TÜRKİYE DE MESKEN ELEKTRİK TALEBİ

Transkript

1 T.C KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI TÜRKİYE DE MESKEN ELEKTRİK TALEBİ ESRA KINIK YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ OCAK 2008

2 T.C KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI TÜRKİYE DE MESKEN ELEKTRİK TALEBİ DANIŞMAN: Doç. Dr. MUHSİN KAR YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ OCAK 2008

3 KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI TÜRKİYE DE MESKEN ELEKTRİK TALEBİ ELEKTRİK TALEBİ ESRA KINIK YÜKSEK LİSANS TEZİ Kod No : Bu Tez 01/02/2008 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği ile Kabul Edilmiştir. Doç. Dr. Muhsin KAR Doç. Dr. Haluk ALKAN Yrd. Doç. Dr. Seyhan TAŞ DANIŞMAN ÜYE ÜYE Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. Prof. Dr. A. Hamdi AYDIN Enstitü Müdür Vekili Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

4 KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ TÜRKİYE DE MESKEN ELEKTRİK TALEBİ ESRA KINIK Danışman : Doç. Dr. Muhsin KAR Jüri Yıl : 2008, Sayfa:50 : Doç. Dr. Muhsin KAR : Doç. Dr. Haluk ALKAN : Yrd. Doç. Dr. Seyhan TAŞ Enerji ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki araştırmacıların ve politika yapıcıların ilgisini her geçen gün daha fazla çekmektedir. Bu iki değişken arasındaki ilişkinin yönü ve derecesine bağlı olarak, enerji politikalarının oluşturulması gerekmektedir. Bu tezde, öncelikle birincil enerji kaynakları ve bu konuda Türkiye nin durumu betimsel olarak ele alınmaktadır. Özellikle de mesken elektrik talebine ilişkin gelişmeler ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Ayrıca Türkiye nin elektrik enerjisi tüketiminin uzun dönemdeki gelişmesini incelemek, geleceğe ilişkin öngörüde bulunmak ve dolayısıyla politika yapıcılara önerilerde bulunmak için, Türkiye de mesken elektrik talebinin ekonometrik bir analizi yapılmıştır dönemine ilişkin toplam elektrik tüketimi, sanayi elektrik tüketimi ve mesken elektrik tüketimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki zaman serileri analizindeki gelişmeleri de dikkate alınarak incelenmiş ve elde edilen sonuçlara göre bu alt kategorilere ayrılmış elektrik tüketimleri ile ekonomik bürüme arasında uzun dönemli ilişkilerin varlığı eşbütünleşme testi ile belirlenmiş ve elektrik tüketimlerinden ekonomik büyümeye doğru bir nedensellik ilişkisi belirlenmiştir. Özellikle mesken elektrik tüketimi ile ekonomik büyüme arasında ise, çift yönlü bir ilişki tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Birincil enerji kaynakları, elektrik enerjisi, toplam elektrik tüketimi, sanayi elektrik tüketimi, mesken elektrik tüketimi, ekonomik büyüme. I

5 DEPARTMENT OF ECONOMICS INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCES UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ABSTRACT MA THESIS RESIDENTAL ELECTRICITY DEMAND IN TURKEY ESRA KINIK Supervisor : Doç. Dr. Muhsin KAR Year : 2008, Pages : 50 Jüri : Assoc. Prof. Dr. Muhsin KAR : Assoc. Prof. Dr. Haluk ALKAN : Assist. Prof. Dr. Seyhan TAŞ Recently the relationship between energy and economic growth has been increasingly attracting concerns of the policy makers and researchers. Energy policies are formulated in association with the results of causality and degree of the relations between these two variables. In this thesis, initially, the primary energy sources and existing situation in terms of Turkey is descriptively analyzed. In particular, the residential electricity demand is investigated in detail. In addition, the relationship between aggregate electricity consumption, industrial electricity consumption and residential electricity consumption and economic growth is investigated by utilizing the developments in the time series analyses in Turkey for the period According to the obtained results, the existence of the long run relationships between these disaggregated electricity consumption and economic growth were determined by cointegration test and it was seen that the causality runs from electricity consumptions to economic growth. In addition, it has been detected that there are a two-way causality between residential electricity consumption and economic growth. Key Words: Primary energy sources, electricity energy, total electricity consumption, industrial electricity consumption, residential electricity consumption, economic growth. II

