Doç. Dr. Naile BİLGİLİ Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi

Transkript

1 Doç. Dr. Naile BİLGİLİ Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi

2 YAŞLILARDA DÜŞME Düşmeler büyük ölçüde önlenebilen önemli bir halk sağlığı sorunudur. Mortalite Engellilik İş gücü kaybı Bakım ve sağlık maliyeti Aile ve toplum için yük

3 YAŞLILARDA DÜŞME Her yıl yaşlıların üçte biri biri düşmektedir. Yaşlılar arasındaki düşmeler ölümcül yada ölümcül olmayan yaralanmalarla sonuçlanmaktadır yılında, 2.3 milyon ölümcül olmayan yaralanma acil servislerde tedavi edilmiş, 662,000 den fazlası hastaneye yatırılmıştır yılında, düşme ile ilişkili doğrudan tıbbi harcamalar, 30 milyar dolardır. 65+ ölümcül ve ölümcül olmayan Yaralanmalar 2.3milyon ? Milyon %1 ölüm %24 Acil ve hastane bakımı %76 Acil servis Düşme ile ilgili yaralanma (CDC, 2013; Stevens ve ark. 2012; Stevens, 2006)

4 Düşme sonucu gelişen sorunlar; Düşmelerin %20-30 doku travması, kalça kırığı, kafa travması gibi orta ve ciddi yaralanmalarla sonuçlanmaktadır. Travmatik beyin yaralanmalarının (TBI) en yaygın nedeni düşmelerdir yılındaki TBI %46 sı düşme sonucu gerçekleşmiştir. Yaşlı bireylerdeki kırıkların pek çoğunun nedeni düşmelerdir. Sıklıkla kırıklar; omurga, kalça, kol, bacak, pelvisde olmaktadır. Düşmelerde yaralanma olmasa bile pek çok yaşlıda düşme korkusu gelişmektedir. Düşen yaşlıların %50 sinden fazlası, tekrar düşme ve yaralanma korkusu ile aktiviteden kaçınabilmektedirler. (Rao, 2005; Suzuki et al, 2002; Kressig 2001;)

5 Kimler daha fazla risk altındadır? Düşmeye bağlı kırıklar kadınlarda erkeklerden iki kat fazladır. Kalça kırıklarını ¾ kadınlarda görülmektedir. Düşmeye bağlı ölümler erkeklerde daha fazladır. Yaş arttıkça düşme riski artar. 75 yaş ve üzeri yaşlılarda düşmeler yaş arasındakilerden 4-5 kat daha fazladır. Osteoporoz olanlar olmayanlara göre daha risk altındadır. Birden fazla kronik hastalığı olanlar daha risk altındadır. Dört ve üzerinde ilaç kullananlar daha risk altındadır. Daha önce düşenlerde tekrar düşme oranı %60 tır. Hastane ve huzurevinde kalanlar da düşme toplum içinde yaşayanlara göre iki kez daha fazladır. Irk ve etnik yapı da düşmeye bağlı sorunları etkiler. Beyaz kadınlar siyah ve Asyalı kadınlardan daha fazla risk altındadır. (CDC, 2013; Stevens ve ark. 2012; Stevens, 2006)

6 Düşmelerin Önlenmesi Düşmelerin önlenmesinde, düşmeye neden olabilecek risk faktörlerinin bilinmesi önem taşımaktadır. Bu risk faktörleri çok kolay tespit edilebileceği gibi, ihmalkarlık, önemsememe yada farkında olmama gibi nedenlerle de çok kolay gözden kaçırılabilinmektedir.

