BALKAN SAVAŞLARI'NDAN SONRA MAKEDONYA TÜRK EDEBİYATI

Transkript

1 BALKAN SAVAŞLARI'NDAN SONRA MAKEDONYA TÜRK EDEBİYATI Balkan Savaşları'ndan sonra Makedonya Türk Edebiyatı'nda görülen durum, bu topraklarda yaşamaya devam eden Türklerin toplumsal, ekonomik, kültür-eğitim durumlarının doğal uzan tısından başka bir şey değildir. Konuya bu açıdan yanaşıldığı takdirde, bu dönemde edebiyatta göze çarpan durgunluğun asıl nedenlerini belirleyebilmek oldukça kolaylaşacaktır. Kanımızca, Makedonya Türk Edebiyatı'nın ilk

2 ve en büyük darbeyi, Balkan Savaşlarıyla birlikte gelen göçle yediği hiç kimsenin yadsıyamayacağı bir gerçektir. Çünkü, çok kısa sayılabilecek bir zaman dilemi içinde gerçekleşen bu göç, en geniş halk kitlelerinin göçü olmakla birlikte, kitlevi bir aydın göçüydü de aynı zamanda. Osmanlı'nın yüzyıllar boyunca sadece bu topraklan fethederek değil, aynı zamanda büyük yatırımlar yaparak hayatın her hücresine yer etmesini amaçladığı Türk-İslam kimliğinin büyük ölçüde yok olmaya terk edilmesi anlamına gelen bu göç, Makedonya'da kalan Türklerin sesinin her alanda olduğu gibi edebiyatta da uzun bir süre için nerdeyse tamamen kısılmasına neden olmuştur. Makedonya Türklerinin halk edebiyatından yapılan derlemelere bir göz atılınca edebiyattaki bu suskunluğun ne denli büyük olduğu hemen göze çarpmaktadır. Balkan Savaşları öncesinde olduğu gibi Balkan Savaşları esnasında da Türklere yapılan büyük zulüm ve işkencelere rağmen, derlenip yayımlanan halk edebiyatı metinlerinde bu zulüm ve işkencelerden bahsedildiğine neredeyse lıiç rastlayamadık diyebiliriz. Bunun asıl nedeni nedir bilemeyiz, fakat tahminlerimize göre bunun iki nedeni olabilir. Bu nedenlerden biri, can derdine düşen, zulüm ve işkenceye maruz kalan Türklerin Balkan Savaşları öncesinde ve esnasında başlarından geçenlerle ilgili türkü yakmayı, destanlar söylemeyi akıllarından geçiremeyecek kadar perişan bir halde olmaları, ikincisi de, Balkan Savaşları sonrasında yaşadıkları baskıların ve çektikleri çilenin korku ve tedirginliğinin etkisi altında susmayı tercih etmiş olmalarıdır. Evlerinden barklarından edilen, soykırım tehdidiyle gözdağı verilen, katliama maruz kalan bu insanların, neşelerinin-kederlerinin, sevinçlerinin-acılarının sözcüsü olan halk edebiyatları aracılığıyla içlerini dökmemelerini başka bir nedene bağlamak olası değil çünkü. Makedonya'daki Türk köylerine yaptığımız ziyaretler sırasında hep bu konuyu aydınlatıcı kimi bilgilere rastlayabiliriz umudunu taşımışızdır. Balkan Savaşları'nın hatırlayabilecek yaşta insanların sayısının yok denecek kadar az olmasına rağmen, hep Balkan Savaşları yıllarından söz açmaya çalışmışızdir yılında uğradığımızda hepi topu sekiz hanenin yaşadığı (şu anda göçe hazırlanan tek bir hanenin kaldığım öğrendik bir süre önce) Dlıga Köyü'nde görüşüp koştuğumuz, Balkan Savaşları yıllarında yedi yaşlarında bir oğlan olduğunu söyleyen Rasim Ağa, o yıllarla ilgili