6 ÖNSÖZ Elektrik enerjisi bir ülkenin iktisadi kalkınmasında itici bir güç olmaktadır. Ülkelerin ekonomik ve sosyal yapılarındaki gelişme ile elektrik enerjisinin üretimi ve tüketimi arasında yakın bir ilişki vardır. Yani bir ülkede tüketilen elektrik enerjisi, o ülkenin milli gelir seviyesi, ülkenin refah düzeyi hakkında bir kriter olmaktadır. Elektrik enerjisinin meskenlerde, sanayide, aydınlatmada ve ticarethanelerde olmak üzere geniş bir kullanım alanı vardır. Gelişmekte olan bir ülke olarak Türkiye de altyapı yatırımlarına paralel olarak yıllar itibariyle elektrik enerjisi artış göstermektedir. Bu bağlamda bu çalışmanın, Türkiye de elektrik tüketimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin ekonometrik olarak incelenmesi açısından bilim hayatına faydalı olacağı düşünülmektedir. Türkiye de Mesken Elektrik Talebi adlı bu çalışmamda benden desteklerini esirgemeyen değerli danışman hocam Doç. Dr. Muhsin KAR a ve bunun yanı sıra lisans döneminden itibaren bilgi ve tecrübelerinden faydalandığım ve tezim için gerekli olan kaynakları sağlamamda yardımcı olan değerli hocalarım Doç. Dr. Sami TABAN ve Yrd.Doç. Dr. Halil ALTINTAŞ a, tezin ekonometrik bölümünün oluşumunda, tahminlerin yapılmasında, sonuçların rapor edilmesinde ve yazım aşamasında benden yardımlarını esirgemeyen değerli hocam Öğr.Gör. Hüseyin AĞIR a teşekkür ederim. Ayrıca bu çalışmanın hazırlanması aşamasında benden manevi desteklerini esirgemeyen değerli dostlarım Gülsüm BALCI, Saniye ADIGÜZEL, Alaattin ADIGÜZEL, Gülferah BOZKAYA ve İlhan CEYLAN a teşekkür ederim. Öğrenim hayatım boyunca daima hep yanımda olan ve her zaman desteklerini üzerimde hissettiğim aileme sonsuz teşekkürlerimi bir borç bilirim. III

7 İÇİNDEKİLER ÖZET...I ABSTRACT... II ÖNSÖZ... III ÇİZELGELER LİSTESİ... V ŞEKİLLER LİSTESİ...VI KISALTMALAR LİSTESİ...VII 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR TÜRKİYE DE BİRİNCİL ENERJİ KAYNAKLARI Taşkömürü Linyit Asfaltit Petrol Doğal Gaz Hidrolik Enerji Jeotermal Enerji Rüzgar Enerjisi Güneş Enerjisi Odun, Hayvan ve Bitki Atıkları (Biokütle Enerjisi) TÜRKİYE DE İKİNCİL ENERJİ KAYNAĞI: ELEKTRİK ENERJİSİ Türkiye de Elektrik Enerjisinin Tarihi Gelişimi Türkiye de Elektrik Enerjisi Kurulu Güç ve Üretim Kurulu Güç Gelişimi Üretim Gelişimi Türkiye de Elektrik Enerjisi Tüketimi TÜRKİYE DE MESKEN ELEKTRİK TALEBİ TÜRKİYE DE ELEKTRİK TÜKETİMİ VE EKONOMİK BÜYÜME İLİŞKİSİ Giriş Mevcut Literatür Veri Seti ve Kaynakları Elektrik Tüketimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisinin Ekonometrik Tahmini Metodoloji Birim Kök Testi Sonuçları Johansen Eşbütünleşme Testi Sonuçları Vektör Hata Düzeltme Mekanizması (VECM) ve Granger Nedensellik Testi Sonuç SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKÇA ÖZGEÇMİŞ IV

