3. ÜNİTE: İLK TÜRK DEVLETLERİ

Transkript

1 İlk Türk Devletleri 3. ÜNİTE: İLK TÜRK DEVLETLERİ KONULAR A. TÜRK ADININ ANLAMI VE KÖKENİ B. ORTA ASYA NIN COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ VE TÜRK GÖÇLERİ C. İLK TÜRK DEVLETLERİ Ç. KAVİMLER GÖÇÜ D. AVRUPA HUN DEVLETİ E. KÖK TÜRKLER (I VE II. KÖK TÜRK DEVLETİ) F. UYGUR DEVLETİ G. ORTA ASYA VE AVRUPA DA KURULAN DİĞER TÜRK DEVLET VE TOPLULUKLARI 82

2 3. Ünite Temel Kavramlar l Anav A. TÜRK ADININ ANLAMI VE KÖKENİ l Türk l Türkhia l Türkistan Hazırlık Çalışmaları 1. İnsanın mensubu olduğu kültürü yaşatması önemli midir? Neden? 2. Yanda verilen kavramlar size neleri çağrıştırmaktadır? Aşağıdaki sözü okuyarak altında verilen soruyu cevaplayınız. Büyük devletler kuran ecdadımız, büyük ve şumüllü medeniyetlere de sahip olmuştur. Bunu aramak, tetkik etmek, Türklüğe ve cihana bildirmek bizler için bir borçtur. Türk çocuğu ecdadını tanıdıkça daha büyük işler yapmak için kendinde kuvvet bulacaktır. (1) Atatürk bu sözleriyle bize neler anlatmak istemiştir? Açıklayınız. Yandaki resimlerde gösterilen çizimler MÖ V-IV. yüzyılda Altay ve Tanrı Dağlarında yaşamış olan Türklere ait kalıntıların çizimleridir. Yapılan arkeolojik kazılar sonunda ortaya çıkartılan bu buluntulara ait çizimlerden anlaşılıyor ki Türkler 6500 yıl öncesinde gelişmiş bir medeniyet kurmuşlardır. Çok uzun bir tarihî geçmişe sahip olan Türk adı nın an la mı ko nu sun da ta rih çi lerin fark lı yo rumlar ge tir dikleri görülmektedir. Bu yo rum lar için de en çok ka bul edi len, ta rih çi Wam bery (Vam be ri) ye ve Uy gur kay nak la rı na ait olan lar dır. Wam bery ye gö re Türk adı tö rü mek (tü re mek) fi ilin den çık mıştır. An la mı; ya ra tıl mak, dün ya ya gel mek, ço ğal mak de mek tir. Kaşgarlı Mahmut, Divan-ı Lugati t Türk adlı eserinde Türk adının olgunluk çağı, G. Doerfer (Dorfer) ise devlete bağlı halk anlamında olduğunu söylemiştir. Ziya Gökalp, Türk adını türkeli (töreli); kanun, nizam sahibi anlamında kullanmıştır. Türk edebiyatının ilk yazılı eseri olan Orhun Anıtlarında, Türk adı Türük şeklinde geçmektedir. Söz cük, za man la de ğişik li ğe uğ ra ya rak Türk adını 3.1. Resim: Büyük Hun Devleti nden önce Altay ve Tanrı almıştır. Türk söz cü ğü güç, kuv vet, ol gun luk an lamın a gelmektedir. Türk adı bu gün kü şek liy le ilk kez Dağlarında yaşayan Türklere ait eşyaların çizimleri (2) MÖ 318 yılında Çinlilerle yapılan antlaşmada yer almıştır. Si ya sal an lam da ise (dev let adı ola rak) ilk kez Kök Türk Dev le ti ta ra fın dan kul la nıl mış tır. (1) Atatürkçülük, Atatürk ve Atatürkçülüğe İlişkin Makaleler, C 2, s (2) Bahaeddin Öğel, Türk Kültür Tarihi, s. 12, 36,

3 İlk Türk Devletleri Coğ ra fi ola rak ilk kez Tür ki ye adı Türk hia şek lin de Bi zans kay nak la rın da Or ta As ya için kul la nıl mış tır. IX ve X. yüz yıl lar da da Bi zans lı lar As ya nın ba tı sın dan Or ta Av ru pa ya ka dar olan böl ge ye Tür ki ye adı nı vermiş ler dir. Av ru pa lı lar da XII. yüz yıl dan son ra Ana do lu için Tür ki ye adı nı kul lan mış lar dır. Ünlü İtalyan seyyah Marco Polo, Anadolu ya Küçük Türkiye, Orta Asya ya Büyük Türkiye demiştir. Türk adı ile ilgili bu kadar çok görüş ve düşüncenin olmasının sebepleri neler olabilir? Aşağıda verilen Atatürk ve Türk Milleti adlı metni okuyarak altındaki soruları cevaplayınız. 1. Etkinlik: ATATÜRK VE TÜRK MİLLETİ Giriştiğimiz büyük işlerde milletimizin yüksek yetenek ve yüksek sağduyusu başlıca rehberimiz ve başarı kaynağımız olmuştur. Bilerek veya bilmeyerek, isteyerek veya istemeyerek kendisine zarar verenlere karşı kırgınlığı derin olan milletimizin, kendi uğrunda esaslı ve hayırlı çalışma gösterenlere karşı da sonsuz bağlılığı ve değerbilirliği söz götürmez. Bu büyük millet, arzu ve yeteneğinin yöneldiği doğrultuları görmeye çalışan ve görebilen evladını daima takdir etmiş ve korumuştur. Kendinize ait bir buluşun başkaları tarafından kullanılmasından ve mutlu sonuçların adınıza değil, bağlı olduğunuz topluma ve millete mal edilmesinden endişeniz olmasın, millet bunun kadrini bilir. Millet sevgisi kadar büyük ödül yoktur. Bağımsızlık Savaşı nda benim de milletime ettiğim birtakım hizmetler olmuştur, zannederim. Fakat bunlardan hiçbirini kendime mal etmedim, yapılanın hepsi milletin eseridir, dedim. Aranacak olursa doğrusu da budur. Geçmişte sayısız uygarlık kurmuş bir ırkın ve milletin çocukları olduğumuzu kanıtlamak için yapmamız gereken şeylerin hepsini yaptığımızı ileri süremeyiz, bugün ve yarına bırakılmış daha birçok büyük işlerimiz vardır. Bilimsel çalışmalar da bunlar arasındadır. Beni seven arkadaşlarıma tavsiyem şudur: Kendimiz için değil fakat bağlı olduğumuz millet için el birliği ile çalışalım, çalışmaların en yükseği budur! Utkan Kocatürk, Atatürk ün Fikir ve Düşünceleri, s Atatürk e göre Türk milletinin özellikleri arasında neler yer almaktadır? 2. Atatürk, neden millî menfaatleri kişisel menfaatlerden üstün tutmuştur? 3. Atatürk ün yukarıdaki sözlerini dikkate aldığınızda Türk milletine vermek istediği mesaj nedir? Yanda fotoğrafı görülen Atatürk Türklerin ilk ana yurdu hakkında şunları ifade etmiştir: Türk milleti, Asya nın batısında ve Avrupa nın doğusunda olmak üzere kara ve deniz sınırlarıyla ayırt edilmiş dünyaca tanınmış büyük bir yurtta yaşar. Onun adına Türk Eli derler. Türk yurdu daha çok büyüktü. Yakın ve uzak zamanlar düşünülürse Türk e yurtluk etmemiş bir kıta yoktur. Bütün dünyada Asya, Avrupa, Afrika Türk atalarına yurt olmuştur. Bu gerçekler eski ve özellikle yeni tarih belgelerinde yer almaktadır. Bugünkü Türk milleti, varlığı için bugünkü yurdundan memnundur. (1) (1) Atatürkçülük, Atatürk ün Görüşleri ve Direktifleri, s Fotoğraf: Mustafa Kemal Atatürk 84

4 3. Ünite Temel Kavramlar l Bozkır B. ORTA ASYA NIN COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ VE TÜRK GÖÇLERİ l Göç l Konargöçer Hazırlık Çalışmaları 1. Dağlık yeryüzü şekillerine ve sert iklime sahip olan Orta Asya nın coğrafi yapısı Türklerin yaşamlarını nasıl etkilemiştir? 2. Toplumların göç etmelerinde ne gibi faktörler etkilidir? 3. Ana yurt kavramından neler anlıyorsunuz? 4. Yanda verilen kavramlar size neleri çağrıştırmaktadır? Aşağıdaki alıntı sözü okuyarak altında verilen soruyu cevaplayınız. Türkler on beş yüzyıl önce Asya nın göbeğinde çok büyük devletler kurmuş, insanlığın her türlü kabiliyetlerine belirti olmuş birer unsurdur. Elçilerini Çin e gönderen ve Bizans ın elçilerini kabul eden bir Türk devleti, ecdadımız olan Türk milletinin kurduğu bir devlet idi. (1) Atatürk ün söz ettiği Türk devletleri hangileri olabilir? 1. TÜRKLERİN İLK ANA YURDU Türklerin ana yurdu olan Orta Asya, Asya kıtasının ortasında yer alır. Kuzeyde Sibirya, güneyde Himalaya Dağları, doğuda Kingan Dağları, batıda Hazar Denizi ile çevrilidir. Ya pı lan son araş tır malar Türk le rin ilk ana yurt ları nın yandaki haritada görülen Orta Asya daki Al tay Sa yan Dağ la rı nın ku zey ba tı sı, Tan rı Da ğ la rının ku ze yi, Aral Gö lü nün çevresi ve Hazar Denizi nin do ğu su ol du ğu nu gös termektir Harita: Türklerin ilk ana yurdu (Tarih Atlası 3, s. 7.) Türklerin göl ve ırmakların bulunduğu bölgelerde yaşamasının nedenleri nelerdir? Or ta As ya, far klı yü zey şe kil le ri ne sa hip olan ge niş bir alan dır. Bu böl ge yük sek düz lük lere ve dağ lara [Ti an Shan(Tiyan Şan)], ge niş çöl lere (Ka rakum, Kı zıl kum, Tak la ma kan) ve özel lik le ağaç sız step le re sa hip tir. Or ta As ya nın ge niş step le ri Do ğu Av ru pa step le riy le aynı özelliği gös ter di ğin den bu ra lar As ya-av ru pa steple ri ola rak bi li nir. As ya kıtasının bü yük ço ğun lu ğu ku rak tır ve ta rı ma uy gun değil dir. (1) Utkan Kocatürk, Atatürk ün Fikir ve Düşünceleri, s