anılarını gözlerinde hâlâ okunan bir dehşetle anlatıyordu: "Dokuz yüz on iki yılıydı. Osmanlı battı. Millet korku içinde, ne yapacağını şaşırmış bir haldeydi. Savaşlar birbirini izledi durdu. Her gelen asker önünden kaçıp köyü terk etmek zorundaydık... "73 Fakat kendisine bu olup bilenlerle ilgili herhangi bir türkü, herhangi bir destan bilip bilmediğini sorduğumuzda, omuzlarını kaldırmakla yetinmişti sadece. Bu durum karşısında bir mesele bizi daima ilgilendirmiştir: Acaba Balkan Savaşları yıllarında Türkiye'ye göç eden yüz binlerce Makedonyalı Türk'ün, ruhlarını saran dehşetin yükünden kurtulduktan sonra, o işkence, o zulüm yıllarına türküler yaktılar mı, destanlar yarattılar mı? Ne yazık ki bu konuda araştırma yapma imkânı bulamadığımız için bu soruya cevap olabilecek herhangi bir bilgiye de sahip değiliz. Sonuç olarak, Balkan Savaşlarından sonraki yıllarda Makedonya Türk Halk Edebiyatı'nın önemli bir varlık gösteremediğini söyleyebiliriz. Bir ulusun kültür dağarcığında halk edebiyatının nedenli önem taşıdığının bilinmesine rağmen, Makedonyalı Türk aydınları maalesef bunun nedenlerini aydınlatmaya yönelik herhangi bir ciddi çalışma yapabilmiş değillerdir. Fakat yine de, Makedonya'da yaşayan Türkler söz konusu olduğunda, son derece çalkantılı geçtiğini söyleyebileceğimiz Balkan Savaşları'ndan günümüze kadarki seksen küsur yıllık dönem içinde olup bitenlere şöyle bir göz atarak, bu nedenleri birkaç esas noktada toplayabiliriz: a. Balkan Savaşları ile birlikte, Makedonya Türk Halk Edebiyatı'nın, Türk Halk Edebiyatı İle bütün bağları kesilmiştir; b. Daha Balkan Savaşları öncesinde başlayan göçün Balkan Savaşlarıyla birlikte yoğunluk ka zanması ve bir daha hiç dinmemesi, Makedonya Türk Halk Edebiyatı'nın toparlanıp canlanmasını engellemiştir; c. Çağdaş Makedonya Türk Edebiyatı'nın ge lişim sürecinde bütün dikkatlerin bu yöne çev rilmiş olması, Makedonya Türk Halk Edebiyatı'nın 73. Suat Engüllü, IVnali'dan Çıktık Yaya, "Birlik" Yayınları, Üsküp, 1989, s

3 geri planda kalmasına ve gereken hamleyi yapmamasına sebep olmuştur; d. Halk Edebiyatının taşıdığı önemin zamanla algılanmasına rağmen, Makedonya Türk Halk Edebiyatı yaratıcılığının teşvik edilmesi yönünde herhangi bir girişimde bulunulmamıştır. Bu karamsar olması kaçınılmaz tabloya rağmen, Balkan Savaşları sonrasında Makedonya Türkleri, Makedonya'da Türk Edebiyatı'nın tekrar filizlenmesinde büyük rolü olan ve nesilden ne-sile aktarılan halk edebiyatı ürünlerini yaşatmak gibi son derece önemli bir işi başarmışlardır.hatta o ağır işkence ve zulüm yıllan ardından bir nebze de olsa düzelen hayat şartları altında, yoğun bir şekilde olmasa bile, halk edebiyatlarına yeni ürünler kazandırmaya başlamış, Krallık Yugoslavya baskı rejimi altındaki ağır hayat koşullarım yarattıkları bu halk edebiyatı ürünleriyle dile getirmekten de geri kalmaşilardır. Bunun en güzel örneklerinden biri de kuşkusuz ki "Hamdi" türküsüdür.74 