Ege University Working Papers in Economics

Transkript

1 Ege University Working Papers in Economics KÜLTÜR EKONOMİSİ VE BÖLGESEL POLİTİKA Neşe Kumral Mehmet Güçlü Working Paper No: 13 / 05 December 2013 Department of Economics Ege University

2 Kültür Ekonomisi ve Bölgesel Politika Neşe Kumral 1 Mehmet Güçlü 2 1. Giriş Bilgisayar, bilgi iletişim, internet ve yazılım uygulamaları alanındaki bilimsel yenilikler ile buna dayalı olarak gelişen BİT (bilgi ve iletişim teknolojileri) ve internet ekonomisi, insan yaşamını etkileyen tüm alanlarda önemli değişimlere yol açmışlardır. Kültür de bu alanlardan bir tanesidir. Kültür, bir toplumun veya sosyal grubun sanat ve edebiyatının yanı sıra yaşam tarzını, birlikte yaşama biçimini, değerler sistemini, geleneklerini ve inançlarını kapsayan, bir bilgi birikim sürecini ifade etmektedir (UNESCO, 2001; UNESCO, 2009). Bu süreç kültürü oluşturan unsurların nesiller boyunca yeniden yorumlanması ve yazılı, sözlü, görsel olarak aktarılmasıyla oluşmaktadır. Bilgi ve İletişim teknolojileri (BİT) ve internet ekonomisi bireylerin, kültürel bilgi birikimine ulaşımını kolaylaştırmış ve bunu çeşitli yaratıcı tanımlamalar ile yeniden yorumlayarak ulusal ve uluslararası piyasalarda talep bulan, katma değeri yüksek mal ve hizmetlere dönüştürülmesini sağlamıştır. Bu gelişmeler özellikle 1980 li yılların ortalarından itibaren, ekonomik ve sosyal alanda kültürün rolünün algılanması konusunda bir dönüşüm yaşanmasına yol açmış ve kültür ile kalkınma arasındaki bağlantının önemi çok vurgulanır hale gelmiştir. Kültür ekonomik gelişmeyi destekleme ve sürdürülebilir kılma anlamında kalkınma için gittikçe daha önemli bir araç olarak görülürken, varlığımıza bir anlam verme anlamında da kalkınmanın bir sonucu olarak görülmektedir (UNESCO, 2009). Kültür ekonomisi ve yaratıcı ekonomi kavramları birçok kaynakta birlikte kullanılmakta ve büyük ölçüde aynı faaliyetleri kapsamaktadırlar. Kültür ekonomisi faaliyetleri, yaratıcı ekonomi faaliyetleri olarak tanımlanan geniş bir kümenin, alt kümesi olarak da tanımlanabilir (UNDP/UNCTAD, 2010). Yaratıcı mal ve hizmetlerin dünya ticaretindeki değeri 2011 yılı itibariyle 624 milyar ABD dolarıdır ve bu değer 2002 yılının değerden iki kat daha fazladır ve yıllık büyüme oranı ise %8.8 dir. Yaratıcı/kültür ekonomisi faaliyetleri aynı zamanda 1 Prof. Dr., Ege Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü 2 Doç. Dr., Ege Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü

3 sürdürülebilir insani kalkınmanın motor gücü ve 2015 sonrasında dünya kalkınma gündeminin en önemli konularından biri olarak kabul edilmektedir (UNESCO/UNDP, 2013). 2. Kültür Ekonomisi Kültür ekonomisinin boyutunun doğru bir şekilde belirlenebilmesi ve bölgesel, ulusal ve uluslararası düzeyde karşılaştırmalar yapılabilmesi için ortak bir değerlendirme sisteminin oluşturulması gerekmektedir. UNESCO kültür ekonomisini kültürel alanlar ve ilgili alanlar kavramları ile tanımlamaktadır. Kültürel alanlar, kültürel döngü (kültürün üretimi, yayılımı) içinde yer alan tüm kültürel faaliyetleri, mal ve hizmetleri kapsamaktadır. İlgili alanlar, kültür tanımının sosyal ve rekreasyonel faaliyetleri de kapsayacak şekilde genişletilmesiyle oluşmaktadır (UNESCO, 2009). Kültürel alanlar şu şekilde tanımlanmaktadır: i. Kültürel ve Doğal Miras: Müzeler /sanal müze gezintileri dahil, arkeolojik ve tarihi yerler. ii. Performans ve Kutlamalar: Performans sanatları, müzik, festival ve fuar. iii. Görsel sanatlar ve el sanatları: Güzel sanatlar, fotoğrafçılık ve el sanatları. iv. Kitap ve Basım: Kitap, gazete, magazin, diğer basılı materyal ve kütüphane (sanal dahil). v. Audio visual ve interaktif medya: Film, video, TV ve internet canlı yayınları, internet podcasting ve video oyunları (on line dahil). vi. Tasarım ve yaratıcı hizmetler: Moda tasarım, grafik tasarım, iç tasarım, mimarlık hizmetleri ve reklamcılık hizmetleri vii. Maddi olmayan (intangible) kültürel miras: gelenek ve görenekler, inançlar, bayramlar, törenler, kutlamalar, dil. İlgili alanlar ise kültürel bir içeriğe sahip olsalar bile ana bileşenleri kültür olmayan alanlardır. Bunlar, viii. ix. Turizm, Spor ve Rekreasyon