8 ÇİZELGELER LİSTESİ Çizelge 3.1. Birincil Enerji Kaynakları Tüketimi... 5 Çizelge 3.2. Birincil Enerji Kaynakları Üretimi... 6 Çizelge 4.1. Türkiye de Yıllar İtibariyle Elektrik Enerjisi Kurulu Güç (MW) Çizelge 4.2. Türkiye de Yıllar İtibariyle Elektrik Enerjisi Üretimi (GWh) Çizelge 4.3. Yıllar İtibariyle Türkiye Elektrik Enerjisi Tüketiminin Sektörlere Dağılımı (GWh) Çizelge 5.1. Yıllar İtibariyle Sektörel Elektrik Tüketimi Çizelge 5.2. Kent ve Kır Nüfusu Çizelge 6.1. Ampirik Literatür Çizelge 6.1. Ampirik Literatür (Devam) Çizelge 6.2. Değişkenlerin Tanımlanması Çizelge 6.3. Birim Kök Testi Sonuçları Çizelge 6.4. VAR Sonuçları Çizelge 6.5. Johansen Eşbütünleşme Testi Çizelge 6.6. Eşbütünleşme Vektörleri (Uzun Dönem İlişkileri) Çizelge 6.7. Nedenselliğin Kaynağı Çizelge 6.8. Nedenselliğin Yönü V

9 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 3.1. Taşkömürü Tüketimi ve Üretimi 7 Şekil 3.2. Linyit Tüketimi ve Üretimi 8 Şekil 3.3. Asfaltit Tüketimi ve Üretimi 9 Şekil 3.4. Petrol Tüketimi ve Üretimi 10 Şekil 3.5. Hidrolik Enerji Tüketimi ve Üretimi 12 Şekil 4.1. Türkiye de Yıllar İtibariyle Elektrik Enerjisi Kurulu Güç 19 Şekil 4.2. Türkiye de Yıllar İtibariyle Elektrik Enerjisi Üretimi 22 Şekil 4.3. Türkiye de Yıllar İtibariyle Toplam Elektrik Enerjisi Tüketimi 23 Şekil Yılı Elektrik Enerjisi Tüketimi 25 Şekil Yılı Elektrik Enerjisi Tüketimi 25 Şekil Yılı Elektrik Enerjisi Tüketimi 26 Şekil Yılı Elektrik Enerjisi Tüketimi 26 Şekil Yılı Elektrik Enerjisi Tüketimi 27 Şekil Yılı Elektrik Enerjisi Tüketimi 27 Şekil Yıllar itibariyle Elektrik Enerjisi Üretimi ve Tüketimi 28 Şekil 5.1. Yıllar İtibariyle Sektörel Elektrik Tüketimi 31 Şekil 5.2. Bölgelerin Mesken Elektrik Tüketimi 32 VI

10 KISALTMALAR LİSTESİ DEKTMK DİE EEÖİKR ETKB ETPÇGR GWh GSMH KWh MW MÜSİAD TÇVY TEDAŞ TEİAŞ TEAŞ : Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi : Devler İstatistik Enstitüsü : Elektrik Enerjisi Özel İhtisas Komisyonu Raporu : Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı : Enerji Teknolojileri Politikası Çalışma Grubu Raporu : Gigavatsaat : Gayri Safi Milli Hasıla : Kilovatsaat : Megavat : Müstakil Sanayici ve İşadamları Derneği : Türkiye Çevre Vakfı Yayını : Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş. : Türkiye Elektrik İletim AŞ : Türkiye Elektrik Üretim AŞ VII

11 GİRİŞ 1. GİRİŞ Kökenlerine göre enerji kaynaklarını ikiye ayırmak gerekir. Bunlardan ilki birincil enerji kaynakları ikincisi de ikincil enerji kaynaklarıdır. Kimyasal veya benzeri hiçbir işleme tabi tutulmadan kullanılan enerji kaynaklarına birincil enerji kaynakları denir. Birincil enerji kaynaklarına petrol, doğalgaz, kömür, odun, bitümlü şistler ve jeotermal enerji örnek verilebilir. Kimyasal veya benzeri işlemler sonucunda genellikle birincil enerji kaynaklarından elde edilen enerji kaynaklarına da ikincil enerji kaynakları denir. İkincil enerji kaynaklarına da petrol ürünleri, havagazı ve elektrik enerjisi örnek olarak verilebilir. Enerji ile ekonomik gelişme arasında yakın bir ilişki bulunmaktadır. Ekonomik büyüme enerji talebine ve tüketimine neden olarak sektör üzerinde etkili olurken, enerjideki darboğazlar ekonomik gelişme üzerine olumsuz etkilere neden olmaktadır. Elektrik enerjisi ise, kalite ve kullanımdaki üstünlükler nedeniyle önemli bir enerji kaynağıdır. Elektrik enerjisi, sanayiden, aydınlatmaya ve meskene kadar çok geniş bir tüketim alanına sahiptir. Gelişmekte olan bir ülke olarak Türkiye de altyapı yatırımlarındaki gelişmelere paralel olarak mesken elektrik tüketiminde yıllar itibariyle artış gözlenmektedir. Bu artışta artan gelir seviyesinin yanı sıra diğer ekonomik ve coğrafi değişkenlerinde etkili olduğu bilinmektedir. Bu çalışmada, birinci bölümde birincil enerji kaynaklarından bahsedilmiş olup, bu bağlamda taşkömürü, linyit, asfaltit, petrol, doğal gaz, hidrolik enerji, jeotermal enerji, rüzgar enerjisi, güneş enerjisi, odun, hayvan ve bitki atıklarından bahsedilmiştir. Bu bağlamda birincil enerji kaynaklarının üretimine ve tüketimine değinilmiştir. Çalışmamızın ikinci bölümünde ise ikincil bir enerji kaynağı olan elektrik enerjisinin tarihi gelişimi, yıllar itibariyle kurulu güç, üretim ve tüketimine yer verilmiştir. Uygulama kısmında ise, Türkiye de elektrik tüketimi, özellikle toplam elektrik tüketimi, sanayi elektrik tüketimi ve mesken elektrik tüketimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki ekonometrik olarak analiz edilmiştir. 1

