Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANA BİLİM DALI TEZSİZ FİNANS YÜKSEK LİSANS PROGRAMI BİTİRME PROJESİ ÖDEME SİSTEMLERİNİN EKONOMİLERE KATKISI, MERKEZ BANKALARININ ÖDEME SİSTEMLERİNDEKİ ROLÜ VE TCMB ELEKTRONİK MENKUL KIYMET TRANSFER (EMKT) SİSTEMİ Dilek Kalındemir Danışman Prof. Dr. Ercan BAYAZITLI Ankara Ocak 2008

2 FİHRİST Giriş A. DİBS PİYASALARININ YAPISI B. TAKAS VE SAKLAMA SİSTEMİ I. Türkiye de Mevcut Durum... 9 II. Devlet İç Borçlanma Senetlerinin Saklanmasına İlişkin Uygulamalar III. Ülkemizde DİBS lerin Saklanmasına İlişkin Mevcut Sistem C. MENKUL KIYMETLERİN SAKLAMA YÖNTEMİ OLARAK KAYDİLEŞTİRİLMESİ I. Saklama Yöntemlerindeki Gelişmeler II. DİBS lerin Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK) Bünyesinde Kaydileştirilmesi III. Kaydi Sisteme Geçişte Sorunlar D. ÖDEME SİSTEMLERİ I. Ödeme Sistemlerinin Kapsamı ve Önemi II. Ödeme Sistemlerinde Amaçlar III. Ödeme Sistemlerinde Merkez Bankalarının Rolü IV. Ödeme Sistemlerinde Temel İlkeler V. Merkez Bankalarının Temel İlkelerin Uygulanmasındaki Sorumlulukları E. TCMB ÖDEME SİSTEMLERİ I. EFT-EMKT Sisteminin Sorumluluğu II. EFT-EMKT Sistemine Katılım Koşulları F. ELEKTRONİK MENKUL KIYMET TRANSFER SİSTEMİ (EMKT) I. Elektronik Menkul Kıymet Transfer Sisteminin Özellikleri II. EMKT Merkez Sistemi III. EMKT Sistemi İşlemleri IV. EMKT Sisteminin Diğer Sistemlerle İlişkisi V. Türkiye Bankalar Birliğinin Sistemdeki Rolü VI. EFT Sistemine İlişkin Rakamlar VII. TCMB nın EFT ve EMKT Sistemlerindeki Rolü VIII. TCMB nin Ödeme Sistemlerindeki Hedef ve Politikaları Sonuç KAYNAKLAR

3 Kalındemir Dilek, Ödeme Sistemlerinin Ekonomilere Katkısı, Merkez Bankalarının Öde me Sistemlerindeki Rolü ve TCMB Elektronik Menkul Kıymet Transfer (EMKT) Sistemi, Tezsiz Finans Yüksek Lisans Bitirme Projesi, Danışman: Prof. Dr. Ercan Bayazıtlı, 40 s. ÖDEME SİSTEMLERİNİN EKONOMİLERE KATKISI, MERKEZ BANKALARININ ÖDEME SİSTEMLERİNDEKİ ROLÜ VE TCMB ELEKTRONİK MENKUL KIYMET TRANSFER (EMKT) SİSTEMİ (Özet) Mali sektörde ortaya çıkan, paranın daha çabuk, daha güvenli ve daha risksiz hareket edebilmesi düşüncesi elektronik ve bilgisayar teknolojisi ile birlikte gelişerek elektronik ödeme fikrini doğurmuş ve bununla birlikte elektronik ödeme sistemlerine hızlı bir geçiş süreci başlamıştır. Bir ülkede sağlıklı, güvenli, risksiz ve süratli çalışan bir ödeme sistemi yalnızca genel anlamda ülke ekonomisi, mali sistem ve para politikası yönünden değil; aynı zamanda ekonomik dünyanın içerisinde yer alan kuruluşlar ve bireyler için de önem taşımaktadır. Ödeme sistemlerinde oluşabilecek herhangi bir tıkanıklık zincirleme olarak, bankaları, üretim sektörünü, bireyleri ve sonuçta ülke ekonomisinin çalışmasını etkileyebilir. Bu altyapı, ülkeler için stratejik öneme sahiptir. Gelinen bu noktada sahip olunan teknolojik olanaklar aynı zamanda menkul kıymetlerin de kaydileştirilmesine, bilgilerinin elektronik ortamda kaydi olarak tutulmasına ve piyasa koşullarında anlık olarak işlem yapılabilmesine imkan tanımaktadır. Menkul Kıymet Mutabakat Sistemleri, para politikası uygulamalarındaki etkileri, ödeme sistemleri ile olan bağlantıları, işlem hacimlerinin yüksekliği, bu sistemlerdeki teminatların ödeme sistemlerinde likidite olarak kullanılabilmesi nedenleriyle önem taşımaktadırlar. Merkez bankaları yüksek tutarlı ödemelerin yapılmakta olduğu ödeme sistemlerinin sahibi durumunda olmaları nedeniyle, ödeme sistemlerinde kuralları belirler, proje geliştirir, sistem güvenliğini ve etkinliğini sağlar, ayrıca sistemlerin denetimini yaparlar. 1