Makedonya'nın her yerinde Hıdırellez kutlamalarının yapıldığı ve bu kutlamalar çerçevesinde "mani çekme" (yerel ağızla "martaval çekme") adetinin yer aldığı, nişan törenleri, düğünler, sünnet düğünleri ve diğer eğlencelerde özellikle genç kızların tef çalarak yaptıkları "mani atışmaları"nın hemen her yerde yapıldığı göz önünde bulundurulursa, bu dönemde Makedonya Türk Halk Edebiyatına yeni yeni manilerin kazandırılmış olduğu da söylenebilir. Fakat, bu dönem halk edebiyatı yaratıcılığına dönük bilimsel çalışma ve araştırmaların yokluğu nedeniyle, halk edebiyatı metinlerine dayanarak o döneme ait olduklarını kesinlikle iler sürebileceğimiz halk edebiyatı ürünleri dışında bir saptama yapabilmemiz bugün için mümkün değildir kanısındayız. Ulaşabildiğimiz bilgilere dayanarak, Balkan Savaşlarından sonraki yıllarda, halk edebiyatı dışında da, yoğunluğuyla dikkatleri çekebilecek bîr edebi yaratıcılıktan söz edemeyiz. Makedonya Türk Edebiyatı'nın bu dönemine değinen yazarların çoğu, o yıllarda Makedonya'da halen faaliyet gösterir durumda olan tekkelerde şiir yazıldığım iddia etmektedirler. Fakat, Üsküp Rifai Tekkesi Şeyhi Şeyh Sadeddin Efendi'den baş- kasının adını vermemektedirler. Kanımızca o yıllarda tekkeler dahilinde kimi edebi çalışmalar yapmış kimselerin bulunması muhtemeldir. Ancak, ne yazık ki bu konuda yapılan araştırmaların yetersizliği yüzünden isimler, dahası da eserler üzerinde durmamız mümkün değildir. Birçok eser yazdığı bilinen Şeyh Sadeddin Efendi'nin edebi çalışmaları bile henüz aydınlığa kavuşmuş değildir. Bu dönemde Üsküp'ten başka, Manastır ve Kalkandelen'de de edebiyatla uğraşan, doğrusu şiir yazanların bulunduğu bilinmektedir. Balkan Savaşlarından sonra Makedonya Türk Edebiyatı'nda görülen suskunluğun göçün dışında da önemli nedenleri vardır. Bu nedenlerin başlıcalarını şöyle sıralayabiliriz: a. Makedonya'da yaşan Türklerin son derece kötü toplumsal, ekonomik durumu; b. Türkçe öğretime son verilmesi; c. Yetersiz, süreksiz ve düzensiz basın et kinliği; d. Özellikle Türkiye'de Latin alfabesine ge çişle, Makedonya Türklerinin ana ülke ede biyatından koparılması; e. Yayıncılık faaliyetinin olmaması; f. Göçün devam etmesi. Makedonya'da yaşayan Türkler, Balkan Savaşlarını izleyen Birinci Dünya Savaşı ve sonrası yıllarında sözün tam anlamıyla kendilerini ağır bir "yaşam kavgası" içinde bulmuşlardır. Kalmak ve gitmek arasında bocalayıp durdukları bu yıllar süresince, en hayatî alanların dışında kalanlarla uğraşmalarım beklemek biraz fazla hayali olmaz mıydı? Üstelik, tabiri caizse, "başsız bırakılmış, perişan bir sürüden farkları yok idiyse" edebiyat düşünmelerini beklemek akla uyar mıydı? Osmanlı'nın kendini kurtarma derdine düştüğü, Anadolu'da Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulması savaşının verildiği bu yıllar, birdenbire azınlık durumuna düşmenin şaşkınlığını henüz üzerindene atamamış olan Makedonya Türklerinin en temel haklarının