5 İlk Türk Devletleri Böl ge nin ana akar su la rı Amu Der ya (Ceyhun Nehri) ve Si ri Der ya (Sey hun Neh ri) dır. Ana su kay nak la rı Aral Gölü, Bal kaş Gö lü ve Ha zar De ni zi dir. Bu sular bölgedeki tarım arazilerinin sulanmasında büyük bir öneme sahiptir. Su, ku rak As ya için ulus la ra ra sı so run la ra yol açacak ka dar de ğer li bir kay nak tır. Coğ ra fi şart lar, eko no mik fa ali yet leri ve sos yal ya pı yı be lir le yen önem li un sur lar dır. Türk lerin büyük kısmı Çin in ku zey sı nı rın da yaşardı. Bölgenin coğrafi yapısı ve iklim özellikleri ekonomik faaliyetleri sınırlamaktaydı. Türkler konargöçer bir hayat sürdürmekteydi. Bu nedenle Türklerin en önem li ge çim kaynağı hay van cı lık tı Fotoğraf: Orhun Nehri nden bir görünüm Bilgi Hazinesi Türk le rin atı ev cil leş tir me le ri ve at lı ara ba la rı kul lan ma la rı on la rın uzak yer le re göç etmelerinde kolaylık sağlamıştır. Türk göç leri bel li bir li de rin de ne ti mi ve ön cü lü ğün de ya pılmıştır. İlk Türk göçleri belli bir hedef ve amaç doğrultusunda gerçekleşmiştir. Türklerin bu kadar geniş coğrafi bölgelere yayılmaları bir bütün olarak Türk tarihinin incelenmesini zorlaştırmıştır. 2. ORTA ASYA TÜRK GÖÇLERİNİN SEBEPLERİ VE SONUÇLARI Türk le r ana yurtları Orta Asya dan MÖ 2000 li yıllardan başlayarak MÖ XI. yüzyıla kadar Asya, Avrupa ve Afrika kıtasının çeşitli bölgelerine göç ettiler. Türklerin göç etme nedenlerini şu şekilde sıralayabiliriz: Eko no mik Fak tör ler mevcut toprakların yeterli olmaması ve toprakların miras yoluyla giderek azalmaya başlaması İklim Değişikliği ve Coğrafi Fak tör ler Sosyal ve Siya si Fak tör ler ları siyasi mücadeleler kün olmaları Ya pı lan göç ler so nu cun da Or ta As ya ıs sız laş tı. Türk ler git tik le ri böl ge ler de yaşa yan in san la ra atı ev cilleştirme yi ve de mir ma de ni ni iş le me yi öğ ret tiler. Göçler sonunda Türk me de ni ye ti ve kül tü rü geniş bir alana yayıl mış oldu. Türkler, Orta Çağ Avrupa sanatı ve daha sonra da İslam uygarlığı üzerinde etkili oldular. Türk boyları arasında da dinî, kültürel, ekonomik, sosyal ve siyasal farklılıklar meydana geldi. Göç ettikleri yerlerde değişik adlarla devletler kurdular. Yabancı toplumları kültür, devlet yönetimi, askerî teşkilat, ticari ve ekonomi alanlarında etkilediler. Aşağıda verilen Bozkırda Yaşam adlı metni okuyarak altındaki soruyu cevaplayınız. 2. Etkinlik: BOZKIRDA YAŞAM Denizden uzak ve yüksek dağlarla çevrili Türklerin yurdunda iklim çok sertti. Karasal iklimin bütün acımasızlığı ile hüküm sürdüğü bu coğrafyada ısı kışın sıfırın altında 17 ile 51 dereceye kadar düşerken yazın 25 ile 50 dereceye kadar yükseliyordu. Yaz aylarında bozkır, özellikle kurak yerlerde çöle dönüşüyordu. Çinli bir yazar, Gobi Çölü kenarlarındaki bozkırda yaşayan boyların durumunu şöyle anlatıyor: Yerde ağaç bitmez. Biten tek şey yabani otlardır. Tanrı burada dağlar değil, tepecikler yaratmıştır. Ekin yetişmez. Sütle beslenirler, deriden dikilmiş kumaşlar giyerler, keçe çadırlarda yaşarlar. Bozkırda hayatı idame ettirmek de oldukça güçtür, Hayvan türleri koyun, sığır ve at ile sınırlıdır. Bu nedenle bozkırda tabiatın insana sunduğu kaynaklar sabittir. Orta Asya-Anadolu Göç Coğrafyası Tanrı Dağlarından Malazgirt e, s Orta Asya nın coğrafi özelliklerinin insanların yaşamına etkisi hakkında neler söyleyebilirsiniz? 86

6 3. Ünite Temel Kavramlar C. İLK TÜRK DEVLETLERİ l Çin Seddi l İpek Yolu l Onlu Sistem l Ordu - Millet l Turan Taktiği l Yaylak ve Kışlak Hazırlık Çalışmaları 1. Türklerin Orta Asya da birçok devlet kurmalarının nedenleri neler olabilir? 2. Türklerin bağımsızlıklarına önem vermesinin nedenleri nelerdir? 3. Yanda verilen kavramlar size neleri çağrıştırmaktadır? Aşağıdaki alıntı sözü okuyarak altında verilen soruyu cevaplayınız. Mete Han, Yüeçilerin isteklerine şu cevabı verir: Benden ne istedinizse verdim, çünkü onlar benim malımdı. Ama bu toprak benim değil, milletimindir. O toprağı korumak için savaşır, canımı bile veririm. (1) Mete Han ın vatan toprağına bu kadar önem vermesinin sebepleri nelerdir? Açıklayınız. ASYA HUN (BÜYÜK HUN) DEVLETİ (MÖ 220-MS 216) Or ta As ya dan ya pı lan göç ler sı ra sın da ba zı Türk boy la rı göç et me ye rek ana yurt ta kal mış lar dır. Bun lar ge nel lik le ana yur dun do ğu ve gü ney do ğu su na ya yıl mış, Or hun ve Se len ga ır mak la rı çevre sin de top lan mış ve bu ra lar da boy lar hâ lin de yaşa mış lar dır. Bu Türk boy la rı za man la güç le nip Or ta As ya top rak la rın da bü yük devlet ler kurarak önemli kül tür ve uy gar lık lar meydana getirmişlerdir. Or ta As ya da bi li nen ilk Türk dev le ti ni Av ru pa lı la rın Hun lar, Çin li le rin Hi ung-nu adı nı ver dik le ri Türk ler kur muştur. Yanda resimde arması gösterilen Hun lar la il gi li Çin kay nak la rın da ki bil giler, MÖ 1000 yıl la rı nın baş la rı na ka dar uzan mak ta dır. İlk ta rih sel bel ge MÖ 318 yılına aittir. Bu, Hun lar la Çin li le rin yap tık la rı bir 3.2. Resim: Asya Hun İmparatorluğu arması ve temsilî Teoman resmi ant laş ma dır. Bu bel ge ye da ya nı la rak Hun la rın MÖ 4. yüz yıl dan çok ön ce le ri güç lü bir dev let kur duk la rı ka nı sı na va rılmak ta dır. An cak Hun la rın bi li nen ta rih le ri MÖ 3. yüz yıl da baş lamıştır MÖ 220 yılında ku ru lan Asya Hun Dev le ti nin bilinen ilk hükümdarı Te oman (Tu man) dır. As ya Hun Dev le ti hak kın daki ilk bil gi le ri ne den Çin kay nak la rın dan öğ ren mek te yiz? Te oman, Or hun ve Se len ga ır mak la rı ile Ötüken çev re si ve Ka ra ku rum böl ge le rin de da ğı nık du rum da yaşa yan Hun boy la rı nı bir yö ne tim al tın da toplamış, Ötüken i mer kez yapmıştır. Çin in iç ka rışık lık lar için de bu lun ma sın dan ya rar la na rak bu ül ke ye akın lar dü zen le miş, bu akınlar sonucunda Çin topraklarının bir kısmını ele geçirmiştir. 224 İranda Sasani Devleti kuruldu. 271 Çin de manyetik pusula kullanılmaya başlandı. 285 Konfüçyüsculuk Japonya ya yayılmaya başladı. 300 Asya Hun Devleti Çin İmparatorluğu nun egemenliğine girdi. (1) Erol Güngör, Tarihte Türkler, s