4 olarak belirtilmektedir. Ayrıca hem kültürel alanlar hem de ilgili alanlar ile etkileşim içinde olan ve kültürel döngü içinde anahtar role sahip üç alan daha bulunmaktadır. Bunlar; i. Eğitim ve Mesleki Yetiştirme: Eğitim kültürel değerlerin nesiller arasında aktarımını sağlayan, yaratıcılığı geliştiren bir sosyalleşme sürecidir. Öğrenme faaliyetleri, gelişmeyi, anlamayı ve kültürün algılanmasını güçlendirir. Eğitim insanlara, kültürel faaliyetlere ve ürünlere değer vermesini ve bunlar hakkında fikir oluşturmasını, değer yargısı geliştirmesini öğretir. Kültürde Eğitim ve Mesleki Yetiştirme, bir bireyin yaratıcılık becerilerini geliştirmeye ve iyi kültürel nesneler yapmasına yardımcı olur. ii. Arşivleme ve Koruma: Kültürel ürünlerin gelecek nesiller için koruma, sergileme ve yeniden kullanım amaçları ile toplanması ve korunmasıdır (örneğin, tarihi alanların ve binaların, ses arşivlerinin, resimlerin korunması). Koruma, belirli kültürel ve doğal özelliklerin hem koruma hem de yönetimini temsil eder. iii. Donanım ve destekleyici malzemeler: Kültürel ürünlerin yaratım, üretim ve dağıtımını kolaylaştıran ve mümkün kılan destekleyici endüstriler ve yan hizmetler ile ilgilidir. Bilgisayarlar ve bilgi teknolojileri (IT) de bu kümede yer almaktadır. Çünkü bunlar İnternetin yaratımını, yayılmasını ve aktarımını sağlayan ayrıca birçok interaktif medya sürecini yaratan teknolojilerdir(unesco, 2009; KEA, 2006). 3.Türkiye de Kültür Ekonomisi Kültür ekonomisinin doğru bir şekilde analiz edilebilmesi için öncelikle hangi faaliyetlerin kültür ekonomisi içerisinde yer alacağının belirlenmesi gerekmektedir. Bu konuda birçok görüş bulunmaktadır, fakat tam bir görüş birliğine sağlanmış değildir. Bu çalışmada Avrupa Birliği nde kültürel faaliyetlere ilişkin istatistiklerin toplanmasında kullanılan tamım dikkate alınmıştır (bkz. Eurostat 2011). Buna göre, kültür ekonomisi faaliyetleri tamamen veya kısmen kültür ile ilişkili olan faaliyetledir. Bir diğer ifadeyle, doğrudan kültürel faaliyetler ile kültürü destekleyici faaliyetlerin (kültürel eğitim gibi kısmen kültür ile ilişki olan faaliyetlerin) tamamının kültür ekonomisi içerisinde yer alması gerekmektedir. Bu düşünceden hareketle kültür ekonomisini oluşturan faaliyetler aşağıdaki tabloda belirtilmiştir.