12 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Terzi (1998), elektrik tüketimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışmasında sektörel karşılaştırma yapmıştır. Bu çalışma da dönemi yıllık verilerden yararlanarak ticari ve sanayi sektörlerinde inceleme yapmıştır. Engle Granger ve Hata Düzeltme Mekanizmasından oluşan modelde elektrik tüketimi değişkenleri olarak mesken, sanayi, ve ticarethane değişkenlerinin yanında gelir değişkeni de kullanılmıştır. Uygulanan ekonometrik yöntemde kısa ve uzun dönemde gelir ve fiyat esnekliklerinin inelastik olduğu belirlenmiştir. Ticaret ve sanayi sektörlerinde elektrik tüketimi ve büyüme arasında anlamlı ve çift yönlü bir ilişki ortaya çıkmıştır. Yamak ve Güngör (1998), konut elektrik talep denkleminin tahmin edildiği çalışmalarında konut elektrik tüketimi miktarı, reel gelir, konutlarda kullanılan elektrik enerjisinin fiyat indeksi, konut fuel-oil fiyat indeksi değişkenleri kullanılarak analiz edilmiştir. Veri seti olarak yılları arasındaki yıllık veriler kullanılmıştır. Engle Granger ve Hata Düzeltme Mekanizması kullanılarak analiz yapılmıştır. Engle Granger testi sonucunda serilerin uzun dönemde birlikte hareket ettikleri sonucuna ulaşılmıştır. Hata düzeltme mekanizmasında ise, kısa dönemde konut elektrik talebinin fiyat ve gelire karşı inelastik olduğu görülmüştür. Gelir elastikiyeti istatistiksel olarak anlamsız çıkmıştır. Fiyat elastikiyeti ise istatistiksel olarak anlamlıdır. Fakat değer itibari ile sıfıra yakın çıkmıştır. Ko-entegrasyon denkleminde ise, uzun dönemde konut elektrik talebi sadece gelire elastiktir. Bakırtaş vd. (2000), Türkiye de elektrik talebinin ekonometrik analizini yaptıkları çalışmalarında yıllık verilerden yararlanarak Johansen Co- Entegrasyon analizi ve hata düzeltme mekanizmalarını kullanarak analiz yapmışlardır. Modelde kişi başına elektrik tüketimi, kişi başına gelir ve elektrik fiyatları değişkenleri kullanılmıştır. Co-entegrasyon analizi sonucunda elektrik tüketimi ve gelir uzun dönemde birlikte hareket etmektedirler. Yani eşbütünleşiktirler. Hata düzeltme mekanizmasının sonucunda da elektrik tüketimin gelir esnekliğinin oldukça yüksek olduğu görülmektedir. Nişancı (2005), Türkiye de elektrik talebini değişik sektörlerde tahmin ettiği çalışmasında, elektrik tüketimi ve milli gelir arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Bu çalışmada veri seti yılları arasındaki yıllık zaman serileri olarak kullanılmıştır. Eşbütünleşme ve hata düzeltmeden oluşan bu modelde elektrik tüketimi analiz edilmiştir. Modelde, kişi başına elektrik tüketimi, reel elektrik fiyatları ve kişi başına reel gelir değişkenleri kullanılmıştır. Eşbütünleşme analizi sonucunda milli gelir ve elektrik tüketimi arasında uzun dönemli bir ilişkinin olduğu ortaya çıkmış, nedensellik testi sonunda da elektrik tüketiminden gelire doğru tek taraflı bir ilişkinin olduğu saptanmıştır. Erdoğdu (2006), Eşbütünleşme analizi ve ARMA modeli ile elektrik talebinin analiz edildiği çalışmada veri seti yılları arasındaki üç aylık verilerden oluşmaktadır. Modelde reel elektrik fiyatları, kişi başına GSYİH ve kişi başına elektrik tüketimi değişkenleri kullanılmıştır. Çalışmada ilk olarak fiyat ve gelir değişmelerinde elektrik tüketimi tahmin edilmiş ve ikinci olarak geleceğe yönelik öngörüde bulunulmuştur. Eşbütünleşme analizi sonucunda değişkenler arasında Co-entegrasyon ilişkisinin varlığı saptanmıştır. 2