7 İlk Türk Devletleri 3.2. Harita: Asya Hun, Avrupa Hun ve Ak Hun Devleti (Tarih Atlası 1, s. 16.) Yukarıdaki haritada Asya Hun Devleti nin sınırları gösterilmiştir. Çin Seddi nin Hun sınırına yapılmasının nedenleri neler olabilir? Bilgi Hazinesi Çin Seddi, Çin in doğusundaki Sarı Deniz kıyılarında başlayıp Orta Asya içlerine kadar doğu-batı istikametinde 2400 km boyunca uzanan duvardır. Ana duvar çoğu yerde 9 metre, kuleler ise 12 metre yüksekliğindedir. Çin Seddi MÖ 214 yılında tamamlanmıştır. Birçok gözetleme kulesi vardır. Gözetleme kuleleri sayesinde hem buralar korunmuş hem de gündüz duman, gece ateşle işaret verilerek başkentle iletişim sağlanmıştır. Savaş arabalarına alışık olmayan, uzun elbiseleri içinde serbest hareket edemeyen Çinliler, bir rüzgâr gibi kendilerine çarpan ve yine böyle ortadan kaybolan atlı birliklere karşı başlangıçta ne yapacaklarını bilememişlerdir. Fakat çok geçmeden kendilerini toparlamış ve bu düşmanı ancak kendi savaş araçları ve savaş usulleriyle yenebileceklerini anlamışlardır. Kuzey bölgelerinin elden çıkmasından korkan Çin imparatorları doğudan batıya doğru sınır boyunca muazzam bir duvar ördürmüş ve bunu birbirinden belirli uzaklıkta hisarlarla ve nöbetçi kuleleriyle güçlendirmişlerdir. Çinli bir tarihçi Çin Seddi nin sınır boyunca on bin mil uzunluğunda dolandığını ve inşasının binlerce esir ve sürgünün hayatına mal olduğunu ifade etmiştir. Çinliler, Çin Seddi ni yaparak Türk akınlarını durdurmada ne kadar başarılı olmuş olabilirler? Teoman ın ölümünden sonra tahta çıkan Mete Han (MÖ ) döneminde Orta Asya da Hun la rın dışın da üç bü yük güç var dı. Bunlar Çin li ler, Mo ğol kö ken li Tun guz lar ve Yü eçi lerdi. Me te Han, dev le ti n sınırlarını ge niş le tir ken bu üç güç le mü ca de le etti. Ön ce Tun guz la rı yenerek doğu sınırlarının güvenliğini sağladı. 313 Milano Fermanı yla Hristiyanlık yasal dinlerden biri olarak tanımlanmaya başladı. 330 Bizans, Doğu Roma İmparatorluğu nun başkenti ilan edildi. 375 Orta Asya dan gelen Batı Hunları Macaristan a gelerek Ostragotları yendi. 88

8 3. Ünite Sonra Tanrı Dağları civarında yaşayan Yü eçi le ri ege men li ği altına aldı. Çin üzerine seferler düzenleyerek kuzey bölgelerini tamamen ele geçirdi. Çin in isteği üzerine MÖ 200 yılında yapılan antlaşmaya göre Çin imparatoru bozkır bölgelerini Asya Hun Devleti ne bırakarak yiyecek, ipek ve yıllık vergi ödemeyi kabul etti. Mete Han, Çin i etkisiz hâle getirmesine rağmen Çin topraklarına yerleşmek istemedi. Bu durumun Türklerin geleceği açısından sakıncalar doğuracağını düşündü. Mete Han, Çin im pa ra to ru na yaz dı ğı bir mek tup ta Or ta As ya da eli si lah tu tan bü tün ka vim le ri bir leş tirdi ğin den ve ba rış için de yaşa dık la rın dan söz et ti. Mete Han döneminde büyük ekonomik öneme sahip olan İpek Yolu hâkimiyeti de Hunların eline geçti. Mete Han, Asya Hun Devleti ni en güçlü seviyeye yükseltti. Ülkenin sınırlarını doğuda Kore ye, kuzeyde Baykal Gölü ne ve Obir Irmağı na, batıda Aral Gölü ne, güneyde Wei (Vu) Irmağı ile Tibet Yaylası na kadar genişletti. Mete Han, Türk kavmine millet olma şuurunu kazandırdı, öldüğünde kendisinden sonra gelenlere büyük ve teşkilatlı bir devleti miras bıraktı. Mete Han ın Çin ülkesini etkisiz hâle getirmesine rağmen buraya yerleşmemesinin nedenleri neler olabilir? a. Çin Entrikaları ve İpek Yolu Hâkimiyeti Me te den son ra ye ri ne oğ lu Ki-ok geç ti (MÖ ). Ki-ok, Çin li bir pren ses le evlendi. Bu nun so nucun da Çin li ler le si ya sal ya kın laş ma art tı. Çin, bu du rum dan ken di çı ka rı için ya rar lan mak is te di. Çin gö revlile ri, Hun la ra bağ lı ka vim ler ara sın da Hun Dev le ti aley hin de giz li ce pro pa gan da yap ma ya baş la dı lar. Çin li ler bir yan dan ti ca ret yo luy la Türk ler le ya kın lık ku rarken bir yandan da on la rı ipek ve çeşit li eş ya lar la lüks yaşantı ya özen di ri yor lar dı. Bu yol la Asya Hun Dev le ti ni iç ten yık ma ya ça lışı yor lardı. Ki-ok öl dük ten son ra ye ri ne oğ lu Kün Çin (MÖ ) geç ti. Onun za ma nın da As ya Hun Dev le ti es ki gü cü nü yi tir di. Hun lar, İpek Yo lu na ege men ol mak için Çin li ler le mü ca de le ede mez ol du lar. Çin den baş la ya rak Or ta As ya dan ge çen ve Av ru pa ya ulaşan İpek Yo lu, geç ti ği bü tün ül ke ler için eko nomik öne me sa hip ti. İpek Yo lu nu ele ge çi ren dev letin bü yük bir eko no mik gü ce sa hip olması, di ğer top lu luk ları ege men li ği ne al ma sı, baş ka dev let ler le it ti fak kur ma sı ko lay laşı yor du. Me te za ma nın da Hun la rın de netimine giren İpek Yo lu nun Çin için öne mi da ha bü yük tü. Çünkü ipe ğin üre tim mer ke zi Çin di ve üre ti len ipe ğin Ba tı pa zar la rı na ulaş tı rıl ma sı ge re ki yor du. Bu yüzden Türklerle Çinliler arasında İpek Yolu hakimiyeti nedeniyle uzun süren mücadeleler olmuştur. Çinliler çeşitli entrikalarla Hunları zayıflatıp İpek Yolu na egemen olmuşlardır (MÖ 60). b. Kardeş Kavgaları Başlıyor Çin entrikaları sonunda Hun ülkesinde ayaklanmalar ortaya çıktı.. Ho-han-yeh, Çin im pa ra to ru nun yardı mıy la hü küm dar ol du. Kar deşi Çi-Çi, onun hü küm dar lı ğı nı ta nı ma dı. İç sa vaş baş la dı (MÖ 58). Sa vaş ta yenilen Ho-han-yeh, güneye çekilerek Çin imparatorunun korumasına girdi. Hunlar MS 48 de Kuzey ve Gü ney Hun la rı ol mak üze re iki ye ay rıl dı lar. Ku zey Hun la rı Si bir ya ve Çun gar ya böl ge le rin e, Gü ney Hun la rı ise Çin in ba tı sın a ege men ol du lar. Ku zey Hun Dev le ti, Çin li ler le iş bir li ği ya pan Si yen pi ler ta ra fın dan yı kıldı (MS 150). Ku zey Hun la rı nın bir bö lü mü Aral Gö lü çev re si ne yer leş ti ler. Bunlar da ha son ra Ba tı Hun la rı na ka tıl dılar. Gü ney Hun la rı ise MS 3. yüz yı la ka dar Çin in ege men li ğin de var lıklarını sür dür düler. Çin, MS 216 yı lın da Gü ney Hun Dev le ti ne son ver di. Asya Hun Devleti nin yıkılması ve bazı Türk boylarının batıya göç etmesinden sonra Çin, Asya nın en güçlü devleti hâline geldi. Asya Hunlarının bir kolu olan Tabgaçlar, Çin deki karışıklıklardan yararlanarak bir araya gelmeyi başardı. Çinliler, Türk le re karşı nasıl bir politika izlemiştir? Neden? 89