4 Kalındemir Dilek, Contribution of Payment Systems to Economies, The Role of Central Banks in Payment Systems and CBRT Electronic Security Transfer and Settlement System, Non-Thesis Finance Master Final Project, Advisor: Prof. Ercan Bayazıtlı, 40 p. CONTRIBUTION OF PAYMENT SYSTEMS TO ECONOMIES, THE ROLE OF CENTRAL BANKS IN PAYMENT SYSTEMS AND CBRT ELECTRONIC SECURITY TRANSFER AND SETTLEMENT SYSTEM (Abstract) As a result of the aim of faster and safer money transmission in financial sector and the developments in the electronic and computer technology the idea electronic payment has came to agenda and process of transition to the electronic payment systems has begun. A healthy, safe and fast payment system is very crucial not only for the national economy, financial system and monetary policy but also for the institutions and individuals in the world of economy. A malfunction in the electronic payment system would affect banks, real sector, individuals and consequently the national economy. Therefore the infrastructure of the system is strategically important for the countries. At this point, the technological opportunities enables to dematerialize the securities, to keep virtual information electronically and to do online market operations. Security Settlement Systems is important for its, Effects on monetary policy applications Relation with payment systems Large volume of transactions and for the liquid use of securities in the payment systems. Since the Central Banks are the owners of the payment systems in which the large amounts payments are made, they determine the rules, develop projects and establish the security and the efficiency of the systems. In addition to these Central Banks supervise the systems. 2

