücret politikasında kısıtlamalara gidilmesidir. 7

22 TABLO 4 ROMANYA'NIN TEMEL EKONOMİK GÖSTERGELERİ GSMH (Milyon $) Büyüme hızı (%) Kişi Başına Milli Gelir ($) GSMH SEKTÖREL PAYLAŞIM (%) Tarım ve Hayvancılık Sanayi İnşaat Hizmetle ve diğer DIŞ TİCARET (milyon $) İthalat (CİF) İhracat (FOB) Denge İhracat/İthalat (%) CARİ İŞLEMLER AÇIĞI (milyon $) TOPLAM DIŞ BORÇLAR (milyon $) DÖVİZ REZERVLERİ (milyon $) DEVLET BÜTÇESİ (milyon $) Gelirler Giderler Denge YABANCI SERMAYE Yabancı sermayeli firma sayısı YILLIK ORTALAMA FAİZ (%) PARA ARZI (M2) (milyon $) iç KREDİ HACMİ (milyon $) ORTALAMA DÖVİZ KURU ENFLASYON ORANI (%) NÜFUS (1000 Kişi) işsiz SAYISI (1000 KIŞI) IŞSIZLIK ORANI (%) ORTALAMA NET GELİR ($) TÜRK SERMAYELİ ŞİRKET SAYISI KAYITLI TÜRK SERMAYESİ (milyon $ ÖZELLEŞTİRMEYE KATILIM (milyon $ ) Kaynak: Monthly Statistical Bulletin: Romania

23 Yabancı Yatırımlar Döviz Kuru 7 milyar dolar ( Ağustos 2001) 1 ABD Doları = 29,060 Ley (2001 Ortalama) 1 ABD Doları = 31,219 Ley (12 Temmuz 2002) 1 Avrupa Birliğiro = 31,219 Ley (12 Temmuz 2002) Kaynak: Economist Intelligence Unit Country Profile 2002 Romania (a) İktisadi İstihbarat Birimi tahmini Enflasyon ve Ücretler Enflasyon, bölgesel standartların üzerinde bulunmakta olup enflasyon düşüşü fazla iz bırakmadan aşamalı yumuşak bir geçiş ile gerçekleştirilmiştir. Bu, parasal ihraç yoluyla finanse edilen mali açığın dile getirilmesidir. Makroekonomik politika yıllarında rahatlatılmıştır yıllanndaki başarılı stabilizasyon programından sonra yıl sonu enflasyon oranlan para kontrolüyle 1996 yılında % 57 olarak gerçekleştirilmiştir. Fiyat ve değişim oranları liberalleşince, liberal ücret indeksleri ile gereğinden fazla ödeme politikaları ile dalgalanarak %151 oranına ulaşmıştır da ki enflasyon kontrolü, kamu masraflarının kontrolü ve enerji ücretlerinin dünya piyasalarıyla yakın bir seviyeye çekilmesiyle mümkün olmuştur. Rekabet sorunları amortismanlar üzerinde de baskı yaratmaktadır 'te hükümetin aşamalı satın alma yaklaşımı ile %20 civarlanna çekilmesi hedeflenmektedir. Buna göre 2001 in sonunda %25 e ve 2002 yılının sonunda ise % 30,3 olması önerilmiştir. TABLO 5 ENFLASYON (Yıllık Ortalama %) Tüketici fiyatları 34,5 68,0 Net nominal ücretler 40,5 58,2 Kaynak: Economist Intelligence Unit Country Profile 2002 Romania Yaşam standartlarının komünizm devrinde düşmesi de bir problem olarak gözükmektedir. Geçişin ilk yıllarında DC-led hükümeti çoğunluk tarafından komünizmden daha kötü olarak düşünülmüştür. 1996,ile 2000 yılları arasında yaşam standardı seviyesi çok düşmüştür deki başlıca ürünlerdeki fiyat kontrolü enflasyonun hızını kesmiş ve sonbaharda reel oran 22,8% olmuştur da reel oranlan iyileştirilmiş 2000 de %4 düşürülmüştür. Hükümet yerel girdileri sınırlamış ve 2001 de girdiler 4-5% oranında artmıştır^. 8 Kaynak: Economist Intelligence Unit Country Profile 2002 Romania, s:30-31