9 İlk Türk Devletleri Aşağıda verilen Bağımsız Devlet Anlayışı adlı metni okuyarak altındaki soruları cevaplayınız. 3. Etkinlik: BAĞIMSIZ DEVLET ANLAYIŞI Çin İmparatorunun yardımıyla tahta geçen Ho-han-yeh in Çin egemenliği altına girme teklifi, toplanan Kurultay da çok gülünç ve utanç verici olarak görülmüş ve bu görüşe şiddetle karşı çıkılmıştır. Ho-han-yeh ve taraftarlarının bu anlayışı madden ve manen çökmüş insanların durumunu yansıtmaktadır. Milletlerin ya da bireylerin hayatındaki maddi çöküş, manevi çöküşü de beraberinde getirmektedir. Bu hâli yaşayan insanların hem kendilerine hem de milletlerine güveni yoktur. Çi-Çi ve taraftarları ise kurtuluşu başka bir devletin desteğinde ve himayesinde değil kendi güçlerinde görmekteydiler. Bu, Türklerin bağımsızlığa verdikleri değeri göstermesi bakımından önemlidir. Çi-Çi bu durumu, Başkalarına bağlanmak ve onlara hizmet etmek bir alçaklıktır. Ünümüzün bütün dünyaya yayılmasının nedeni bu tutumumuz ve anlayışımızdır. Türkler Ansiklopedisi, C 1, s (Düzenlenmiştir.) 1. Çi-Çi Han, neden Çin egemenliği altına girmek istememiştir? 2. Kurultayda, Ho-han-yeh in davranışının gülünç ve utanç verici olarak değerlendirilmesinin nedenleri neler olabilir? c. Boz kı rın As ker le rin den Modern Türk Or du su na Türk le rin en önemli özelliklerinden biri de iyi bi rer as ker ol ma la rı dır. İlk Türk dev let le rin den gü nü mü ze kadar Türk milletinin temeli düzenli bir askerî teşkilata dayanmaktadır. Askerlik Türklerde ilk önce bir mes lek, sonra da millî bir görev olmuştur. Türkler, mükemmel askerî kuruluşları ve değerli komutanları sayesinde varlık la rı nı ve bü tün lük le ri ni dün ya ya ta nıt mış lar dır. Türk as ke ri ce sur, fe ra gat sa hibi, disip lin li ve say gılıdır. Türklerde ta rih bo yun ca or du-mil let kay naş ma sı ve da ya nış ma sı söz ko nu su dur. Türk mil le ti vatan sevgisi ve bağımsızlık anlayışı ile ta rih te bü yük za fer ler elde etmiş, Anadolu nun geleceği açısından önemli olan Kur tu luş Sa vaşı nı da bu inanç la ka za nmıştır. İlk Türk dev let le rin de ordunun temelini atlı askerler oluşturmuş, ayrıca ka dın, er kek ve eli si lah tu ta bi len her kes as ker sa yı lmıştır. Türk ler de ilk or du ör gü tü, Hun hükümdarı Me te Han ta ra fın dan ku rul muştur. Bu ör güt len me nin te me li 10 lu sis te me da ya ndırılmıştır. Bu na gö re on bin kişi den oluşan kuvvetlere tü men de nilmiştir. Tü men ler bin le re; bin ler, yüz le re; yüz ler de on la ra ay rı lmıştır. Bu birlik le rin başın da tü men başı, bin başı, yüz başı ve on başı de ni len ko mutan lar bu lu nmuştur. Türk or du ör güt len me si Çin, Ro ma, Bi zans, Rusya ve Moğol devletleri tarafından örnek alınmıştır. Orduya hakan ko mu ta etmiştir. Ha kan sa vaşa git me di ği za man onun ye ri ne yab gular, ti gin adı ve ri len ço cuk la rı ve ya kar deş le ri ko mu tan olmuştur. Türk or du la rı nın en önem li özel li klerinden biri de di sip lin li ol ma la rıdır. Bu özel lik le ri ni ta rih bo yun ca hiç bir şey yi tir me den gü nü mü ze ka dar sürdürmüşlerdir. Türk askerlerinin başlıca savaş araçları mızrak, yay ve ok, sün gü, kar gı, kı lıç ve kal kan olmuştur. Türk or du su nun sa vaş tak tik le rin den en önem li si yandaki resimde temsilî çizimleri gösterilen tu ran tak ti ği (Çember taktiği, hilal taktiği adları da verilir.) de ni len sah te ge ri çe kil me sis te mi idi. Bu na gö re mer kez de ki kuv vet ler ka çı yor gö rü ne rek ge ri çe ki lir ve on la rı iz le yen düş man diğer kuvvetler tarafından çem ber içi ne alı na rak yok edilirdi Resim: Temsilî turan taktiği (Türkler Ansiklopedisi, C 2, s. 450.) Askerliğin bir vatan hizmeti veya vatan borcu olması sözünden neler anlıyorsunuz? 90

10 3. Ünite Ata türk, Ordumuz, Türk bir li ği nin, Türk kud ret ve ka bi li ye ti nin, Türk va tan se ver li ği nin çe lik leş miş bir ifa de si dir. Ordumuz; Türk topraklarını ve Türkiye idealini gerçekleştirmek için yapmakta olduğumuz sistemli çalışmaların yenilmesi imkânsız garantisidir. (1) demiştir. Türk ordusunu dev le tin ba ğım sız lı ğı nın, mil let ve mem le ket ha ya tı nın tek ko ru yu cu su olarak gören Atatürk Türk askeri için: Dünyanın hiçbir ordusunda yüreği seninkinden daha temiz daha sağlam bir askere rastgelinmemiştir. Her zaferin mayası sendedir. Her zaferin en büyük payı senindir. Kanaatinle, imanınla, itaatinle hiçbir korkunun yıldırmadığı demir gibi pak kalbinde düşmanı nihayet alt eden büyük gayretin için minnet ve şükranımı söylemeyi nefsime en aziz bir borç bildim. (2) demiştir. Anayasamızın 72. maddesinde Vatan hizmeti her Türk ün hakkı ve ödevidir. Bu hizmetin silahlı kuvvetlerde veya kamu kesiminde ne şekilde yerine getirileceği veya getirilmiş sayılacağı kanunla düzenlenir. denilmektedir. Türk Ordusu günümüzde gelişerek modern bir ordu hâline gelmiş; aşağıdaki fotoğraflarda gösterilen hava, deniz, kara kuvvetleri olarak çeşitli bölümlere ayrılmıştır Fotoğraf: Gösteri uçuşu yapan Türk savaş uçakları 3.4. Fotoğraf: Seyir hâlindeki Türk savaş gemisi 3.5. Fotoğraf: Tören yürüyüşü yapan Türk subayları Aşağıda yer alan Türk Kara Kuvvetleri Brövesi başlıklı etkinlikte sembollerin ne anlama geldiklerini araştırarak boş bırakılan yerlere yazınız. 4. Etkinlik: TÜRK KARA KUVVETLERİ BRÖVESİ Dört adet büyük yıldız Defne yaprakları Bordo zemin üzerine ay yıldız adet küçük yıldız MÖ 209 rakamı Fotoğraf: Günümüz Türk Kara Kuvvetleri Brövesi (1) Atatürkçülük, Atatürk ün Görüş ve Direktifleri, C 1, s (2) Atatürkçülük, Atatürk ün Görüş ve Direktifleri, C 1, s

11 İlk Türk Devletleri ç. Asya Hun Devleti ve Diğer İlk Türk Devletlerinde Devlet Yapısı İlk Türk dev let le rin de si ya si teş ki lat lan ma nın en üst ba sa ma ğı nı il ya da el de ni len dev let oluş tu rur du. Devletin egemenlik alanı olan ülkeye yurt denirdi. Devletin bağımsızlığı kutsal sayılır, bağımsızlık kavramı da idi-ok sız lık ola rak ifa de edil irdi. Türk ler de ilk dev let teş ki la tı, Asya Hun Dev le ti za ma nın da Me te Han ta ra fın dan oluşturuldu. Bu teşkilatta ül ke do ğu, ba tı (sol, sağ) şek lin de iki ida ri böl ge ye ay rı la rak yönetilirdi. Bu yö ne tim an la yışı, Türk le rin Gök Tan rı inan cın dan kay nak la nı yor du. Gök tan rı inan cı na gö re gü neşin doğ du ğu ta raf kut sal sa yı lır dı. Do ğu, ba tı ya gö re üs tün ka bul edil di ğin den dev le tin do ğu ka na dı kağan, ba tı ka na dı da yab gu un va nıy la kağanın kardeşi tarafından yö ne tilirdi. Ay rı ca hü küm da rın te kin (ti gin) adı ve ri len er kek çocukları da dev let yö ne ti min de tec rü be ka zan ma la rı için boy ve oy mak la rın başı na yö ne ti ci ola rak atanırdı. İlk Türk dev let le rin de dev le tin başın da bulunan hükümdarın çeşitli unvanları vardı. Han, ha kan, ka ğan, tan hu, il te ber, idi kut, şan yü bu unvanlardan bazılarıdır. Dev le ti yö net me yet ki si nin hakana Tan rı ta ra fın dan ve ril di ği ka bul edi lir di. Bu yet ki ye kut de nir di. Kutun, kan ba ğı ile hü küm dar dan son ra oğul la rı na geç ti ği ne inanılırdı. Bu nedenle hükümdar ailesinden olan bütün erkek le rin hü küm dar ol ma hak la rı var dı. Taht ka vgala rı na yol açan bu du rum, es ki Türk dev le t le ri nin uzun ömür lü ola ma ma sın da en önem li et kenlerden biridir. Ülke, Türk hü küm dar la rı tarafından tö re le re, ge le nek ve gö re nek le re gö re yö ne tilir di. Bu na gö re ada let li ol mak, hal kın hu zur ve re fa hı nı, ül ke nin ba yın dır lı ğı nı ve gü ven li ği ni sağ la mak hü kü mda rın baş lı ca gö rev le ri arasında yer alırdı. Kut hak kı nın ge ri alın dı ğı ka bul edi len hü küm dar taht tan in di ri lir di. Taht tan in di ri len ya da ölen hü küm da rın ye ri ne ye ni hü küm dar, ku rul tay ta ra fın dan se çi lir di. Ye ni hü küm da rı di ğer kar deş ler ka bul et me ye bi lir ve taht ta hak id dia ede bi lir ler di. Eski Türklerde hakanlık belirtisi olarak otağ (kağan çadırı )ın önüne dokuz tuğ dikilirdi. Ayrıca yeni hakan davullar çalınarak halka duyurulurdu. Eski Türklerde siyasal yapı dine dayalı değildi. Hükümdarın dinsel başkanlık görevi yoktu. Hakana devlet iş le rin de yar dım cı olan yıl da bir ya da iki kez top la nan toy ya da ku rul tay adı ve ri len bir mec lis var dı. Ku rul ta ya hakana bağlı asker-sivil tüm yöneticiler, boy beyleri, bağlı devletlerin temsilcileri katılırdı. Kurultaya katılanlara toygun adı verilirdi. Kurultaya hakan, hakanın bulunmadığı zaman ise aygucı denilen başvezir başkanlık ederdi. Kurultayın yetkileri genişti. Burada tüm ülkeyi ilgilendiren sorunlar görüşülürdü. Bazen hakanın iste ği dışın da da kararlar alınırdı. Örneğin Kök Türk Hakanı Bilge Kağan, kentlerin surlarla çevrilmesi, Budizm ve Taoizm in tanıtılması konularını kurultaya getirmiş ancak bu görüşler reddedilmişti. Eski Türklerde hakanın eşi ka tun (hatun) da devlet işlerinin görüşülmesinde kağana yardımcı olur, kurultaya katılır, ülkeye gelen elçileri kabul ederdi. Hatunun ayrı sarayı ve askerleri vardı. Buyruklarına hakanın buyruğu gibi uyulmasına özen gösterilirdi. Hakanın ölümünden sonra yerine geçecek olanın da hatunun oğlu olması koşulu vardı. Kurultayın özellikleri dikkate alındığında ilk Türk devletlerinin demokratik bir anlayışa sahip olduğu söylenebilir mi? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. d. Türklerde Ekonomik, Sosyal ve Dinî Yaşam İlk Türk Devletlerinde toplumsal ilişkiler, sözlü hukuk kuralları olan törelere göre düzenlenmişti. Törelerin yaptırım gücü oldukça fazlaydı. Herkes törelere uymak zorundaydı. Hapis cezası on günü geçmezdi. Bunun sebebi gö çe be bir ha ya tın var lı ğı ydı. Halk arasında sınıf farkı gö rül mezdi. Kan ba ğı na da ya lı bir soy lu luk ve din sınıfı hâkimi ye ti de yok tu. Türk top lu mun da ka dın er kek eşit ka bul edi lir di. İlk Türk devletlerinde sınıflı top lum ya pı sı nın gö rül me me si nin se bep le ri ne ler olabilir? 92