5 Tablo 1: Kültür Ekonomisi Faaliyetleri Nace Rev.2 Kodu Faaliyet Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda ses ve görüntü cihazlarının perakende ticareti Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda kitapların perakende ticareti Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda müzik ve video kayıtlarının perakende ticareti Kitap yayımı Gazetelerin yayımlanması Dergi ve süreli yayınların yayımlanması Bilgisayar oyunlarının yayımlanması Sinema filmi, video ve televizyon programları yapım faaliyetleri Sinema filmi, video ve televizyon programları çekim sonrası faaliyetleri Sinema filmi, video ve televizyon programları dağıtım faaliyetleri Sinema filmi gösterim faaliyetleri Ses kaydı ve müzik yayıncılığı faaliyetleri Radyo yayıncılığı Televizyon programcılığı ve yayıncılığı faaliyetleri Haber ajanslarının faaliyetleri Mimarlık faaliyetleri Uzmanlaşmış tasarım faaliyetleri Video kasetlerin ve disklerin kiralanması Kültürel eğitim Gösteri sanatları Gösteri sanatlarını destekleyici faaliyetler Sanatsal yaratıcılık faaliyetleri Sanat tesislerinin işletilmesi Kütüphane ve arşivlerin faaliyetleri Müzelerin faaliyetleri Tarihi alanlar ve yapılar ile benzeri turistik yerlerin işletilmesi Kaynak: Eurostat, Aşağıdaki grafikte kültür ekonomisinin Türkiye ekonomisi içerisindeki payı diğer sektörlerin payları ile karşılaştırmalı olarak verilmiştir. Türkiye deki toplam girişimin % 1.08 i kültür ekonomisi sektörlerinde faaliyet gösterirken, çalışanların da %0,99 u bu alanlarda istihdam edilmektedir. Türkiye de gerçekleştirilen toplam cironun % 0,78 i ile katma değerin %1,12 isi kültür ekonomisi faaliyetlerinden elde edilmektedir. Bu rakamlar Türkiye nin kültürel potansiyelini hala ciddi bir ekonomik değere dönüştüremediğinin göstergeleridirler.

6 Grafik 1: Sektörlerin Türkiye Ekonomisi İçerisinde Payları (%) Kaynak: TÜİK, Aşağıdaki grafik kültür ekonomisini oluşturan faaliyetlerinin toplam kültür ekonomisi içerisindeki paylarını göstermektedir. Kültür ekonomisi içerisinde çalışan sayısı (% 30,54) ve katma değer (%23,97) açısından en yüksek değere mimarlık faaliyeti sahiptir. İkinci en yüksek katma değere sahip faaliyet haber ajansı faaliyetidir. Bu sektörde çalışanların tüm kültür ekonomisi içerisindeki payı % %5.14 iken, yarattıkları katma değer toplamın % i dir. Katma değeri en yüksek üçüncü faaliyet ise %13,43 ile gazetelerin yayınlanması faaliyetidir.

7 Grafik 2: Kültür Ekonomisi Alt Sektörlerinin Toplam Kültür Ekonomisi İçerisindeki Payı (%) Kaynak: TÜİK, Bölgeye Özgü (Placed Based) Kalkınma Politikaları Bu yaklaşım her bölgenin ekonomik büyüme ve kalkınma için gerekli potansiyele sahip olduğu ve bunun harekete geçirilebilmesi için, bölgelerin kendi öz kaynaklarına dayalı, yerel firmaların performansını artıran, dezavantajlardan çok fırsatlar üzerine vurgu yapan, ulusal, bölgesel ve yerel düzeydeki tüm aktörlerin/paydaşların dâhil olduğu yönetim anlayışını benimseyen, bölgesel kalkınma politikalarının uygulanması gerekliliğini vurgular. Bölgeye özgü politikalar büyümek için gerekli olan fırsatların küçük, büyük, metropol, gelişmiş, az gelişmiş her bölgede mevcut olduğunu kabul eder, sadece geri kalmış bölgeleri ele almak yerine, her bölge için uygun politikalar geliştirilmesinin gerekliliğini ifade eder (OECD, 2011). Bu politikalar ile her bölgeyi cesaretlendirerek büyüme potansiyelini