7 Düşmelerin Önlenmesi Düşmeye neden olabilecek iki önemli risk faktörü vardır. Bireysel Risk Faktörleri Çevresel Risk Faktörleri (Bilgili, Şenol, 2005; Rubenstein,1999; National Resources Center on Supportives Housing and Home Modification,2014)

8 Düşmeye neden olabilecek risk faktörleri Bireysel Risk Faktörleri 1. Görme yetisindeki değişiklikler; Katarakt, görme alanında azalma vb. 2. Kalp-damar sistemine ilişkin değişiklikler; Postural hipotansiyon, bayılma ritim boz.vb. 3. Alt extremite fonksiyon bozuklukları; Artrit, kas tonüsü ve gerginliğinde azalma, ayak sorunları, periferal nöropati.vb. 4.Kognitif fonksiyon bozuklukları; Demans, depresyon, bilişsel algının bozulması vb. 5.Yürüme ve denge bozuklukları; Güçsüzlük, Reflekslerde azalma, inme, Parkinson, 6. Mesane fonksiyon bozukluğu; Gece tuvalete kalkma, idrar kaçırma vb. 7. Kullanılan bazı ilaçlar; Diüretikler, tansiyon ilaçları, sakinleştiriciler, Psikotropik ilaçlar vb.

9 Düşmeye neden olabilecek risk faktörleri Çevresel Risk Faktörleri 1. Ev ile ilgili etmenler Aydınlatma ile ilgili sorunlar Zemin, döşeme ve koridorla ilgili sorunlar Banyo ve tuvaletle ilgili sorunlar Mobilyalarla ilgili sorunlar Merdivenle ilgili sorunlar Mutfakla ilgili sorunlar Yatak odasıyla ilgili sorunlar Evin içinde Evin yakınında Evden uzakta 2. Ev dışı etmenler Düzensiz veya yüksek kaldırımlar Sağlam olmayan, oynayan kaldırım taşları Düz olmayan çeşitli yüzeyler (çukurlar, tümsekler)

10 Yaşlılarda düşme nedenleri %31 Ev kazaları %17 Yürüme ve denge boz. %15 spesifik nedenler %13Başdönmesi/vertigo %10 düşme atağı %5 bilinmeyen Yaşlı bireylerin kullandıkları ilaçların sayısı ve kullanım amacı iyi bilinmeli, yan etkileri takip edilmelidir. Yaşlıda düşme nedenlerinin altta yatan sebebi ilaçlar olabilir. Dört ve daha fazla ilaç kullanmak riski artırmaktadır. %4 Konfüzyon %3 Görme sorunları %3 Postural hipotansiyon

11 Yaşlı Bireylerde Düşmelerin Önlenmesine Yönelik Hemşirelik Girişimler Yaşlı bireyin ve yaşadığı çevrenin düşme riski yönünden değerlendirilmesi ve önlemeye yönelik girişimler yapılması primer korunma yöntemleridir. Yaşlı bireyi ve yaşadığı çevreyi gözlemleme şansı olan hemşire, kazalara neden olabilecek riskleri fark etme ve gerekli önlemleri alma fırsatına sahiptir. Nnodim, 2005; Bilgili ve Şenol, 2006; Uysal ve ark.2006

12 Yaşlı bireylerde düşme riskini belirlemeye yönelik hemşirelik girişimlerini Yaşlılar düşme riski yönünden değerlendirilmelidir. 1. Öykü alma (Bireysel risk faktörleri kontrol listesi) Genel sağlık durumu nasıl? Aktivite durumu nasıl (GYA, EGYA)? Kronik hastalığı var mı? Hangi ilaçları kullanıyor? Yürüme denge bozukluğu var mı? Baston, yürüteç gibi yardımcı araç kullanıyor mu? Daha önce düşmüş mü? Nerede? Nasıl? Görme sorunu var mı?.

13 Yaşlı bireylerde düşme riskini belirlemeye yönelik hemşirelik girişimlerini 2. Fiziksel Değerlendirme TA değerlendirilmesi (ortostatik hipotansiyon?) Nabız (aritmi?) Görme ve işitmenin değerlendirilmesi Bilinç durumun değerlendirilmesi (yer, zaman farkındalığı?) Yürüme ve dengenin değerlendirilmesi (Kalk ve yürü testi, Tinetti Performansa Dayalı Hareketlilik Değerlendirmesi) Kas tonüsü ve gücünün değerlendirilmesi Ayak deformitesi.