5 ÖDEME SİSTEMLERİNİN EKONOMİLERE KATKISI, MERKEZ BANKALARININ ÖDEME SİSTEMLERİNDEKİ ROLÜ VE TCMB ELEKTRONİK MENKUL KIYMET TRANSFER (EMKT) SİSTEMİ Giriş Teknolojik gelişmelere paralel olarak bankacılıkta ortaya çıkan gelişmeler, özellikle ödeme sistemlerinde önemli değişikliklere neden olmuştur. Bankacılık sektörünün konusunu teşkil eden ve ekonomik hayatın içinde giderek büyük hacimlere ulaşan para, işlevini yeni bir şekle dönüştürerek elektronik ortamda kaydi para aktarımı olarak sürdürmeye başlamıştır. Büyüyen mali sektörde artan rekabet, işlem hacmine paralel olarak daha çok personele gereksinim duyulması, maliyetlerin sürekli yükselmesi, bilgi ve belgenin sürekli kullanıma hazır halde tutulması gerekliliği, müşterilere sunulan bankacılık hizmetlerinin etkinliğinin artırılması ve çeşitlendirilmesine yönelik arayışlar, çağın teknolojik olanaklarının bankacılık sektöründe yaygın ve etkin bir şekilde kullanılması gereğini ortaya çıkarmıştır. Bu şartlar altında mali sektörde ortaya çıkan, paranın daha çabuk, daha güvenli ve daha risksiz hareket edebilmesi düşüncesi elektronik ve bilgisayar teknolojisi ile birlikte gelişerek elektronik ödeme fikrini doğurmuş ve bununla birlikte elektronik ödeme sistemlerine hızlı bir geçiş süreci başlamıştır. Bir ülkede sağlıklı, güvenli, risksiz ve süratli çalışan bir ödeme sistemi yalnızca genel anlamda ülke ekonomisi, mali sistem ve para politikası yönünden değil; aynı zamanda ekonomik dünyanın içerisinde yer alan kuruluşlar ve bireyler için de önem taşımaktadır. Ödeme sistemlerinde oluşabilecek herhangi bir tıkanıklık zincirleme olarak, bankaları, üretim sektörünü, bireyleri ve sonuçta ülke ekonomisinin çalışmasını etkileyebilir. Bu altyapı, ülkeler için stratejik öneme sahiptir. Gelinen bu noktada sahip olunan teknolojik olanaklar aynı zamanda menkul kıymetlerin de kaydileştirilmesine, bilgilerinin elektronik ortamda kaydi olarak 3

6 tutulmasına ve piyasa koşullarında anlık olarak işlem yapılabilmesine imkan tanımaktadır. Menkul Kıymet Mutabakat Sistemleri (MKMS), para politikası uygulamalarındaki etkileri, ödeme sistemleri ile olan bağlantıları, işlem hacimlerinin yüksekliği bu sistemlerdeki teminatların ödeme sistemlerinde likidite olarak kullanılabilmesi nedenleriyle önem taşımaktadırlar. Bu çalışmada, DİBS lerin ülke ekonomilerindeki öneminden başlayarak aktaracağım süreç ana hatlarıyla; menkul kıymetlerin saklanması, menkul kıymetlerin kaydileştirilmesi ile ödeme ve menkul kıymet mutabakat sistemlerini içermektedir. Bu kapsamda, Türkiye uygulamaları ve Elektronik Menkul Kıymet Transfer (EMKT) Sistemine kadar ulaşan tüm basamaklarda, menkul kıymetlerin elektronik ortamda en hızlı şekilde işlem görmelerinin gerek maliyetlere gerekse ekonomi politikalarına olumlu katkıları ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası nın bu süreçteki rollerini bir bütün halinde aktarmaya çalışacağım. Sistemin ekonomi içindeki işleyişini baştan sona gösterebilmek amacıyla; ele alacağım konuları, öncelikle Devlet İç Borçlanma Senetlerinin ekonomideki öneminden bahsederek, sırasıyla Menkul Kıymetlerin Saklanması Menkul Kıymetlerin Kaydileştirilmesi Ödeme Sistemleri ve Merkez Banlarının Ödeme Sistemlerindeki Rolü ve Önemi Türkiye Uygulamasında Elektronik Menkul Kıymet Transfer (EMKT) Sistemi Örneği olarak belirlemiş bulunmaktayım. 4