13 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Halıcıoğlu (2006), Türkiye de mesken elektrik talebinin analiz edildiği çalışmada yılları arasında yıllık veriler kullanılmıştır. Analiz Engle Granger nedensellik testi ve hata düzeltme modellerinden oluşmaktadır. Modelde, kişi başına konut elektrik tüketimi, kişi başına reel gelir, fiyat ve kentleşme oranı değişkenleri kullanılmıştır. Analiz sonucunda, gelir ve fiyat esneklikleri hesaplanmış ve uzun dönem esnekliklerinin kısa dönemden daha büyük olduğu saptanmıştır. Uzun dönemde gelir, fiyat ve kentleşme oranından konut elektrik tüketimine doğru karşılıklı nedensellik söz konusu iken kısa dönemde nedensellik testi sonuçsuzdur. Yapılan çalışmalar toplu olarak değerlendirildiğinde çalışmalarda elektrik (veya enerji) tüketimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiye odaklanıldığı görülmektedir. Ayrıca sınırlıda olsa mesken elektrik talebine ilişkin ekonometrik analizlerin varlığı da söz konusudur. Ancak Elektrik enerjisi çeşitleri ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi nedensellik açısından ele alan uygulamalı bir çalışmanın olmadığı da görülmektedir. 3

14 TÜRKİYE DE BİRİNCİL ENERJİ KAYNAKLARI 3.TÜRKİYE DE BİRİNCİL ENERJİ KAYNAKLARI Birincil enerji kaynakları olarak; taşkömürü, linyit, asfaltit, petrol, doğalgaz, hidrolik enerji, nükleer enerji, biyomas, jeotermal enerji, rüzgar enerjisi, güneş enerjisini sayabiliriz Taşkömürü Dünya enerji ihtiyacının önemli bir kısmı katı yakıtlarla giderilmektedir. Taşkömürü katı yakıtların en önemlilerinden olup kökeni bitkiden oluşmaktadır. Kömürün ana maddesi olan odunun yakıt olarak kullanılması, insanoğlunun ateşi bulması kadar bir geçmişe sahiptir (Göksu, 1986:17). Türkiye de en önemli taşkömürü havzası Zonguldak ta bulunmaktadır. Bunun yanı sıra önemsiz olmakla birlikte Antalya-Kemer ve Diyarbakır-Hazro yakınlarında iki yatak daha bulunmaktadır. Zonguldak havzasındaki kömür 1822 yılında keşfedilmiş olup batıda Ereğli den başlayıp doğuda Söğütözü ne kadar uzanan 180 km lik bir kuşaktadır (Ünalan, 2003:27). En önemli taşkömürü havzası olan Zonguldak havzasında arazinin jeolojik yapısı kömürün işlenmesini ve tam mekanizma faaliyetini zorlaştırmaktadır. Maden Yüksek Mühendisi Ömer Ünver in yapmış olduğu Türkiye nin Enerji Potansiyeli ve Bu Potansiyelden Ekonomik Olarak Yararlanma Olanakları Termik Kaynaklar adlı çalışmada Elbistan, Çan ve Seyitömer havzalarından çıkan kömürün ekonomik olarak elektrik üretiminde kullanıldığı belirtilmiştir (Dolun, 2002:57). Kömür tüketiminde 1970 yılından itibaren iniş ve çıkışlar yaşanmıştır. Özellikle 1980 li yıllardan itibaren artışlar belirginleşmiştir (Sabah vd., 2002,38). Çizelge 3.1 den de görüldü gibi kömür tüketimi yıldan yıla belirgin değişikler göstermiştir yılında 4696 binton iken 80 li yıllardan sonra artış göstermiş ve 1990 yılında 8191, 2000 yılında 15535, 2004 yılında olmuştur. Çizelge 3.2 incelendiğinde 1970 yılında 4573 binton olan taşkömürü üretimi 1980 li yıllarda gerilemeye başlamıştır yılında 1990 binton olmuştur. Taşkömürü üretimin düşmesinin nedenleri arasında Zonguldak havzasının jeolojik yapısı olduğu gibi bundan daha da önemli olan neden gerekli yenileme, modernizasyon ve hazırlık yatırımlarının yapılmamasıdır. Bir diğer neden de dünya kömür piyasasında kömür fiyatlarının düşmeye başlamasıdır (Sabah vd., 2002:38). 4