24 2.2. Başlıca Sektörler TABLO 6 GSYİH NIN SEKTÖRLERE GÖRE DAĞILIMI (%) Sanayi 34,2 35,6 27,5 27,8 27,6 Tarım ve Ormancılık 19,1 18,1 14,6 13,9 11,4 İnşaat 6,9 5,3 5,3 4,8 4,8 Ulaşım ve Haberleşme 8,0 10,2 Ticaret, Turizm,Otelcilik vb. 11,7 11,4 13,7 13,5 Diğer 20,3 20,1 19,4 Kaynak: Economist Intelligence Unit Country Profile 2002 Romania *: Bilinmiyor Tarım Romanya en büyük tarım üreticilerinden biri iken komünist dönemde tarım aletlerinin toplanması sebebiyle gerileme yaşanmıştır. Tarım işçiliği 1995'ten beri artmakta olup toplam işçiliğin %43 ünü oluşturmaktadır. Tarım 2001 yılında %15 değer kazanmıştır. Toprak özelleştirmesi, tarım arazilerinin iadesi ve binaların haczedilmesi komünist dönem içinde tamamlanamamış ve politik tartışmaların konusu olmuştur. Tarım sektörü ekonomideki en fazla şahıs sahipliği seviyesine sahip sektör durumundadır. Yasal çekişmeler, bürokratik engeller ve rüşvet sebepleri ile toprak dağıtımında sorunlar yaşanmıştır. Tarımsal ürünler, iklimsel olaylardan, sellerden ve kurallıktan son derece fazla bir biçimde etkilenmektedirler. Romanya'da iklim olaylan sebebi ile üretim miktarı etkilenmiştir. Nehir setleri çok defalar sağanak yağmurlar karşısında etkisiz kalmıştır. Ülkenin farklı bölgeleri aynı anda sellerden ve kuraklıktan etkilenmiştir. Canlı hayvan sektörü de bunlardan etkilenmiştir ile 2000 yılları arasında et ve hayvansal ürünlerin üretiminde ciddi bir düşüş olmuştur. Tarımsal üretim 2000 yılındaki kuraklıktan oldukça etkilenmiştir. Bununla birlikte tarım sektöründe 2001 içinde %21,2 oranında artış olmuştur. Avrupa Birliğinin Kasım 2001 raporunda tarım sektörünün yönetiminde birçok problem olduğunu ortaya koymuştur. Tarım piyasasının genel politikası mekanizmalarını tamamlayamamış olup istatistiki bilgilerin az olması ise pazarı k k

25 izlemeyi imkansız kılmaktadır. Yemek yönetimi Avrupa Birliği hijyen ve halk sağlığı standartlarını sağlayamamaktadır. Romanya Avrupa Birliği'ne giriş için Avrupa Birliği ile yaptığı görüşmelerle sağlık konusunda ilerlemeler sağlanmıştır, hükümet tarım sektörünün problemleriyle karşı karşıya gelince yenilikler yapmış ve Avrupa Birliği'nin canlı hayvan ve hayvansal ürünlerin hijyeni ile ilgili standartlarıyla alakalı olarak özellikle mezbahalar için dayanıklı yatırımlar, et ürünlerinin üretimi, süt ürünlerinin üretimi ve veterinerlik faaliyetleri konulânnda bir takım görüşmeler yapılmıştır. TABLO 7 EKİLMİŞ ALANLARIN YÜZÖLÇÜMÜ VE 2000 YILINDA BAŞLICA ÜRÜNLERDEN ELDE EDİLMİŞ ÜRETİM Ekilmiş alan -bin ton- Üretim -bin ton yılına göre değişmeler Ekilmiş alan -bin ton- Üretim -bin ton- Hububat Sebze Yağ bitkileri Şeker Pancarı Patates Sebze ve sera sebzeleri Üzüm Meyve Kaynak: Ulusal istatistik ve İktisadi Araştırmalar Enstitüsü TABLO YILININ SONUNDA MEVCUT HAYVAN SAYISI Bin hayvan başı 1999 yılına göre değişmeler Sığır Domuz Koyun ve keçi Kaynak: Ulusal İstatistik ve İktisadi Araştırmalar Enstitüsü