bile rafa kaldırılmasının tam zamanıydı. Bu yolda ilk atılan adım Türkçe öğretime son verilmesiydi. Bu, o yıllarda Sırpçayı bilmeyen Türk çocuklarının okuldan caydırılmaları ve öğretim sürelerinin biraz daha uzatılması için 74. "Hamdi" türküsünün 1936 yılında yaratıldığı söylenmekledir. Türküde, Uslrumca'nın Çanaklı Köyü'nden Hamid Hüseyin'in orman bekçisi tarafından öldürülmesi olayı dile getirilmektedir. Muzaffer Selman, Folklorumuz Yararına,

4 son derece isabetli bir karardı. Bu kararla, Türkler arasında yeni bir aydın kuşağının yetişmesine engel olunmuş, Türklerin, ulusal kimliklerini yaşatabilmelerinin özünde yatan manevi değerlerine sahip çıkmaları geciktirilmişti. Birinci Dünya Savaşı sonrasında, Makedonya da Türkçe basın alanında umut verici gelişmeler olmuştur. O yıllarda bu alanda görülen hareketliliğin sürmesi, kuşkusuz Makedonya Türk Edebiyatı'nın kısa sürede canlanmasına büyük katkılarda bulunabilirdi. Ne yazık ki Türkçe basının devamında, güçlenmesinde ve belli bir düzene oturmasında "tehlike" gören krallık yönetimi, bu faaliyetin yasaklanmasını da geciktirmemiştir. Yasaklanmasaydı eğer, o yıllarda oldukça hareketli geçen bu basın faaliyetinin nasıl bir gelişim göstereceğini bugün tahmin etmek mümkün olmadığı gibi gerekli de değildir- ama gerçek olan şudur ki -o aynı yapı içinde kalmaya bile devam etselerdi, yayımlanan bu gazetelerin Makedonya Türk Edebiyatı'nın gelişimine bir hayli yararı dokunacaktı. Çok sayıda Türkçe gazetenin yayımlandığım gördüğümüz bu dönemde, bu basın faaliyeti dahilinde Makedonya Türk Edebiyatı'nın canlanmasını teşvik etmeye çaba harcanıp harcanmadığına, harcandıysa bunun ne denli ciddiyetle ve bilinçle yapıldığına dair bir şeyler söyleyebilmemiz şimdilik mümkün değil. Bu yönde yapılmış herhangi bir çalışma yok çünkü. Makedonya'da Türkçe basınla ilgili çalışmaları bilinen İsmail Eren75 maalesef bu konudaki araştırmalarını sürdürmemiş, sadece Makedonya'da Türkçe yayımlanan gazeteleri tespit etmek ve bu gazetelerle ilgili kimi genel bilgiler vermekle yetinmiştir. Buna rağmen, aynı kaynaklardan yararlandığını gördüğümüz Fahri Kaya'nın hem "Yugoslavya Türk Hikayesi Antolojisi"76, hem "Eski Yugoslavya'da Çağdaş Türk Şiiri Antolojisi" 77 adlı kitaplarındaki incelemelerinde, "... saydığımız gazete ve dergilerin sayfalarında, o dönemde bu topraklarda yaşayan ve yaratan kalem erlerinin birçok değerli şiirleri yanı sıra hi- kayeleri de yer almaktadır ve "... Üsküp'te, Arap harfleriyle gazeteler yayımlandı. Ömürleri kısa olan bu gazetelerin sayfalarında Türkiye edebiyatının olduğu gibi kimi yerli Türk şairlerinin de dizelerine yer veriliyordu..." 