15 TÜRKİYE DE BİRİNCİL ENERJİ KAYNAKLARI Yıllar Taşkömürü (Bin Ton) Linyit (Bin Ton) Çizelge 3.1. Birincil Enerji Kaynakları Tüketimi Asfaltit (Bin Ton) Petrol (Bin Ton) Doğal Gaz (10 6 M 3 ) Hidrolik (Gwh) Jeotermal Elektrik (Gwh) Jeotermal Isı (Bintep) Rüzgar (Gwh) Güneş Bintep) Odun (Bin Ton) Hayvan ve Bitki Art. (Bin Ton) Toplam (Bintep) * *Geçici Kaynak: ETKB,

16 TÜRKİYE DE BİRİNCİL ENERJİ KAYNAKLARI Yıllar Taşkömürü (Bin Ton) Linyit (Bin Ton) Çizelge 3.2. Birincil Enerji Kaynakları Üretimi Asfaltit (Bin Ton) Petrol (Bin Ton) Doğal Gaz (10 6 M 3 ) Hidrolik (Gwh) Jeotermal Elektrik (Gwh) *Geçici Kaynak: ETKB, Jeotermal Isı (Bintep) Rüzgar (Gwh) Güneş Bintep) Odun (Bin Ton) Hayvan ve Bitki Art. (Bin Ton) Toplam Bintep) *

17 TÜRKİYE DE BİRİNCİL ENERJİ KAYNAKLARI Taşkömürü üretimi ve tüketiminin karşılıklı olarak incelendiği Şekil 3.1 de 1970 li yıllarda taşkömürü üretiminin tüketiminin başa baş olduğu ve üretimin tüketimi karşıladığı gözlenmektedir li yıllarda ise tüketimde artış gözlenmekte ve üretim tüketimi karşılamamaktadır. Daha sonraki yıllarda ise üretimde düşüşler gözlenmiş ve tüketimde görünür bir artış olmuştur. Tüketim üretimin oldukça üzerinde olduğu gözlenmektedir. Yerli üretim ülke talebini karşılayamadığı için taşkömürü ithal edilmektedir. İthalat, sanayi ve hava kirliliğinin yoğun olduğu başta demir-çelik sektörlerinin bulunduğu illerde kirliliği önlemek için ısınma amacıyla yapılmaktadır (DEKTMK, 1997:25) Miktar ( Binton) Yıllar Tüketim Taşkömürü (Bin Ton) Üretim Taşkömürü (Bin Ton) Şekil 3.1. Taşkömürü Tüketimi ve Üretimi (Çizelge 3.1 ve 3.2 den elde edilmiştir.) 3.2. Linyit Ülkemizin hemen hemen bütün bölgelerinde rastlanmakta olan linyit yatakları yerli kaynaklarımız içerisinde önemli bir yere sahiptir. Afşin-Elbistan, Muğla, Soma, Tunçbilek, Seyitömer, Konya, Beypazarı ve Sivas havzaları bilinen linyit varlığının en önemlilerindendir (DEKTMK, 1997:25). Linyit kaynaklarının büyük bir kısmının santrallerde kullanılması planlanmış ve enerji açığının kapatılması için öncelikle linyit kaynakları değerlendirilmiştir. Fakat son yıllarda linyit kullanımı eleştirilmektedir. Bunun nedeni ise çevre kirliliğinin artmasıdır (Emeç, 1994:3). Linyit, Türkiye nin toplam birincil enerji kaynakları üretimi içinde %45-50 oranında çok önemli bir paya sahiptir (Ünalan, 2003:26). Çizelge 3.1 den anlaşıldığı gibi linyit tüketiminde yıllar itibariyle artışlar gözlenmiştir yılında 5772 bin ton olan linyit tüketimi 1980 yılında bin ton olmuş 1990 yılında daha da artarak olmuştur yılına gelindiğinde ise bin tona ulaşmıştır. Yıllar itibariyle linyit üretimini incelediğimizde ise (Çizelge 3.2); 1970 yılında 5782 bin ton iken, bu rakam 1980 yılında bin tona, 1990 yılında da bin 7