8 kullanmasını ve böylece ulusal büyüme olan katkısını en üst düzeye çıkarabilmesi hedefine odaklanır. Aynı zamanda bölgedeki birbiri ile ilişkili olabilecek (ilişkili çeşitlilik) ekonomik faaliyetlerin gelişmesini sağlayan ve bölgelerin küresel ekonomik krizler ile baş edebilme yeteneğini, dayanıklılığını (resilience) artıran politikalardır. Bölgeye özgü politikalar etrafında şekillenecek bir bölgesel gelişme stratejisinin, eşzamanlı olarak etkinlik, eşitlik ve çevresel sürdürülebilirlikten oluşan üç politika hedefini kapsaması gerekmektedir. Geleneksel olarak, politika tartışmaları bu üç hedef arasında sadece birine odaklanmaktadır. Yeni politika çerçevesinde şekillenen strateji, bu unsurların birbirileri üzerinde yaratacağı sinerjiyi göz önünde bulundurmaktadır. Söz konusu üç unsur aşağıdaki gibi özetlenebilir (Barca, 2009): Etkinlik: Tüm bölgelerin sahip oldukları kapasite ya da potansiyellerini tam olarak, tam kapasite ile kullanmasını ifade eder. Bölgenin tüm kaynaklarının, tüm ekonomik ve kurumsal fırsatlarının kullanılarak, yığınlaşma ve ağ ekonomilerinin etkilerinden yararlanılarak, ulaşılabilecek en yüksek çıktı seviyesinin elde edilmesidir. Eşitlik; Bireylere eşit fırsatlar sağlanmasını ifade eder. Bu bağlamda eşitlik; kamusal mal ve hizmetlerin tedariki, tüm bireylere üzerinde fikir birliğine vardıkları fırsatların sunulması ve en az avantajlı konumda olan bireylerin refahını iyileştirmek gibi farklı boyutta politikalar ile sosyal içermenin (social inclusion) iyileştirmesini sağlamak için uygulanacak bölgesel bir stratejidir. Çevresel sürdürülebilirlik. Türkiye de uygulanan bölgesel gelişme politikaları da yukarıda belirtilen bölgeye özgü politikalarla benzer amaçları taşımaktadır. Türkiye de bölgesel politikanın iki temel amacı: Bölgesel gelişmişlik farklarının azaltılarak, refahın ülke geneline daha dengeli bir şekilde yayılması, Tüm bölgelerin içsel potansiyelini harekete geçirerek, bölgelerin rekabet gücünün artırılması, ulusal büyümeye ve kalkınmaya katkılarının en üst düzeye çıkarılmasıdır (Onuncu Kalkınma Planı ).

9 4. Sonuç Kültür ekonomisi bugün dünyada gelişmişlik düzeyi çok farklı olan birçok bölgeye istihdam ve gelir yaratma fırsatı vermektedir. Bölgeler bilgi ve haberleşme teknolojilerini üretebildikleri ve/veya kullanabildikleri ölçüde sahip oldukları doğal, kültürel mirasını, sanatını katma değeri yüksek kültürel ürünlere dönüştürüp pazarlayabilmekte, istihdam ve gelir yaratabilmektedir. Bu ürünler bölgelerin kendi öz varlıkları, kaynaklarının kullanımı ile üretilmektedir. Dolayısıyla kültürel ekonomisi, bölgesel politikalarda yeni yaklaşımların öngördüğü şekliyle (placedbased) bölge kaynaklarının, etkin bir şekilde kullanılabilmesi sağlamaktadır. Bunun yanı sıra kültür ekonomisi bölgedeki kültürel bilgi birikiminin artmasını, çeşitlenmesini, kişilerin sosyal, ekonomik, kültürel hayata bireysel refah ve potansiyellerini artıracak şekilde katılabilmesini, sosyal dokunun daha sıkı toplumsal uyuma yol açacak şekilde gelişmesini, daha nitelikli insan ilişkilerini, güveni, işbirliği isteğinin artmasını, insanların kendi alışkın oldukları kalıpların dışındaki yaşam tarzlarına ulaşmasını ve bunlarla yaratıcı bir diyalog geliştirmesini sağlayan bir sosyal öğrenme platformunun oluşmasını ve sonuçta insan hayatının zenginliğinin artmasını sağlayacak ortamın gelişmesini sağlar (S.W. 2009; UNDP/HDR, İZKA 2013) Kaynaklar Barca, F. 2009, An Agenda for A Reformed Cohesion Polıcy: A Place Based Approach To Meeting European Union Challenges And Expectations. Eurostat, (2011), Cultural Statistics in Europe 2011, Pocketbooks Series, European Comission. İZKA (2013), Kültür Ekonomisi ve Gelişme Stratejisi. (İzmir 2012 Kültür Ekonomisi ve Kültür Altyapısı Envanteri ve İzmir Kültür Ekonomisi Gelişme Stratejisi içinde). KEA (2006). The Economy of Culture in Europe. OECD (2011), Regional Outlook: Building Resilient Regions For Stronger Economies. Santana, W., (2009). White Paper On Creativity Towards An Italian Model Of Development, Milano. Türkiye Cumhuriyeti Kalkınma Bakanlığı (2013). Onuncu Kalkınma Planı Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), ( ), Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikler.,

10 UNDP, Human Development Reports, çeşitli sayılar. UNDP/UNCTAD (2010), Creative Economy Report UNESCO (2001). UNESCO Universal Declaration on Cultural Diversity. UNESCO (2009), UNESCO Framework for Cultural Statistic. UNESCO/UNDP (2013), Creative Economy Report 2013 special edition.