79 gibisinden önemli iddialarla ortaya çıktığını görüyoruz. Nedir ki bu iddialarının doğruluğunu güçlendirecek herhangi bir kaynak göstermediği gibi, ne şiir ve öyküleri yayımlanan yazarların adlarını anmakta, ne de bu şiir ve öykülerin hangi gazetelerde, hangi tarihlerde yayımlandıkları hakkında bilgi vermektedir. Kanımızca, o dönemde Makedonya'da yayımlanmış olan bu gazetelerde, bu gibi şiir ve öykülerin yer almış olması ihtimali vardır, ama bu alana yönelik gereken İnceleme ve araştırmalar yapılmadıkça, bu gibi kesin iddialarla ortaya çıkmak, çalışmaların bilimselliği açısında sakıncalıdır. Düşüncemize göre, ciddi bir araştırmayı gerektiren bu gazetelerin yayımlanmasında görülen süreksizlik, bu süreksizliğin sonucu bu gazetelerin yayımının belli bir düzene oturmamışlığı göz önünde bulundurulduğu takdirde, edebiyatın canlandın İması bakımından fazla bir yol kat ettiklerine fazla bir olasılık verilmemelidir. Bu gazetelerin, o yıllarda, başta bir siyasi mücadele aracı olarak görüldüklerini de hesaba katarsak, bu varsayımımızın gerçeği yansıtma şansı daha da artmaktadır. Krallık Yugoslavya yönetiminin, Makedonya'da yaşayan Türkleri, 1928 yılında Türkiye'de gerçekleştirilen harf inkılâbının semerelerinden yararlandırmama kararı, rejiminin, bura Türklerinin ana ülkeleri ile olan bağlarını zayıflatmak ve zamanla tamamen koparmak niyetinden kaynaklanmaktadır. Bu niyetin hedef aldığı iki ana unsur ise her ulusun kimliğinde en başta gelen dil ve edebiyattır. Krallık Yugoslavya rejiminin bu niyetinin önemli ölçüde başarılı olduğu su götürmez bir gerçektir. Bunun en iyi kanıtı, Makedonya Türklerinin dilinde kısa sürede belirginleşen yoksullaşma 80, ana ülke edebiyatıyla 75. İsmail Eren'in 29. ve 32. dipnotlardaki çalışmalarından başka, Yugoslavya'da dolayısıyla da Makedonya'da yayımlanan gazete ve dergilerle ilgili bir araştırması daha vardır: İsmail Eren, Yugoslav Topraklarında Türkçe Basın, "Sesler" Aylık Toplıım Sanat Dergisi, Üsküp, Kasım 1967, sayı 20, s Fahri Kaya, Yugoslavya Türk Hikâyesi Antolojisi, "Birlik" Yayınları, Üsküp, 1990,262 sayfa. 77. Fahri Kaya, Eski Yugoslavya Çağdaş Türk Şiiri Antolojisi, Cem Yaymevi, İstanbul, Birinci Basım 1992,327 sayfa dipnota bakınız, s dipnota bakınız, s Mustafa Kemal Karabasan, Ülkemizin Yerli Türk Halk Edebiyatı Yugoslav Kaynaklarında, Mayıs 1989 tarihlerinde Es kişehir'de düzenlenen IV. Uluslararası Türk Halk Edebiyatı Semin eri'nde okunan bildiri, s.2. Karahasan bu bildirisinde bunu şu sözlerle dile getirmektedir:

5 mevcut bağların asgariye inmiş olması 8 *, edebiyatta bîr türlü toparlanmanın sağlanamaması 82 değil midir? İyi kötü bir yayıncılık faaliyetinin başlatılamaması da, Makedonya Türk Edebiyatı'nın varlık gösteremem esinde önemli bir etken olmuştur. O yıllarda şiirle uğraşan bir Şeyh Sadeddin Efendi'nin, bir İzzet Basri Efendinin, kırklı yıllara gelindiğinde "şiir alemine adım atan" Abdül Fettah Rauf'un şiirlerinin kitap halinde yayımlanması durumunda, Makedonya Türk Edebiyatı suskunluğundan sıyrılabilir, önemli bir hareketlenmeye sahne olabilirdi kanısındayız. Tabii ki bütün bu saydığımı?, nedenlerin, Makedonya Türk Edebiyatı bakımından son derece olumsuz gelişmelere sebebiyet vermesinin