18 TÜRKİYE DE BİRİNCİL ENERJİ KAYNAKLARI tona ulaşmıştır. Bazı yıllarda inişlerde sergilemiştir yılında linyit üretimi bin ton olmuştur. Şekil 3.2 de linyit tüketim ve üretimi birlikte gösterilmektedir. Genel itibariyle üretim ve tüketim başa baş bir seyir içindedir. Fakat bazı yıllarda farklılıklar da gözlenmektedir li yıllara baktığımızda üretimin tüketimi hemen hemen karşıladığı görülmekte fakat bazı yıllarda (1971, 1979) tüketim üretimden fazla olmakta, bazı yıllarda ise (1976, 1977, 1978) üretim tüketimde fazla olmaktadır li yılarda ise, genel olarak üretim tüketimden fazla gerçekleşmiştir lı yıllarda ise tüketim üretime göre artış göstermektedir. Miktar (Binton) Yıllar Tüketim Linyit (Bin Ton) Üretim Linyit (Bin Ton) Şekil 3.2. Linyit Tüketimi ve Üretimi (Çizelge 3.1 ve 3.2 den elde edilmiştir.) 3.3. Asfaltit Küllerinde ender rastlanan değerli mineraller bulunduran asfaltit, değişik yüzdelerle gaz elde edilen kıymetli bir enerji kaynağıdır. Bu özelliğinden dolayı da yakılmamasına dikkat edilmeli ve bunun için gerekli önlemler alınmalıdır (Emeç,1994:5). Türkiye nin asfaltit yatakları Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde Şırnak ve Silopi havzalarında bulunmaktadır (DEKTMK, 1997:26). Rezerv toplamı 82 milyon tondur. Çizelge 3.2. incelendiğinde 1982 yılında yıllık üretim en yüksek düzeyi olan tona ulaşmış olduğunu, ancak daha sonra önemli ölçüde düşmeye başlamış olduğunu görmekteyiz. Bu düşüşler bölgenin sosyal yapısından kaynaklanmaktadır (DEKTMK, 1997:26) yılı üretimi ton olmuştur. Bu kaynağın elektrik üretimi amacıyla değerlendirilmesi planlanmaktadır. Asfaltit üretimi günümüzde temel olarak özel sektör tarafından yapılmaktadır. Ve üretimi açık işletme şeklinde olmaktadır. Rezervin açık işletme ile alınabilecek kısmı giderek azalmaktadır. Gelecek yıllarda kapalı işletmeye geçilmesi gerekecektir (Ünalan, 2003:30). 8