12 3. Ünite Türk le rin konargöçer bir yaşam tarzı vardı. Bu gö çe be yaşamı çobanlığa dayalı ilkel göçebelikten farklıydı, bozkır kül tü rü nün te me li olan at lı gö çe be lik ti. Bu dö nem de Türk ler at sır tın da, hay van sü rü le ri nin peşin de, boz kır da sü rek li yer de ğiş ti rirlerdi. İklim şartlarıyla bağlantılı olarak yaşayan göçebe Türkler kışlık denilen yerlerde nisan ayı ortalarına kadar kalırlardı. Kışı geçirmek için ormanlık veya rüzgârdan korunan bir vadiyi seçerlerdi. Yazın ise yaylak denilen sulak ve açık otlaklara doğru göç ederek göl ve ırmak kenarlarına çadırlarını kurarlardı. At lı gö çe be lik Türk le re çe vik lik, atıl gan lık, çabukluk gi bi özel lik ler ka zan dır mış, öz gür lü ğe tut kun ol mala rı nı sağ la mış tı. Türk ler, bu dö nem de yanda verilen fotoğraftaki gibi ke çe den ya pıl an ça dır lar da yaşarlardı. Yer de ğiş tir me du ru mun da ça dır ları top la r ve hay van la rın çektiği arabaların üzerinde yeni yerleşim yerine götürürlerdi. Temel gıda maddeleri hayvan ürünleriydi ve en çok at ve koyun eti yerlerdi. Ayrıca kımız adı verilen ve kısrak sütünden yapılan içecekleri vardı. Yün, deri ve kürk gi bi hay van ürün le rin den ya pı lan giy si ler gi yerlerdi. İlk Türk devletlerinin geçim kaynakları arasında hayvancılık dışında ticaret önemli bir yer tutardı. Bu nedenle Türkler, İpek ve Kürk Yolu na hâkim olmak için büyük mücadeleler vermişlerdi. Bilgi Hazinesi İlk Türklerde Atın Önemi At, Türklerle âdeta özdeşleşmiştir. Türkler atı erken devirlerde tanımış, çok iyi kullanabilmeleri sayesinde başka milletlere üstünlük sağlamış ve başka alanlarda hayatlarını sürdürme imkânını elde etmişlerdir. Savaş alanlarında, her an her yerde hareketli, hızlı, yorulmaz atları ustalıkla kullanmışlardır. Küçük boylu, sağlam, dayanıklı, sahibi tarafından çok sevilen atlar Türk boyları için bir insan kadar değerliydi. Türkler at üstünde yer, içer, alışveriş yapar, sohbet eder ve uyurlardı Fotoğraf: Günümüzde göçebe yaşamından bir görünüm (Kırgızistan) 3.4. Resim: Bir Türk askeri görseli (Türkler Ansiklopedisi, C 2, s. 455.) Es ki Türk top lu mun da sos yal yaşa mın en önem li öge si ai le idi. Tek eş le ev li lik ge le ne ği var dı ve ka dın er kek eşit hak la ra sa hip ti. Kadınların büyük bir serbestliği vardı. Özel bir görev üstlendiklerinde erkeklerin yaptığı her işi yapabilirlerdi. Ata binebilir, avlanabilir, dövüşebilir ve dinî ayinler düzenleyebilirlerdi. Kadınların devlet yönetiminde önemli göreve geldikleri dönemler görülürdü. Türk top lu mu oğuş (ai le birliği), urug (sü lale), bu dun (mil let) unsurlarının birleşmesi ile mey da na ge lir di. Halk, düzeni bozulmadıkça ülkeyi yöneten kağana sıkı sıkıya bağlıydı. Es ki Türk ina nışın da öl müş ata la ra say gı gös ter mek önem li bir yer tu tar dı. Türkler ölü mden son raki yaşa ma ve ru hun öl mez li ği ne inanırlardı. Bu nedenle ölü le rini yandaki fotoğrafta görüldüğü gibi, si lah la rı ve kıy met li eş ya la rıy la bir lik te gö - merlerdi. Ölü yü atıy la bir lik te göm me de çok yay gın olan bir âdet ti. Çün kü atın da sa hi bi gi bi diri le ce ği ne ve sa hi bi nin bu ata binerek rahatça yolculuk yapacağına inanılırdı. Kök Türklerde ölü, tö ren le ça dı ra ko nu lur ve ça dı rın et ra fın da at ya rışla rı ya pılır dı. Ölü, bü tün ser veti ve atıy la bir lik te ya kı lır dı. Kü lü ve 3.8. Fotoğraf: Esik kurganından bir görünüm (Kazakistan) 93

13 İlk Türk Devletleri kemikleri bir yıl sonra yapılan bir törenle mezara konulur, tekrar at yarışları yapılırdı. Mezarın üstüne öl dürdü ğü düş man sa yı sı kadar taş tan yapılmış in san hey keli (bal bal) dikilirdi. Ölü gö mül dük ten son ra ve ri len ye me ğe ölü aşı de nilirdi. Türklerin kurganlara ölünün şahsi eşyalarını koymalarının ve üzerine balbal denilen heykelleri dikmelerinin nedenleri neler olabilir? Bilgi Hazinesi Türklerde Yuğ Töreni Türklerde ölen kişi için yapılan törenlerin tümüne birden yuğ adı verilmektedir. Çok eski çağlardan gelen yuğ âdetleri daha çok dinî özellikler taşımaktadır. Orta Asya kitabelerinin yanı sıra Çin kaynakları da yuğ hakkında aydınlatıcı bilgiler vermektedir. Bu kaynaklar, yuğu şu şekilde anlatmaktadır: Bir insan ölünce cesedini çadıra koyarlar, akrabaları birer hayvan getirerek kurban ederler. Daha sonra çadırın etrafında feryatlar kopararak at üzerinde yedi defa dönerler. Ekrem Memiş, Türk Kültür Tarihi, s. 65. (Özetlenmiştir.) Es ki Türk ka vim le ri nin din sel ina nış la rı na gö re Gök Tan rı tek ya ra tı cı dır. Bu ina nışa gö re yıl dız, ay ve gü neş önem li din sel sem bol ler dir. Hü küm dar en bü yük tan rı sa yı lan Gök Tan rı ta ra fın dan gö rev len di ri lir, dün ya yı ida re eder ve hal kın re fa hı için ça lışırdı. Türk ler, me zar la rı na ya pı lan say gı sız lı ğı da şid det le ce za lan dı rır dı. Ör ne ğin Attila nın ikin ci Bal kan Seferi (447) nin bir ne de ni de Hun me zar la rı nın soyul ması olarak gös teril mek tedir. İlk Türk dev let le rin de gö rü len gö çe be yaşam tarzı, sa nat la rı nı da et ki le miş tir. Türk ler, gö çe be yaşa ma uy gun kü çük ve ko lay taşınabi lir eş ya lar yap arak Türk sa na tı nın özel lik le ri ni bu eş ya lar üze rin de uy gu la mışlar dır. Yer leşik kül tür le re öz gü sa ray, ta pı nak gi bi mi ma ri eser le re Uy gur lar dö ne mi dışın da az rast lanmaktadır. İlk Türk dev let le ri dö ne min de ge lişen sa nat dal la rı nın baş lı ca la rı nı do ku ma cı lık, re sim, hey kel, mi ma ri ve mü zik ile ma den iş le meciliği oluşturmaktadır. Hayvancılıkla uğraşan Türkler halı ve kilimler yapmışlardır. Yandaki fotoğrafta görülen Pazırık Kurganı ndan çıkarılan halı, dünyanın en eski halısı olması bakımından oldukça önemlidir. Türk ler, de mir iş le me sa na tı ya nın da al tın ve gümüş işlemede de başarılı olmuşlardır. Madenden ya ptıkları baş lı ca eş ya lar ara sın da kı lıç, kal kan, han çer 3.9. Fotoğraf: Pazırık Kurganı nda bulunan dünyanın en eski halısı vb. yer al mak ta dır. Bu ma den le rin üs tünü kıy met li taş lar la süs lemişlerdir. Türk ler de ki al tın iş le me sa na tı nın en ge liş miş dü ze yi ni gös te ren eser ler, 1970 yı lın da bugün kü Ka za kistan ın Al ma tı ken ti ne 50 km uzak lık taki Isık Gö lü nün Esik Çayı kıyısında bulunan kurganlardan çıkarılmıştır. MÖ V ve IV. yüz yıl la ra ait bu eser ler arasında çok sa yı da al tın eş ya, se ra mik küp ler, tah ta kaşık, ta ba ka lar, iki gü müş ku pa, bir gü müş ça nak yer al mak ta dır. Esik te ki kur gan dan kü çük al tın lev ha lar dan oluşan zırh için de 94