26 Madencilik Romanya'da uzun süredir maden çıkarılmakta ve işlenilmektedir. Bakır ve mineral üretimi ilk olarak Caras Severin, AIba, Harghita ve Maramures te yapılmıştır. Romanya'nın az olarak demir, bakır, çinko, altın, uranyum ve boksit yatakları bulunmaktadır. Tahmin edilen miktarlar; boksit 2,5 milyon ton, kayalar içinde bulunan mineraller ton, çinko 1,4milyon tondur. Bakır rezervleri 1,5 milyon ton, ancak maksimum bakır içeriği yaklaşık 0,35% tır. Çoğu maden yatağı; bakımdan, yatırımdan ve çevre düzeninden yoksundur. TABLO 9 MİNERAL ÜRETİMİ (000 TON) Boksit 175,0 127,0 162,0 - - Bakır 24,4 22,6 19,1 16,5 16,1 Kurşun 21,4 19,4 15,1 17,5 18,8 Çinko 32,1 31,7 25,6 26,5 27,5 Demir 860,0 756,0 495,0 131,0 116, İmalat Sanayi Ağır sanayileşme hamlesinden komünist dönemde vazgeçildiği için metalürji, mühendislik ve kimya endüstrisi bundan etkilenmiştir. 1980lerde ve 1990larda yapılan modernizasyona rağmen kullanılan teknolojinin Avrupa Birliği ortalamasının sene gerisinden geldiği görülmektedir. 1990larda yapılan kısıtlamalar sebebiyle araştırmalar, üretim, patent başvuruları ve girişimler için personel harcamaları Romanya'nın yenilik potansiyelini sekteye uğratmıştır.sonuç olarak görülmektedir ki Romanya teknoloji ithalatına mahkumdur. Ve üretim sektörü için yabancı yatırımlara ihtiyaç duymaktadır. Bununla birlikte makine teçhizatının ve ana ekipmanların ithali geçiş ekonomilerinde, Doğu Avrupa'da oldukça az olarak gerçekleşmektedir de Demokratik Konvensiyon endüstride yeniden yapılanmaya girişmiş, petrokimyada, metalürji endüstrisinde aşırıya kaçan kapasiteyi azaltmıştır. Sosyal Demokrat Parti ülkeyi yabancı yatırımcılara açmıştır. Ülkeye gelen yabancı yatırımcılar düşük üretim, işçi problemleri ve bürokratik engeller gibi birçok problemlerle karşılaşmıştır. Endüstriyel çıktılar 1989 dan 1999 a kadar yarı yarıya düşmüştür. Bununla birlikte 2001 yılında %8,2 endüstriyel artış gerçekleşmiştir.ancak bu artışla birlikte bile oran 1996 dan daha azdır. Dayanıklı tüketim malları ve hafif tüketim malları uzun dönemde üretim potansiyeli içermektedir.

27 Romanya adı geçen sektörlerde rekabet yaratabilecek kapasiteye sahiptir. Hafif endüstri ürünleri ve hafif makine teçhizatı ile ekipmanları, küçük ve orta ölçekli girişimler hükümetlerce ihmal edilmiştir ve 2001 yıllarında en fazla başarı ihracattan gelmiştir. Tekstil, ayakkabı, yiyecek ve içecek, hafif makine ekipmanları ve elektrik teçhizatları ihraç edilmiştir. TABLO 10 SEÇİLMİŞ ÜRÜNLERİN ÜRETİMİ (000 TON) Ham çelik Beton Plastik processed products Sentetik plastik Süt kostik Yolcu arabası (000) TV(OOO) Çamaşır makinesi (000) Buzdolabı (000) Traktör (000) Bira (000) İnşaat 2000 yılında inşaat işlerinin değeri 3,1 milyar dolar olup 1999 yılına göre %5.4 artış kaydetmiştir. Özel sektörde gerçekleştirilen inşaat işleri %87,3 oranındadır. Yeni inşaatlar ve tamirat işleri toplam inşaat işlerinin değerinden %63.6 oranını temsil edip en büyük orana sahip olmaktadır yılında kullanıma verilen konutların sayısı olup 1999 yılına göre 3390 konut sayısı ile düşüş kaydetmiştir. Bütçe sübvansiyonlarıyla gerçekleştirilen konut sayısı 1270 olup, 1999 yılına göre düşüş kaydetmiştir.

28 2.2,5. Turizm Romanya; Karadeniz kıyıları, Danube deltası, Kuzey Moldavya ve Karpatlar gibi dağlık bölgeleriyle bir çok doğal kaynağa sahiptir. Romanya'nın potansiyeli tam anlamıyla kullanılmamakta, turizm yapısı ve otel faaliyetleri zayıf kalmaktadır. Tam anlamıyla bir koordinasyon eksikliği yaşanmaktadır. Sonuç olarak yabancı yatınmcılar ise, 2001 yılı içinde turizmden 362 milyon ABD, Macaristan 2,6 milyar ABD kazanmıştır.üç vatandaştan biri yaz tatili yaparken yeni projeler daha çok yabancı turistleri etkilemek için hazırlanmaktadır. İki ana proje planlanmaktadır. Bunlardan biri Karadeniz kıyılarına inşası yapılacak olan Avrupa'nın en yüksek standartlarına sahip olacak Avrupa Resort diğeri ise Transilvanya' da yapılacak olan Dracula Parkı dır. Bu sektörde orta ölçekli ve lüks seviyede otel yatırımı yapılabilecek bir pazar potansiyeli mevcuttur. Romanya Turizm Bakanlığı, yeni hükümetin göreve başlamasından kısa bir süre sonra turizm sektöründeki özelleştirmelerin yetkili tek kuruluşu olmuştur. Bu bürokratik sıkıntıları azaltma yönünde önemli bir uygulamadır yılına kadar turizm sektöründe özelleştirmenin yüzde 50'si tamamlanmıştır. Kalan yüzde 50'nin özelleştirmesi devam etmektedir. GRAFİK 1 TURİSTİK BÖLGELERE GÖRE KONAKLAMA KAPASİTESİ OLAN KURULUŞLARIN SAYISINA AİT YAPI Diğer şehirler 27.9% Sahil 2 2.4% Bükreş ve diğer belediyeler 12.9% Tuna Deitas Kaynak:

29 GRAFİK 2.. TURİSTİK BÖLGELERE GÖRE KONAKLAMA KAPASİTESİNİN YAPISI (YER SAYISI) Bükreş x^e diğer belediyeler 15.5% Diqer şehirler '"13^5% Tuna Deltası 1.0% Kaplıca vsrieri 16,2%' Kaynak: GRAFİK 3 ROMANYA'NIN ULUSLARARASI TURİZMİ (000 Kişi) Romanya'ya geierı yabana sayısı..^^m. Romen turistlerin yabancı öfkeleri ziyaret etmeleri 1997 Kaynak: Perakendecilik Perakende sektörü komünizm sebebiyle ihmalle geçen yılların ardından hızlı bir büyüme dönemine girmiştir. Yabancı perakendecilerden Metro Cash & Carry (Almanya), Carrefour (Fransa) ve Tesco (İngiltere) düşük gelir seviyesine ve distribütör bulmadaki problemlere rağmen pazara girmiş ve hızla Bükreş'e yayılmışlardır^ 9 Economist Intelligence Unit Country Profile 2002 Romania, s.32-37

30 2.3. Özelleştirme 1990 yılından başlayarak Özelleştirme Ajansı (SOF) 8873 şirketi özelleştirmiştir^^ yılı Kasım ayındaki genel seçimler özelleştirme sürecini olumsuz etkilemiştir yılında kurulan yarı-otonom bir kuruluş olan SOF Aralık 2000'de yayınlanan yeni kararname ile tamamen devlet kontrolünde bir Özelleştirme Ajansına dönüştürülmüştür. Daha sıkı politikalar uygulaması öngörülen ajans, özelleştirilen firmanın sonraki 5 yıl aynı faaliyet alanında aktivite göstermesini ve firmanın gelirinin özelleştirildiği ilk yılın sonunda elde edilen gelirin en az %70'ini sağlamasını öngörmektedir. Stratejik öneme sahip doğal gaz firması Petrom, AIprom Slatina, Romanya Ticaret Bankası (BCR), Romanya ulusal havayolları Tarom ve altı turizm firmasının özelleştirilmesine büyük önem verilmektedir Nisan ayında Romanya Ziraat Bankası Banca Agricola'nın 52 milyon dolara Raiffeisenzentralbank ve Romanian-American Enterprise Fonu'na satılışı yeni hükümetin gerçekleştirdiği ilk özelleştirmedir. Romanya'daki en büyük ve başanlı metal üretim firması Sidex Galati İngiliz LNM Grubu tarafından Temmuz 2001'de, alüminyum fabrikası Alro Slatina Marco International of New York tarafından Nisan 2002'de satın alınmıştır. Romanya hükümeti IMF ve Dünya Bankası görüşmelerinde özelleştirme sürecini hızlandırması yönündeki tavsiyeleri değerlendirerek yeni bir uygulama başlatmıştır. Bu uygulamaya göre zarar eden kuruluşlar sembolik olarak 1 İngiliz Sterlini'ne satılacak ve sözkonusu kuruluşların vergi borçları alıcı firmaya yansıtılmayacaktır. Böylelikle 180 günde tamamlanabilen özelleştirme sürecinin kısaltılması ve yabancı yatırımcıların ilgisinin korunması amaçlanmaktadır^^ 10 Chamber of Commerce and Industry of Romanla and Bucharest, Investment Guide to Romania, July2002, s ' '