19 TÜRKİYE DE BİRİNCİL ENERJİ KAYNAKLARI Asfaltit içinde ender mineraller bulunan ve ısıl değeri yüksek katı yakıt olarak kullanılmanın yanı sıra sentetik petrol üretimine elverişli hammadde durumundadır. Üretilen asfaltit Doğu Anadolu bölgesinin birçok ilinde konutlarda yakıt olarak kullanılmaktadır. Rezervin açık işletmeye elverişli önemli bir kısmının işletilmiş olması ve asfaltit rezervinin küçük görülmesinden dolayı sentetik petrol üretme fikri gündemden düşmüştür. Ve asfaltit şimdilerde termik santral yakıtı olarak kullanılması planlanmaktadır. Miktar (Binton) Yıllar Tüketim Asfaltit (Bin Ton) Üretim Asfaltit (Bin Ton) Şekil 3.3. Asfaltit Tüketimi ve Üretimi (Çizelge 3.1 ve 3.2 den elde edilmiştir.) Çizelge 3.1 incelendiğinde ise asfaltit tüketiminin de yine üretimde olduğu gibi 1982 yılından itibaren düşüşler yaşamıştır yılında ton iken yıllar itibariyle düşüşler gözlenmiş ve 1994 yılında 0 olmuş 2002 yılında ise e ulaşmıştır. Şekil 3.3 e baktığımızda ise yıllar itibariyle üretim ve tüketimin birlikte hareket ettiği gözlenmektedir Petrol Petrol yer tabakaları içinde doğal olarak oluşmuş olan, sudan hafif, özgül ağırlığı 0,7 ile 0,97 arasında değişen bir tür bitümdür. Kimyasal bileşimlerine göre petrolün rengi değişmektedir. Yeşilimsi, sarı, kahverengi ve siyah renkte olabilir. Ham petrol suda erimemektedir (Göksu, 1986:5). Türkiye nin birincil enerji kaynakları tüketiminin içinde kaynakların payı incelendiğinde tüketimden en büyük payı petrolün aldığı gözle görülür bir gerçektir. Petrol tüketiminin büyük paya sahip olmasına karşın petrol üretimi oldukça düşük olmaktadır. Petrol önemli bir çevre kirleticilerinden olup, hava kirliliğinin nedenlerinden birisidir. Ve petrol tüketimin önemli ölçülerde artış göstermesi de hava kirliliği açısından olumsuz bir tablo ortaya çıkarmaktadır (Emeç, 1994:4). Türkiye de genel olarak enerji güvenliği açısından incelendiğinde enerji sektörüne yönelik kırılganlıkların petrolden kaynaklandığı gözlenmiştir. Enerji ve Tabi 9

20 TÜRKİYE DE BİRİNCİL ENERJİ KAYNAKLARI Kaynaklar Bakanlığı nın verilerini incelediğimizde ülkemizde bugüne kadar toplam olarak 1177 adet arama kuyusu açılmıştır. Ve bu rakamın %61 i Güneydoğu Anadolu, %22 si Trakya Bölgesinde geri kalan %17 si ise diğer bölgelerde yer almaktadır. Türkiye yi petrol arama ve değerlendirme açısından verimli bir şekilde değerlendirmek zordur. Petrol aramanın yüksek maliyetli olmasının bu zorlukta büyük bir payı vardır (MÜSİAD, 2006:27). TPAO ( Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı ) nın 2001 yılı faaliyet raporuna göre; yerli ham petrol üretiminin ton ve ithal edilen ham petrol miktarının da ton olduğu belirtilmiştir (Dolun, 2002:58). Çizelge 3.1 incelendiğinde petrol tüketiminin yıldan yıla artış gösterdiği görülmektedir yılında bin ton olan petrol tüketimi, 1994 yılında bin tona, 2001 yılında da bin tona ve 2004 yılında da bin tona yükselmiştir. Bunun yanı sıra Çizelge 3.2 yi incelediğimizde ise üretim açısından aynı durumun söz konusu olmadığını görmekteyiz. Petrol üretimini incelediğimizde yıllar itibariyle inişler ve çıkışlar gözlenmektedir. Petrol üretimi gereğinden düşük olmaktadır yılında 2330 bin ton olan petrol üretimi 1994 yılında 3687 bin tona yükselmiş, 2001 yılında 2551 bin tona gerilemiş ve 2004 yılında daha da düşerek 2276 bin ton olmuştur. Enerji ihtiyacının hemen hemen yarısını oluşturan petrolün yaklaşık %90 ı ithalat yoluyla karşılanmaktadır. Ülkemizde petrol rafineri tesislerinin toplam kapasitesi 32 milyon ton/yıldır. Ve bu üretim Orta Anadolu, Batman, Ataş, İzmit ve İzmir-Aliağa rafinerilerinde gerçekleşmektedir (DEKTMK, 1997:27). Miktar (Binton) Yıllar Tüketim Petrol (Bin Ton) Üretim Petrol (Bin Ton) Şekil 3.4. Petrol Tüketimi ve Üretimi (Çizelge 3.1 ve 3.2 den elde edilmiştir.) Şekil 3.4 de petrol üretimi ve tüketiminin birlikte incelenmesinde tüketimin üretimin oldukça üzerinde olduğu görülmektedir. Üretimin tüketimi karşılayamaması söz konusudur. Bu nedenle de üretimle karşılanamayan petrolün ihtiyacı karşılaması için ithal edilmesi gerekir. Üretimin düşük olmasında da petrol üretmenin yüksek maliyetli olması en büyük paya sahiptir. 10