14 3. Ünite bir Türk pren sinin ce se di de çı ka rıl mış tır. Yandaki fotoğrafta görülen si lah la rı da altınla kap lı olan bu bu lun tu ya Al tın El bi se li Adam adı ve ril miş tir. Çeşit li eş ya ların üzer le ri nin al tın la kap lan ma sına As ya Hun la rın dan son ra Kök Türk ler de de de vam edilmiştir. Es ki Türk ler in sos yal yaşamın da, eğ len me nin önem li bir ye ri var dı. Bu amaç la fes ti val ve şö len ler dü zen le nir di. Ba har mev si mi nin baş la ma sıy la Nev ruz kut la ma la rı ya pı lır dı. Nevruz, Türklerin inanç ve eğlencelerini tarihten günümüze kadar getiren, bunların güzeliklerini ve farklılıklarını yansıtan önemli bir bayramdır. Hunlar döneminde başlayan Kök Türkler döneminde de devam eden bu geleneksel özellikler, millîleşme ve milletleşme sürecinin temel taşlarının nasıl oluştuğunu gösterir. Nevruz Bayramı Uygurlarda da kutlanırdı. Uygur Türkleri arasında Nevruz eski yıla veda edip yeni yılı karşılamak, yeni yılın ve baharın tanrıdan bolluk ve bereket getirmesini dilemek için kutlanırdı. Ayrıca bu günlerde şiirler okunur, oyunlar oynanırdı. Bu kut la ma lar da at ya rış la rı, ci rit, gü reş ve ok at ma gi bi spor ya rış ma la rı, yılın belli dönemlerinde ise sürek avı düzenlenirdi. Av, savaşın yerini tutan bir etkinlik olarak görülürdü. Türklerde savaş ve av hemen hemen eş anlamlıydı. Var lık lı ya da yok sul, kadın ya da erkek ay rı mı ya pıl ma dan bir ara da ye mek yenir, mü zik eş li ğin de dans edilir ve şar kı lar söy le nirdi Fotoğraf: Altın Elbise li Adam (Esik kurganı, Kazakistan) Aşağıda verilen Türklerde Bayram Etkinlikleri adlı metni okuyarak altındaki soruları cevaplayınız. 5. Etkinlik: TÜRKLERDE BAYRAM ETKİNLİKLERİ Bütün toplumlarda olduğu gibi Türklerde de belirli gün ve olayların şerefli ve uğurlu olduklarına inanılarak veya o günleri anmak için hep bir arada sevinç içinde kutlanan günler vardır. Bu günler bayram olarak adlandırılmaktadır. Kaşgarlı Mahmut bayram kavramını eğlenme, gülme ve sevinme günü olarak tanımlamıştır. Bayramlar 11. yüzyıl Türk toplumunda, bayram yeri adı verilen bir meydanda kutlanmaktaydı. Bayram yeri, özellikle çiçeklerle süslenmekte, gece de çıra veya meşalelerle aydınlatılmaktaydı. Hunların beşinci ayda, yani ilkbaharda düzenledikleri bayramda hem inançla ilgili âdetler yerine getirilmekte hem de türlü müsabakalar düzenlenmekteydi. Dinî âdet olarak evrenin yaratıcısı Gök Tanrı ve kutsal sayılan yer için at kurban edilmekteydi Bundan sonra bayramın müsabaka ve eğlence kısmına geçiliyordu. Bu kısımda çok sevdikleri bir spor türü olan at yarışları yapılıyordu. Hunlarınkine benzer bayram ve festivallere Kök Türklerde de rastlanmaktadır. Kök Türkler her yıl belirli bir zamanda ecdat mağarası nda atalarına kurban kesiyorlardı. Onlar aynı şekilde bayram kutlamalarına da Gök Tanrı ve kutsal yer ve su için kurban kesmekle başlıyorlardı. Kurbandan sonra topluca eğlenceye geçilmekteydi. Özellikle kızlar, ayak topu (tepük=futbol) oynamaktaydı. Herkes kımız içer ve şarkılar söylerdi. (Düzenlenmiştir.) 1. Bayram kutlamaları ve eğlencelerde Eski Türk Devletleri arasında etkileşimden söz edebilir miyiz? Neden? 2. Bayram kutlamaları ve eğlenceleri değişim ve süreklilik açısından değerlendirdiğinizde neler söyleyebilirsiniz? 95

15 İlk Türk Devletleri Temel Kavramlar Ç. KAVİMLER GÖÇÜ l Barbar l Etnik yapı l Feodalizm l Gotlar l Kavim l Skolastik Hazırlık Çalışmaları 1. Büyük bir göç hareketinin yaşanması ne gibi gelişmelere yol açar? Tahmin ediniz. 2. Yanda verilen kavramlar size neleri çağrıştırmaktadır? Kavimler Göçü nü gösteren aşağıdaki haritayı inceleyerek bu göçten etkilenen kavimlerin hangileri olduğunu tespit ediniz Harita: Kavimler Göçü (Tarih Atlası 1, s. 15.) Or ta As ya da si ya sal var lık la rı nı yi ti ren Hun lar, ba tı ya doğ ru ya yıl dı lar. Özel lik le Ku zey Hun Dev le ti nin yı kı lışın dan son ra ba zı Türk boy la rı Sey hun Irmağı nın ba tı sı na, Kaf kas la rın ku ze yi ne, Din ye per Ir ma ğı boy ları na ge le rek yer leş ti ler. Hun la rın bir bö lü mü IV. yüz yıl da, Aral Gö lü ile Ha zar De ni zi ara sın da ki böl ge yi, Alanlar la sa vaşa rak ele ge çir di ler. Bu ra da kal ma yıp Ka ra de niz in ku ze yin den Av ru pa ya doğ ru iler le yiş le ri ni sür dürdü ler. Bu sı ra da Ka ra de niz in ku ze yin de bir Germen (Cer men) kav mi olan Got lar bu lu nu yor du. Bun la rın Don ile Din ye per ır mak la rı ara sın da yaşa yan la rı na Do ğu Got la r (Ost ro got lar), ba tı da yaşa yan la rı na da Ba tı Got la r (Vi zi got lar) de nil mek tey di. Ay nı yıl lar da bu gün kü Ma ca ris tan da Van dal lar bu lu nu yor du. Gü ney Rus ya toprak la rın da ya yıl ma ya baş la yan Hun lar, Ba la mir ko mu ta sın da iler ley erek Do ğu Got la ra sal dır ıp onları boz guna uğrattılar (375). Bunun sonucunda Got la r ba tı ya doğ ru göç et ti ler. Tu na boy la rı na doğ ru iler le ye rek Vi zi gotla rın Ro ma İm pa ra tor lu ğu na sığınmalarına neden oldular. Ro ma lı lar, Vi zi got la rı Ro man ya ya yer leş tir di ler. Hun lar iler le yiş le ri ni sür dür dü ler ve Kar pat Dağ la rı nı aşa rak Ma ca ris tan a gir di ler. Bu ra ya yer leşen Hun lar, kı sa sü re de Slav la rı ege men lik le ri al tı na al dı lar. Hun la rın yö ne tim i al tı na gir mek is te me yen ka vim ler (Van dal lar, Bur gont lar, Vi zi got lar, Ost ro got lar) göç et mek zo run da kal dı lar. Bu ka vim ler, ön le rin de ki ka vim le rin de ba tı ya doğ ru göç et me le ri ne neden oldular. Böy le ce Hun lar Av ru pa nın sos yal ve si ya sal ya pı sı nı bü yük öl çü de et ki le yen ve yüz yıl ka dar sü ren Ka vim ler Gö çü nü baş la ttılar (375). 96