31 GRAFİK 4 ÖMltoftlrJlûîi Firmaların Yıllara Gûm Dağılımı ) Özelleştirme Stratejileri Hükümetin stratejilerine bağlı olarak, Özelleştirme ve Kamu Çıkarları İdaresi (APAPS) aşağıdaki hedefleri gütmektedir: - Mevcut yasal çerçevenin sunduğu tüm özelleştirme yöntemlerinden yararlanarak kamu varlıklarını satışa sunmak (kamu ihalesi, sermaye piyasası satış yöntemleri, müzakere, açık artırmaya davet, uluslar arası sermaye piyasasındaki bankalar tarafından verilen güvence makbuzları, ve yukarıda adı geçen yöntemlerin herhangi bir kombinasyonu); - Romen hükümetinin uluslararası finans kurumlan ile yaptığı anlaşmalardan doğan tüm yükümlülükleri dahilinde özelleştirme kurumları ya da uluslararası yatırım bankaları tarafından gerçekleştirilen hisse satışı yolu ile özelleştirmeleri gerçekleştirmek; - Kamu öz varlığına sahip bankalara ilişkin özelleştirme ve yeniden yapılandırma işlemlerini ve sigorta şirketlerinin özelleştirilmesine hız vermek; - Büyük şirketleri cari iş/mal varlığı yapılarına bölmek, bu bölünme sonucunda ortaya çıkan küçük ve orta boy şirketleri hızla özelleştirmek ve bu bölme işleminden doğan tali mal varlıklarını satmak. Bu tür satışlar, APAPS'ın yerel bölümleri tarafından gerçekleştirilmektedir.

32 - Şirketlerin vadesi geçmiş borçlarını yeniden yapılandırılması ya da bu borçların vadelere bölünmesi için bütçe kreditörlerinden ya da duruma göre, şirketlerin geciken borç ödemelerinden doğan cezalarının silinmesi için devletten talepte bulunarak APAPS satış ihalelerinin çekiciliğini artırmak^. Not: Romanya'da özelleştirilecek firmaların listesi internet adresi olan Devlet Mülkiyetinin Özelleştirilmesi ve Yönetiminden Sorumlu Kurul'dan (Authority for Privatization and Management of State Ownership) 'nden elde edilebilir. 3. DIŞ TİCARET Romanya Hükümeti, Avrupa Birliği, CEFTA ve EFTA ülkelerine ithalatta uyguladığı gümrük vergilerinde 1 Ocak 2001 itibariyle tarım ürünleri hariç yüzde 80 oranında bir indirime gitmiştir. AB, Romanya'nın başlıca ticaret partneridir. 1995'te imzaladığı işbirliği anlaşması çerçevesinde AB, tek taraflı olarak, 1997 itibariyle işlenmiş ürünlerdeki gümrük vergilerini kaldırmıştır. Romanya 2001 yılı içinde ihracatının yüzde 70'ini AB ülkelerine yapmıştır yılında ihracatının yüzde 24.9'unu İtalya'ya, yüzde 15.6'sını Almanya'ya yapan Romanya, bu iki ülkenin esnek tüketim artışı vasıtasıyla AB'nin büyümesindeki yavaşlamanın olumsuz etkilerini azaltmayı hedeflemektedir yılında petrol fiyatlannda görülen artış mineral ürünlerde yüzde 60'lık bir artışa ve bu sektörde 700 milyon dolarlık bir ticaret açığına sebep olmuştur. Romanya'da önemli bir konuma sahip olan tarımsal üretim, olumsuz iklim koşulları nedeniyle beklenenin altında gerçekleşmiş ve bu da dış ticaret açığının artış sebeplerinden bir diğerini oluşturmuştur. Bölge ülkeleriyle CEFTA çerçevesinde ticaret gerçekleştiren Romanya, bu bölge ülkelere ihracatında 1999'da %25, 2000 yılında %46'lık bir artış kaydetmiştir. Birleşmiş Milletler'in yaptırımlarının kalkması sonucu Yugoslavya ile ticareti de artmıştır. 11 Mart 1999 târihinde Türkiye, Bulgaristan ve Romanya Cumhurbaşkanları tarafından imzalan bildirge çerçevesinde serbest ticaret bölgesi oluşturmayı kararlaştırmış ve yürürlükte olan Serbest Ticaret Anlaşmaları sonucu her iki ülke Türkiye'den ithal ettikleri sanayi ürünlerine uyguladıkları gümrük vergilerini 1 Ocak 2002 itibariyle kaldırmıştır. Türkiye'de benzer bir uygulamayı aynı tarih itibariyle yürürlüğe koymuştur^l 12 TIAD, a.g.e., s

33 Yıllar İhracat (FOB) TABLO 11 DIŞ TİCARET RAKAMLARI (MİLYON $) İthalat (CİF) İhr. % İth. % Ihr/İth Denge Hacim Kaynak: Monthly Statistical Bulletin TABLO YILI DIŞ TİCARETİ Aylar İhracat (FOB) İthalat (CİF) Hacim Denge Kaynak: Monthly Statistical Bulletin