temelinde, Türkiye Cumhuriyeti'ne göçün devam etmesi yatmaktadır ve 1936 yıllarında tekrar kitlevi bir hal alan bu hiç dinmeyen göç, Makedonya Türklerinin hayatın her alanında yeni sarsıntılar geçirmesine neden olmuş, pek doğal olarak edebiyatın canlandırılabilmesi yükünü taşıyabilecek aydın kişilerin yetişme sürecim baltalamıştır göçünü izleyen yıllarda Krallık Yugoslavyasın'da toplumun bütün kesimlerine yayılan toplumsal kıpırdanmalar sonucu kitlelerin uyanıp bilinçlenmesi, ülke sınırları içinde yaşayan bütün azınlıkları olduğu gibi.makedonya'da yaşayan Türkleri de büyük ölçüde hareketlendirdi. Bu hareketlenme sonucunda Üsküp'te kurulan "Yardım" Cemiyeti o zamana kadar Türkler arasında görülmemiş ölçüde bir sosyal ve kültürel faaliyet gerçekleştirmeyi başarmıştır. Cemiyetin Makedonya Türklerinin kültürel faaliyetlerini teşvik ve geliştirme gayretleri doğrultusunda, 1939 yılının Ekim ayında bir edebiyat kolu da kurulmuştur. 83 Nedir ki, "Yardım" Cemiyeti'nin Yugoslavya Komünist Partisi'nin etki alam içine çekilmesi niyetleri dahilinde, kanımızca çalışmaları politik bir zemine kaydırıldığı için edebiyatın yine ikinci plana itilmesine engel olamayan, bununla da Makedonya Türk Edebiyatı'nın canlandırılması yolunda kayda değer bir mesafe alamayan bu edebiyat kolunun etkinliği, kuruluşundan yaklaşık bir buçuk yıl sonra, İkinci Dünya Savaşı'nın patlak vermesiyle birlikte son bulmuştur. Savaş yıllarının araya girmesiyle, Balkan Savaşları sonrasında Makedonya'da yaşayan Türkler arasında görülen ilk ve biricik örgütlü Türk kültür varlığının sesinin duyurulması girişimi olarak bir hayli gecikmeli de olsa ortaya çıkan "Yardım" Cemiyeti, diğer alanlarda oludğu gibi edebiyat alanında da misyonunun tamamlayanı adan mücadele sahnesini terk etmek durumunda kalmıştır. Böylece, Makedonya Türk Edebiyatı da, Balkan Savaşları ardından gömüldüğü suskunluktan kurtarılmanın bu biricik ciddi fırsatından nasibini alamadan, ikinci Dünya Savaşı'mn getirdiği karanlığa gömülmüştür, 81. Suat Engüllü, Hiçbir Şey Bizimle Başlamıyor, "Sesler" Aylık Toplum Sanat Dergisi, Üsküp, Ekim 1988, s. 229, s Nisan 1980 yılında kendisiyle yapılan söyleşide Necati Zekeriya diğerleri arasında şımlan da söylemişti: "... Bir birikimimiz, bir edebiyat birikimimiz yoktu. Yoktu çünkü gerçekte biz Türk Edebiyatımdan kopmuş bir topluluktuk. Anılarımda kaldığına göre, kurtuluştan sonra okuyabilme fırsatını bulabildiğim ilk birkaç kitap gerçekte Üsküp'te o yıllarda elden ele dolaşan, Türk Edebiyatı'nda Cumhuriyetten sonra yetişen romancıların eserleriydi" 82. Süreyya Yusuf bunu "Türklerin edebiyatta geçirdikleri bunalım" olarak tanımlar. 71. dipnota bakınız, s dipnota bakınız, s. 4. Mustafa Karabasan bu edebiyat kolunda "Ömerler, Nihatlar, Şerefler, Refikler, Selmanlar, AbdüUer, Abbaslar ve diğerleri"nin faaliyet gösterdiklerinden söz etmektedir, fakat andığı edebiyat kolu üyelerinin soyadlarını vermediği için

6