16 3. Ünite Ba tı ya göç eden ka vim ler, Av ru pa nın si ya sal ve sos yal ya pı sı nı bozdu. Av ru pa uzun yıl lar göç ler le çal kalandı. Kavimler Göçü ile merkezî otorite zayıfladı ve derebeylikler ortaya çıktı. Böylece Avrupa da Orta Çağ boyunca sürecek olan feodalitenin oluşumu da başladı. Tüm barbar kavimler ve Germenler, Hristiyanlığı kabul ede rek bu di ni Orta Çağ Avrupası na ege men kıl dı lar. Avrupa da skolastik düşünce etkili olmaya başladı. Katolik Kilisesi tarafından ortaya atılan, eleştiri ve gözleme dayanmayan skolastik düşünce bilimsel gelişmelerin yaşanmamasında etkili oldu. Derebeylik sisteminde üretim azaldı, ağır vergilerle halkın sefaleti arttı. Ağır borçlar, ekonomik sıkıntı ve vergi memurlarının baskısından kaçmak isteyen halk, büyük arazi sahibi kişilerin himayesine girmek zorunda kaldı. Hun lar sa ye sin de Türk kül tü rü pek çok ba kım dan Av ru pa lı ka vim le ri et ki le di. Özel lik le orduda atın kulla nıl ma sı, on lu sis te min ya yıl ma sı, ceket ve pantolonun kullanılması bu etkiler arasında yer alır. Kavimler Göçü ile bugünkü Avrupa devletlerinin temelleri atıldı. Ro ma İm pa ra tor lu ğu, Cer men akın la rı karşı sın da birli ği ni ko ru ya mayınca Ba tı ve Do ğu Ro ma İm pa ra tor lu ğu ola rak iki ye ay rıl dı (395). Bir sü re son ra da Ba tı Ro ma İm pa ra tor lu ğu yı kıl dı (476). Ta rih çi le rin bir bö lü mü Ro ma İm pa ra tor lu ğu nun iki ye ay rıl ma sı nı, bir bö lümü de Ba tı Ro ma İm pa ra tor lu ğu nun yı kıl ma sı nı İlk Ça ğın so nu, Or ta Ça ğın baş lan gı cı ola rak ka bul et tiler. 1. Tarihçilerin İlk Çağ ve Orta Çağın başlangıcı olarak farklı olayları esas almalarının nedenleri neler olabilir? 2. Bugünkü Avrupa nın siyasi ve kültürel yapısının şekillenmesinde Kavimler Göçü nün ne gibi etkisi olmuştur? Aşağıda verilen Feodalite (Derebeylik) başlıklı metni okuyarak altındaki soruları cevaplayınız. 6. Etkinlik: FEODALİTE (DEREBEYLİK) Feo da li te (De re bey lik): Kavimler Göçü nden sonra Batı Roma İmparatorluğu toprakları üzerinde kurulan krallıklar arasında anlaşmazlıklar başladı. Bu durum Avrupa da feodalite rejiminin doğmasına neden oldu. Özellikle Kavimler Göçü nün meydana getirdiği karışıklıklar sonucunda halk ve büyük toprak sahipleri kendilerini güvende görmedikleri için güçlü kişilerin koruması altına girme ihtiyacı duydular. Himaye edenlere senyör (koruyan), himaye edilenlere de vassal (korunan) denirdi. Sonuçta senyörler ve vassallar arasında bir hiyerarşi gelişti. Senyörler büyük toprak sahibi oldular. Vassallar ise toprak üzerinde çalışan kiracı durumuna düştüler. Böylece toprağa dayalı feodalite rejimi ortaya çıktı. Senyörler, şato ve kaleler yaparak burada yaşamaya başladılar. Para karşılığında şövalye denilen askerlerle güvenliklerini sağladılar. Orta Çağ Avrupasında insanlar çeşitli sınıflara ayrılmıştı. Bunlar; dük, kont, baron denilen Fotoğraf: Orta Çağdan kalma bir şato (İngiltere) asillerin yanısıra din adamları, ticaretle uğraşan burjuvalar ve köylülerdir. Köylüler kendi aralarında ikiye ayrılmıştı. Toprağa bağlı köylüler, hiçbir hakları olmayan toprakla birlikte alınıp satılan serfler (köleler) ile belli bir ücret karşılığında derebeylerin topraklarında çalışan serbest köylülerdir. Orta Çağ boyunca feodalite (derebeylik) Avrupa da egemen oldu. XV. yüzyılda barutun ateşli silahlarda kullanılması sonucunda feodalite rejimi yıkılarak merkezî krallıklar kuruldu. 1. Feodalite ile birlikte Ortaçağ Avrupa sında sosyal ve kültürel açıdan ne gibi sonuçlar ortaya çıkmış olabilir? 2. Barutun ateşli silahlarda ve toplarda kullanılmasının Feodalite Rejiminin yıkılmasında ne gibi etkileri olmuştur? 97

17 İlk Türk Devletleri Temel Kavramlar D. AVRUPA HUN DEVLETİ l Anatolyos l Attila l Galya l Margos l Uldız Hazırlık Çalışmaları 1. Türklerin Avrupa da devlet kurmalarında hangi gelişmeler etkili olmuştur? 2. Yanda verilen kavramlar size neleri çağrıştırmaktadır? Aşağıdaki metni okuyarak altında verilen soruyu cevaplayınız. Atların üstünde fırtına gibi uçarlar. Haykırmaları arslanların kükremesini andırır. Ordularıyla bir tufan gibi topladıkları bütün arz (yeryüzü) üzerinde dehşet uyandırmışlardır. Silahlarına karşı gelebilecek kimse mevcut değildir. Avrupa Hun Devleti askerleri hakkındaki çıkarımlarınız nelerdir? Aşağıdaki etkinlikte verilen Avrupa Hun Devleti haritasını inceleyerek altındaki soruları cevaplayınız. 7. Etkinlik: Türkler Ansiklopedisi, C 1, s (Kısaltılarak düzenlenmiştir.) 3.4. Harita: Avrupa Hun Devleti (Tarih Atlası 3, s. 10.) 1. Avrupa Hun Devleti nin hüküm sürdüğü yerlerde günümüzde hangi devletler vardır? 2. Avrupa Hun Devleti hangi imparatorluklarla ilişki kurmuştur? Hun lar, Kavimler Göçü nden sonra V. yüz yıl baş la rın da, Or ta Av ru pa mer kez ol mak üze re Tu na Ir ma ğı ndan Hazar Denizi ne ka dar uza nan böl ge de Av ru pa Hun Dev le ti ola rak ad lan dı rı lan bir dev let kur du lar. Balamir döneminde Hunlar, Karadeniz in kuzeyinden Tuna Irmağı na kadar sınırlarını genişlettiler. Bu durum Ostrogot ve Vizigotların topraklarını terk etmelerine yol açtı. Balamir den sonra Hunların başına Uldız geçti. Tuna yı geçerek Bizans ı tehdit eden Uldız, kendisi ile barış görüşmeleri yapmak için gönderilen Bizans ın Trakya valisine Ben güneşin doğduğu yerden battığı yere kadar her tarafı fethederim. (1) demiştir. (1) Türkler Ansiklopedisi, C 1, s Özetlenmiştir. 98

18 3. Ünite Uldız döneminde iki koldan Doğu Roma İmparatorluğu üzerine saldırıya geçen Hunların bir kolu Kafkasya yı ge çe rek Ana do lu ya gir di. Böy le ce Türk ler Ana do lu ya gel miş ol du lar. Uldız ın belirlediği Hun dış siyasetine göre Doğu Roma (Bizans) baskı altında tutulacak, Batı Roma ile iyi ilişkiler kurulacaktı. Ul dız dan son ra Hun la rın başı na bir çok hü küm dar (Karaton, Rua, Attila...) geç ti. Avrupa Hunlarının dış politikası ile ilgili olarak neler söyleyebilirsiniz? ATTİLA DÖNEMİ Hunların en güçlü olduğu dönem Attila devridir. Büyük bir imparatorluk kurma amacını taşıyan Attila, Doğu ve Batı Roma İmparatorluklarını kendisine bağlamak için mücadeleler içine girdi. Do ğu Ro ma üze ri ne yürüdü, I ve II. Bal kan se fe rin de başa rı lı ol du. Bi zans lı lar la Mar gos (434) ve Ana to li os Ant laş ma la rı nı (447) im za la dı. Attila bu ant laş ma lar so nu cun da Bi zans İm pa ra tor lu ğu üze rin de eko no mik ve si ya si üs tün lük elde etmeyi başardı. Aşağıda verilen Anatolios Antlaşması adlı metni okuyarak altındaki soruları cevaplayınız. 8. Etkinlik: ANATOLİOS ANTLAŞMASI Bizans İmparatorluğunun Margos Barış Antlaşması (434) koşullarına uymaması ve yıllık vergisini ödemek istememesi üzerine, Attila II. Balkan Seferine çıktı. Attila Büyük Çekmece önlerine gelince zor durumda kalan imparator antlaşma istedi. İmzalanan antlaşmaya göre; a) Bizans, Hunlara ödediği vergiyi üç katına çıkaracak, b) Bizans, Hunlara savaş tazminatı ödemeyi kabul edecek, c) Tuna nın güneyinde beş günlük mesafedeki yerler Bizans askerlerinden arındırılacak, ç) Bizans, Hun ülkesinden kendi tarafına kaçanları bir daha kabul etmeyecektir. Türkler Ansiklopedisi, C 1, s (Düzenlenmiştir.) 1. Attila nın isteklerini Bizans İmparatoru na kabul ettirmesi, Hun Devleti nin gücü hakkında sizlerde hangi düşünceyi uyandırıyor? 2. Antlaşma maddelerine göre Hun Devleti hangi alanlarda Bizans a üstünlük sağlamıştır? Bizans için yerine getirilmesi en zor koşul, yıllık verginin ödenmesiydi. Bizans bundan kurtulmak için Attila ya suikast düzenlendi ancak önceden haber alındığı için suikast başarısızlıkla sonuçlandı Fotoğraf: Avrupa Hun Devleti Hükümdarı Attila yı betimleyen bir madalyon Yandaki fotoğrafta gösterilen Attila, Ba tı Ro ma İm pa ra tor lu ğu ile ön ce le ri iyi ilişki içindeydi ve imparatorun kız kar deşi ile nişan lan mış tı. Attila, nişan olayı nı ba ha ne ede rek im pa ra tor lu ğun ya rı sı nı is te di. Bu is te ği ka bul edil me yin ce Ba tı Ro ma ya iki se fer [Gal ya (Fran sa) ve İtal ya] dü zen le di. Gal ya Se fe ri nde Ba tı Ro ma or du suy la karşı laş tı (451). Bü yük bir mey dan sa vaşı ol du. Her iki ta raf da çok ağır ka yıp lar ver di. Ama ke sin so nuç alı na ma dı ve iki or du da ge ri çe kil di. Attila, bir yıl son ra İtal ya üze ri ne yü rü dü (452). Ro ma lı lar Attila nın bu bek lenme dik sal dı rı sı karşı sın da te laş lan dı lar. Pa pa I. Leo baş kan lı ğın da Attila ya bir heyet gönderdiler. Papa, imparator ve bütün Hristiyan dünyası adına ondan Ro ma yı esir ge me si ni ri ca et ti. Attila, pa pa nın ri ca sı na uya rak or du su nu ge ri 404 İncil in Latinceye çevrilmesi tamamlandı. 476 Ostragotlar İstanbul u kuşattı. 477 Budizm Çin de devletin resmî dini hâline geldi. 99