34 TABLO YILI OCAK-AĞUSTOS AYLARI İTİBARİ İLE ROMANYA'NIN EN FAZLA İTHALAT VE İHRACAT YAPTIĞI ÜLKELER İTHALAT (CİF) İHRACAT (FOB) 1. İTALYA İTALYA ALMANYA ALMANYA RUSYA FED FRANSA FRANSA İNGİLTERE VE İRLANDA 5. İNGİLTERE VE İRLANDA 5. TÜRKİYE MACARİSTAN ABD AVUSTURYA HOLLANDA ABD AVUSTURYA TÜRKİYE MACARİSTAN HOLLANDA YUNANİSTAN UKRAYNA BELÇİKA ÇEK CUMHURİYETİ İSPANYA POLONYA 13. İSRAİL GENEL TOPLAM GENEL TOPLAM Kaynak: Romanya Türk Dış Ticaret Müşavirliği 3.1. Romanya'nın Taraf Olduğu Başlıca Dış Ekonomik Anlaşmalar Uluslararası Kuruluşlara Üyelik Uluslararası Para Fonu (IMF) Uluslararası Yatırım ve Kalkınma Bankası (IBRD) Dünya Ticaret Örgütü'ne üyelik (Aralık 1994) Uluslararası Finansal İşbirliği (IFC) Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı (MIGA) Avrupa Yatırım ve Kalkınma Bankası (EBRD) Diğer Anlaşmalar AB ile Ortaklık Anlaşması (Şubat 1995) EFTAile Serbest Ticaret Anlaşması (Mayıs 1993) CEFTA (Orta Avrupa Serbest Ticaret Birliği) ile Anlaşma (Nisan 1997)^"^ 14

35 4. YABANCI YATIRIMLAR 4.1. Yabancı Yatırımlara Açık Alanlar Doğal kaynaklar, tanm, üretim, telekomünikasyon, inşaat, bilimsel araştırma, ticaret, turizm, bankacılık ve sigorta da dahil olmak üzere hemen tüm sektörlerde yatırıma müsaade edilmektedir. Sigorta ve hukuki sektörlerdeki ilgili yönetmeliklere göre, yabancı yatırımcıların bir Romen ortaklarının bulunması gerekmektedir. Aynı şekilde, basın yayın endüstrisinde de yabancı iştirakin türü ve seviyesi üzerinde sınırlamalar vardır. Elektrik, termal ve nükleer enerji, doğal gaz, petrolün işlenmesi, telekomünikasyon ve demiryolları gibi belirli alanlar devlet tekelindedir. Ulusal şirketlerin elinde bulunan bu alanlar kademeli olarak özelleştirilecek ve rekabete açık konuma getirilecektir^^. Yatırımlar için sınırlı olan durumlar: - Çevreyi korumak normlarına uymamak, - Milli güvenliği ve korunma ilkelerini olumsuz etkilemek, - Kamu düzeni, sağlığını ve ahlak normlarını olumsuz etkilemek. İmtiyaz ile ilgili 219/1998 sayılı kanuna göre, kamu faaliyetleri ve hizmetleri, kamu ulaşımı, kara nakliyatı, posta, telekomünikasyon, su, elektrik veya termik enerji ve doğal gaz dağıtımını, madeni kaynakların işletimini, yatınmcılarının uyruğu göz önünde bulundurmaksızın hükümet veya yerel yetkililerin karanyla yatırımcılara devredilebilir^^ Yabancı Sermaye Hareketleri 2000 yılı sonu itibari ile, döviz bazında hesaplanan toplam kayıtlı sermaye 4.6 milyar Amerikan Dolarıdır. Aşağıda; yıllara, ülkelere, kaynağına ve etkinlik alanına göre döviz bazında kayıtlı sermayenin durumu gösterilmektedir^''. 15 CCIR, a.g.e., s TIAD, a.g.e.,s.21