14 Yaşlı bireyler düşme riskini belirlemede bazı tarama testleri yapılabilir. Hemşire bunları kendisi yapabileceği gibi ekip üyeleri ile birlikte de yapılabilir. Tarama Testleri Mini Mental Test Geriatrik Depresyon Skalası Görme Keskinliği Kalk ve Yürü (Up&Go) testi Tinetti Mobilite Değerlendirme Testi Düşme Riski Değerlendirme Ölçekleri (İtaki, Harizmi)

15 Ev/yaşanılan yer güvenliğinin değerlendirilmesi 3. Yaşlı bireyin yaşadığı ortamdaki çevresel riskler kontrol listesinden yararlanılarak belirlenmeli ve bu risklere yönelik önlemler alınmalıdır. Aydınlatma ile ilgili sorunlar var mı? Zemin, döşeme ve koridorla ilgili sorunlar var mı? Banyo ve tuvaletle ilgili sorunlar var mı? Mobilyalarla ilgili sorunlar var mı? Merdivenle ilgili sorunlar var mı? Mutfakla ilgili sorunlar var mı? Yatak odasıyla ilgili sorunlar var mı?

16 Düşmelerin önlenmesinde; Düzenli Egzersiz Bilinçli İlaç Kullanımı Düzenli Sağlık Kontrolü Görme Sorunlarının Çözülmesi Güvenli Yaşam Ortamının Sağlanması Kalsiyum ve D vit kullanma Osteoporozun önlenmesi Yeterli ve Dengeli Beslenme Yüksek riskli yaşlılarda kalça koruyucu kullanılması

17 Egzersiz; Denge ve çevikliği artırır (Tai Chi) Kendine güveni artırır ve ruh sağlığını olumlu etkiler

18 Düşme durumunda nasıl kalkılır? Yalnızsanız Ağrınız çoksa kımıldamadan yardım bekleyin Emekleyerek en yakındaki sandalye gibi sağlam bir nesneye ulaşın Dizleriniz ve kollarınızdan destek alın Yarı kalkar pozisyonda hafifçe dönerek oturun ve yardım bekleyin

19 Düşme durumunda nasıl kalkılır? Yalnız değilseniz Yaşlı birey hareket edebiliyorsa şekildeki gibi iki sandalyeyi karşılıklı yerleştirin Yaşlı bireyin tutunduğu sandalyeden destek alarak, oturmasına yardım edin Sakin olun ve yaşlı bireyin durumunu kontrol edin Yaşlı bireyin dizlerinin üzerine gelmesine ve sandalyeden destek almasını yardım edin 4 Yaşlı bireyi kontrol edin ihtiyaç varsa tıbbi yardım alın 5

20 Kaynaklar 1. Bilgili N, Şenol S. Yaşlı bireylerde ev kazalarına bağlı düşme sorunu ve önlenmesi. Sağlık ve Toplum 2005;3: Center for Disease Control and prevention. Preventing falls among older adults. Available at: Accessed: 10 Nisan Kressig R.W., Wolf S.L., Sattin R.W., O Grady M., Geenspan A., Curns A., Kutner M. Associations of demographic, functional and behavioral characteristics with activity-related fear of falling among older adults transitioning frailty. Journal of Geriatrics Society 2001;49: National Resources Center on Supportives Housing and Home Modification. Safety for older consumers home safety checklist. Available at: homemods.org/library/pages/safety.html Accessed: 10 Nisan Nnodim JO, Alexander NB: Assessing Falls in Older Aduts: A Comprehensive Fall Evaluation to Reduce Fall Risk in OlderAdults. Geriatrics. 2005; 60: Rao SS. Prevention of Falls in Older Patients. Am Fam Physician 2005;72:81-8, Stevens JA, Corso PS, Finkelstein EA, Miller TR. The costs of fatal and nonfatal falls among older adults. Inj Prev 2006;12: Suzuki M, Ohyama N, Yamada K, Kanamori M. The Relationship Between Fear of Falling, Activities of Daily Living and Quality of Life Among Elderly İndividuals. Nursing and Health Sciences.2002;4: Uysal A., Ardahan M., Ergul Ş. Evde yaşayan yaşlılarda düşme risklerinin belirlenmesi. Turkish Journal of Geriatrics 2006; 9 (2): 75-80