19 İlk Türk Devletleri çekti ve Ma ca ris tan da ki mer ke zi ne dön dü. Attila Roma yı işgal edebilecek askerî güce sahipti ancak Roma nın Hristiyan dünyası için kutsal bir merkez olması, Batı Roma nın gücünün zayıfladığına inanması ve Sasani Devleti üzerine sefere çıkması onun geri dönmesinde etkili oldu. Aşağıda verilen Attila ve Papa adlı metni okuyarak altındaki soruyu cevaplayınız. 9. Etkinlik: ATTİLA VE PAPA Papa I. Leo Attila yı Roma şehrinin girişinde karşılayarak kendisinden Roma şehrinin tahrip edilmemesini rica etmiştir. Papa ve Attila arasında şu konuşmalar geçmiştir: Papa Ey yoksulların koruyucusu! Ey zalimlerin korkusu! Ey büyük Attila! İşte ben, bütün Hristiyanların temsilcisi Papa I. Leo, önünüzde diz çökerek yalvarıyorum. Romaya girmeyiniz. Dünya Hristiyanları adına sesleniyorum, bize acıyınız. Attila Kalkınız Papa Hazretleri! Bir din büyüğünün önümüzde diz çökmesine gönlümüz elvermez. Lütfen kalkınız! Romayı ve sizleri bağışlıyorum. Barış ve kardeşlik içerisinde yaşamınızın süreceğini, benden size zarar gelmeyeceğini biliniz. İmparatorunuz, Romalıları adalet üzere yönettiği sürece ben uzaklardayım. Aksi takdirde çok yakınınızdayım! Türkler Ansiklopedisi, C 1, s (Düzenlenmiştir.) Okuduğunuz bu bilgilere göre Attila nın kişiliği hakkında hangi çıkarımlarda bulunabilirsiniz? Attila nın ölü mün den (453) son ra Av ru pa Hun Dev le ti za yıf la dı. Kar deş kav ga la rı ve be yler ara sın da ki çe kiş me ler ne de niy le bir sü re son ra da ğıl dı. İm pa ra tor lu ğu ye ni den kur mak için ça ba la yan Den gi zik, Bi zans la yap tı ğı bir sa vaş ta tut sak düş tü ve öl dü rül dü (468). Hun lar, Bul gar ve Avar la ra ka rışa rak ta rih sah ne sin den çekildi. Hun lar, Av ru pa da pek çok kav mi yö ne tim le ri al tı na al arak bu ka vim ler ara sın da bir kül tür alış ve rişi sağlamışlardır. Hun la rın, özel lik le Cer men ler üze rin de büyük etkileri olmuştur. Av ru pa Hun Dev le ti nin güç lü ve adil yö ne ti mi sa ye sin de gü ney-ku zey ve do ğu-ba tı ara sın da ki ti ca ret ko lay laş mış, kül tü rel iliş ki ler yo ğun laşmış tır. Hun lar, yaşan tı la rı ve yö ne tim le riy le Av ru pa lı lar üze rin de yüz yıl lar dır unut ama dık la rı iz ler bırakmışlardır. Doğu ve Batı Roma yı kendine bağlayan Attila bütün gücüne ve kudretine rağmen gayet sade hayat yaşayan bir Türk hükümdarıdır. Misafirlerine altın tabaklarda yemek ikram ederken kendisi tahta tabaklarda yemek yemiştir. Attila yı ziyaret eden Romalı tarihçi Priscus (Piriskus) şunları ifade etmiştir: O, tüm dünyanın ondan ürkmesi için doğmuş ve tüm kavimleri sarsmıştır. Herkes onun hakkında duyacağı dehşet verici bir haberin kendisine ulaşacağı korkusu ile yaşamıştır. Misafirleri altın ve gümüş kadehten, o ahşap bardaktan içmektedir. (1) Av ru pa lı lar Attila ya Tan rı nın kır ba cı adı nı ver miş ler, onu Tan rı ta ra fın dan ken di le ri ni ce zalan dır mak için gön de ri len bir kişi ola rak gör müş ler dir. Attila nın yaptığı faaliyetler, Almanların ünlü destanı Nibelungen (Nibelungen) e konu olmuştur. Fransa da anlatılan efsanelere göre Attila savaşmaktan hoşlanan, buna karşılık çok adaletli ve iyiliksever biridir. Bugüne kadar Attila nın mezarının nerede olduğu tespit edilememiş, bu konuda çeşitli görüşler ortaya atılmıştır. (1) Düzenlenmiştir. 100

20 3. Ünite Temel Kavramlar l Bağımsızlık E. KÖK TÜRKLER (I VE II. KÖK TÜRK DEVLETİ) l Destan l Hatun l İlteriş l İttifak l Orhun Anıtları l Ötüken Hazırlık Çalışmaları 1. Orhun Yazıtlarının önemi hakkında neler söyleyebilirsiniz? 2. Türkler Ergenekon dan çıkışı neden bayram olarak kutlamaktadırlar? 3. Kök Türk Devleti ni konu alan destanların hangileri olduğunu araştırınız. 4. Yanda verilen kavramlar size neleri çağrıştırmaktadır? Aşağıdaki metni okuyarak altındaki soruları cevaplayınız. ERGENEKON DESTANI Düşmanlar baktı ki Kök Türkleri savaşta yenmeye imkân yok, bunları hile ile yok edelim, dediler. Sonuçta düşmanlar bu hilelerinde başarılı oldular. Halkın çoğunu kılıçtan geçirdiler, geri kalanını esir olarak yanlarında götürdüler. Esir alınan İl Kağan ın oğlu Kayı ile yeğeni Tokuz Oğuz daha sonra bu esaretten kurtulmayı başararak Türk yurduna döndüler. Burada çeşitli hayvanlar buldular. Bu hayvanları alıp geldikleri yoldan başka bir çıkışı olmayan bir dağdan geçerek uygun gördükleri bir yere gelip yerleştiler. Geldikleri yere Ergenekon adını verdiler. Zaman içerisinde Kayı nın ve Tokuz Oğuz un birçok çocuğu oldu. Birkaç yüzyıl burada yaşadılar. Artık Ergenekon a sığamaz hâle geldiler. Büyük dedelerinden Ergenekon dışında pek güzel ülkeler bulunduğunu duymuşlardı. Ergenekon dan çıkma kararı aldılar. Ancak buradan çıkmak için bir yol bulamadılar. Aralarında bir demirci vardı. Şu dağda bir maden var, demiri eritirsek belki dağ bize geçit verir. dedi. Türkler dağın iki tarafını odun ve kömür ile doldurup körükle ateşlediler. Dağ eridi ve geçit verdi. Gök yeleli bir kurt ortaya çıktı ve Türklere rehberlik etti. Türkler Ergenekon dan çıkmayı başardılar. Türkler Ergenekon dan çıktıkları günü kutsal kurtuluş günü ilan ettiler. Her yılın o gününde büyük merasim yaptılar. Kağan bir demiri kızdırıp örse koyarak çekiçle döver, onun ardından bütün Türk beyleri demir döverek kurtuluşlarını anarlardı. Erol Güngör, Tarihte Türkler, s. 36, 37, 38. (Özetlenmiştir.) 1. Destanda anlatılanlara göre Türklerin yaşayışları hakkında neler söyleyebilirsiniz? 2. Ergenekon dan çıkış Kök Türkler için ne anlama gelmektedir? 1. I. KÖK TÜRK DEVLETİ ( ) As ya Hun Dev le ti nin yı kıl ma sın dan son ra Al tay Dağ la rı nın çev re sin de de mir ci lik le uğ raşan ve Avar Devle ti ne bağ lı yaşamaya başlayan Kök Türkler 552 yılında Bumin Kağan ön cü lü ğün de ayak la na rak ta rih te ilk kez Türk adıy la bir dev let kur du lar ve Ötüken i ken di le ri ne baş kent yap tı lar. Türkler Ötü ken e Toprak Ana is mi ni ver diler ve burayı kut sal ka bul et tiler. Bumin Kağan daha sonra Tölesleri hâkimiyeti altına aldı. Kök Türklerin denetimi altına girmek istemeyen Avarlar ise Batıya doğru göç etmek zorunda kaldılar. 527 Justinyan Doğu Roma İmparatoru oldu. 537 İstanbul da Ayasofya kilisesi ibadete açıldı. 538 Japonya da Budizm yayılmaya başladı. 101