36 GRAFİK 5 Döviz bazında kayıtlı sermayenin toplam miktarı 842r 615,8 337, , ,8 mil, USD S

37 TABLO YILI SONU İTİBARİ İLE ÜLKELERE GÖRE DÖVİZ BAZINDA KAYITLI SERMAYENİN YAPISI DÖVİZ bazında kayıtlı Yabancı sermaye İle ticaret Ülke sermayenin toplam mil<tarı yaban şirket sayısı Milyon USD % Sayı % TOPLAM 4575, Hollanda 761,4 16, ,6 2. Almanya 512,6 11, ,2 3. Kıbrıs ,9 4. Fransa 320, ,8 5. İtalya 313,3 6, ABD 279,9 6, Birleşik Krallık 240,2 5, ,5 8. Kore Cumhuriyeti 233,8 5,1 68 0,1 9. Avusturya 203,1 4, ,5 10. Türkiye 185, ,7 11. Macaristan 158,1 3, ,4 12. Yunanistan 156,2 3, ,4 13. Lüksemburg 143,9 3, ,2 14. İsviçre 92,6 2, ,2 15. İsveç 61 1, ,8 16. Suriye 54,8 1, ,2 17. Kanada 46, Çin 41,3 0, ,9 19. İspanya 37,1 0, ,8 20.Lübnan 33,7 0, ,6 Kaynak: Romanya Ulusal Ticaret Sicil Bürosu

38 Romanya'da Türk yatırımcıları olarak * Anadolu Gurubu-Ploeşti'de bira fabrikası, * Pak Maya-Pascani'de maya fabrikası, * Kombassan Holding-Barlad'ta rulman fabrikası, * Fiba Holding-Köstence ve Bükreş'te Alışveriş Merkezi, * Bayındır Holding-Majestik Hotel, Finans Bank-Finans Bank Romania, * Enka Grubu-Pimapen kapı ve pencere fabrikası, * Nokia Dış Ticaret-Azomureş Gübre Fabrikası, * Koç Holding-Ram Dış Ticaret Ofisi, * Koç Holding-Arçelik Arctic firmasını satın aldı, Intekno-Statine Grafit Elektrot fabrikasının %51 hissesi, * Hayat Holding-Mureş'te ağaç sanayi şirketi, * Yılsan AŞ-Mureş'te AzomureşGübre Fabrikası, * Damat-Tween Bükreş'te mağaza sayılabilir. GRAFİK YILI SONU İTİBARİ İLE YABANCI SERMAYELİ ŞİRKETLERDE SEKTÖRLERE GÖRE DÖVİZ BAZINDA KAYITLI SERMAYENİN YAPISI Per^cendetJc: 4 8% T'Srm Turkrn İnşaat 3>5% 2.8% Taşımacılık 52% 7 i Samyî To^antic. 13.4% Hlzrr^ler 17-3% Kaynak: Romanya Bükreş Sanayi ve Ticaret Odası Yabancı yatırımcılara olumlu bir ortam yaratmak için çeşitli çalışmalar yapan Romen hükümeti yabancıların özelleştirme sürecine katılmaları ve Romanya'da yaptıkları faaliyetlerden elde ettikleri gelirlerin transferi konusundaki mevzuatı geliştirmiştir.

39 5. TÜRKİYE-ROMANYA İLİŞKİLERİ 5.1. Türkiye ile Ticaret Balkan ülkeleh arasında en yoğun ikili ticari ve ekonomik ilişki, Türkiye ile Romanya arasındadır. Türkiye; İtalya, Almanya ve Fransa'dan sonra, Romanya'nın ihracatında en büyük dördüncü ülkedir. İki ülke arasında tarihten gelen siyasi, kültürel, sosyal ve ekonomik yakınlık bulunmakta olup, bu durum Türkiye ile Romanya arasındaki ticari ve ekonomik ilişkilerin olumlu bir seyir izlemesini sağlamıştır. İki ülke arasındaki üst düzey siyasi temasların Cumhurbaşkanlarımızın girişimiyle kurumsallaşmasına paralel olarak ikili ekonomik ilişkiler son yıllarda hızla gelişmiştir^^. Türkiye'nin Romanya'ya yaptığı ihracat 2001 yılı itibariyle 392 milyon dolar, ithalat ise 481 milyon dolar olarak kaydedilmiştir. Bu dönem itibariyle dış ticaret hacmimizde gözlenen yüzde 14.4 azalma büyük ölçüde Romanya'dan ithalatımızdaki önemli düşüşten kaynaklanmaktadır yılı ilk altı ayı bir önceki yıl aynı dönemle karşılaştırıldığında dış ticaret hacmi yüzde 16 artmış ve ihracat ithalatı karşılar konuma yaklaşmıştır. Başta savunma, makine ve kimya sanayi olmak üzere, otomotiv, tekstil, deri ve ayakkabı, kereste işleme, gıda sanayi ve inşaat malzemeleri alanlarında iki ülke arasındaki işbirliği ve ticaret olanakları bulunmaktadır^^ TABLO 16 TÜRKİYE - ROMANYA DIŞ TİCARETİ (BİN DOLAR) YILLAR İHRACATIMIZ İTHALATIMIZ İHR/İTH DENGE HACİM , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , /6 189, , , , /6 246, , , ,657 Kaynak: T.C. Romanya Dış Ticaret Müsteşarlığı

40 TABLO 17 TÜRKİYE'NİN DIŞ TİCARETİNDE ROMANYA'NIN PAYI Romanya'ya İhracatm toplam ihracatımız içindeki payı (%) Romanya'dan ithalatımızın toplam ithalatımız içindeki payı (%) Romanya ile ticaretimizin toplam ticaretimiz içindeki payı (%) ,35 1,01 1, ,37 0,81 1, ,74 0,75 1, ,0 1,0 0, ,2 1,2 1, ,3 1,2 1,2 Kaynak: T.C. Dış Ticaret IVlüsteşarlığı 5.2. Romanya ve Türkiye'nin Taraf Olduğu Anlaşma ve Protokoller Türkiye Romanya arasındaki Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaşması, 1 Ocak 1989 dan beri yürürlüktedir. 7 Nisan 1996 yılında imzalanan Karşılıklı Yatırımları Teşvik ve Ekonomik İlişkileri Geliştirme Anlaşması ve Şubat 1998 de yürürlüğe giren Serbest Ticaret Anlaşması da dahil olmak üzere iki ülke arasında imzalanan diğer tüm anlaşmalar Türkiye Romanya ticari ilişkilerinin daha da gelişmesini sağlamıştır^^. TABLO 18 İKİ ÜLKE ARASINDAKİ ANLAŞMA VE PROTOKOLLER Anlaşma Adı İmza Tarihi RG Tarih ve No Ticaret Anlaşması Uzun Vadeli Ei^onomik Sınai ve Teknik Işb. Ani Uluslararası Karayolu Taşımacılığı Ani Uzun Vadeli Ticari, Ekonomik ve Teknik Işb.Anl Türk-Romen Karma Ekonomik Komisyonu 19.Dönem Toplantısı Protokolü _ Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi Ani Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Ani Serbest Ticaret Anlaşması Mutabakat Zaptı İGEME, a.g.e.2002, s.15

41 5.3. Karşılıklı Doğrudan Yatırımlar, Ortak Yatırımlar ve İşbirliği İmkanları Türk Yatırımcıları; * Coğrafi yakınlık, * Çeşitli ulaşım bağlantıları, karayolları, denizyolları ve havayolları olması, * İki ülke arasında 60 güne kadar kalımlarda vize uygulanmaması, * 1 Ocak 2002 tarihine kadar Romanya ve Türkiye arasında bir serbest değişim bölgesi olmasını öngören serbest ticaret anlaşmasını imzalanması, ayrıca iki ülke arasında çift vergilendirmeyi iptal eden bir anlaşma olması, * Romanya'da iş yapan 6000 Türk firması ve yaklaşık Türk işadamı olması, * Romanya'da, ve özellikle Dobruca'da aktif bir Türk halkı bulunması, * Yatırımlar için özel bölgelerin bulunması (kalkınmada öncelikli bölgeler), serbest bölgeler, * Sanayi parkları kanunun işlemesi gibi sebeplerden dplayı Romanya'ya yönelmekte ve bu yönelimi "Yatınmların Karşılıklı Teşvikine İlişkin Anlaşma"nın 1996 yılından bu yana yürürlükte olması da desteklemektedir \ Romanya'daki sistem değişikliğinden sonra küçük yatırımlarla Romen piyasasına giren Türk girişimcileri daha sonra hizmetler ve imalat alanında yatırımlara yönelmiş, ancak büyük taahhüt projeleri konusunda pek başarı sağlayamamıştır itibariyle Romanya resmi kayıtlarına göre Türk yatırımları toplamı yaklaşık 360 milyon dolara ulaşmıştır. Bunun 254 milyon dolarlık bölümü doğrudan yatırım şeklinde, 105 milyon dolarlık kısmı ise özelleştirme yoluyla yapılmıştır. Türkiye Romanya'ya yapılan doğrudan yabancı yatırımlar içinde yüzde 3.6'lık pay ile dokuzuncu, firma sayısı açısından ise üçüncü sırada yer almaktadır. Bu yatırımlann yüzde 52'si Bükreş'te, yüzde 16'sı Köstence'de ve yüzde 5'i llfov bölgesinde yer almaktadır^^. Romanya'da Türk yatırımlarının yatırım hacmi itibariyle sektörlere göre dağılımı Grafik 7'de yer almaktadır. Türk yatırımlannın sayı itibariyle sektörlere göre dağılımı ise Tablol 8'de yer almaktadır