7 A. DİBS PİYASALARININ YAPISI Kamunun borçlanma ihtiyacının karşılanması için Devlet hazinesi tarafından kullanılan başlıca araç o ülkenin para birimi cinsinden ihraç edilen borçlanma senetleridir. Söz konusu menkul kıymetler ülkemizde Hazine Müsteşarlığı tarafından 1 yıldan kısa vadeli ve iskontolu olarak ihraç edilen hazine bonoları ile 1 yıldan uzun vadeli olarak iskontolu veya dönemsel faiz ödemeli şeklinde ihraç edilen devlet tahvillerinden oluşmakta ve Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) olarak adlandırılmaktadır. Ülkemizde ihraç edilen DİBS ler iskontolu senetler, enflasyona endeksli senetler, sabit faizli kuponlu devlet tahvilleri ve değişken faizli devlet tahvilleri şeklinde sınıflandırılmaktadır. Bütçe finansmanında kullanılan DİBS ler dışında, ihraç edilen özel tertip tahviller de bulunmaktadır. Bunlar yasal yükümlülükler nedeniyle çıkarılan, Hazineye herhangi bir nakit girişi olmadan mahsup yoluyla finansman sağlayan, dolayısıyla kuruluşlar ile Hazine arasında bir borç alacak ilişkisi doğuran, nakit dışı senetlerdir ve piyasada çok fazla işlem görmemektedir OECD ülkelerinde devlet hazineleri tarafından ihraç edilen borçlanma senetlerini dört gruba ayırmıştır: Genellikle bir mali yıl içerisinde, dönemsel gelir gider uyumsuzluğu nedeniyle doğan finansman ihtiyaçlarının karşılanması suretiyle nakit yönetiminin kolaylaştırılması, iç borç geri ödemelerinin yapılabilmesi ve merkez bankasının likidite ve kısa vadeli faiz oranlarına ilişkin politikalarını desteklemek amacıyla çıkarılan 1 yıldan kısa vadeli treasury bills, Vadesi 1 ile 10 yıl arasında değişen orta vadeli government notes, Vadesi 10 yıldan fazla olan, uzun vadeli government bonds, Kurumsal yatırımcılar veya riske duyarlı bireysel hane halklarına satılan, ancak ikincil piyasada alım-satıma konu olmayan borçlanma araçları ( nonmarketable government debt instruments ). Birçok ülkede borç yönetimi faaliyetleri Maliye-Ekonomi Bakanlığı tarafından yerine getirilmekle birlikte, son yıllarda iç borç yönetimi için ilgili bakanlık veya merkez 5

8 bankası bünyesinde Debt Management Office veya Public Debt Office şeklinde ayrı bir birim kuran ülkeler de bulunmaktadır. Bu kapsamda kuponlu devlet tahvilleri için tahvil ve kuponun ayrı ayrı işlem görmesi de söz konusu olabilmektedir. Gerek gelişmiş gerekse gelişmekte olan ülkelerin birçoğunda borçlanma senetleri piyasasının en önemli kısmını başta DİBS ler olmak üzere kamu sektörünün yaptığı ihraçların oluşturduğu görülmektedir lı yıllarda OECD ülkelerinde merkezi hükümetlerin borçlanma ihtiyacının %70 inin DİBS ihracı ile karşılandığı görülmektedir. Gelişmiş bir DİBS piyasasının varlığı bütçe açıklarının yerli kaynaklarla finansmanı açısından merkez bankasından fon kullanılmasına alternatif olmakta, böylece bütçe açıklarının ekonomik istikrarı bozucu bir şekilde parasal finansmana başvurulmasını ve yabancı para cinsinden borç stoğunun artmasını engellemektedir. Aynı zamanda enflasyon hedeflerinin veya parasal hedeflerin başarılması dahil olmak üzere para politikasının nüfuz etmesi ve uygulanmasını güçlendirmekte ve dolaylı para politikası araçlarının kullanılmasını mümkün kılmaktadır. Dış borçlanmaya ve yabancı tahvil piyasalarına bağımlılığın azaltılmasında önemli rol oynayan bu tür piyasaların varlığı, mali şoklar karşısında kamunun tüketim ve yatırım harcamalarını sürdürmesine imkan vermektedir. Sağlam bir borç yönetimi ile desteklendiği takdirde bu tür piyasalar, devlet hazinesinin faiz, kur riski gibi finansal risklere maruz kalma derecesini de azaltmaktadır. Ayrıca, likit bir DİBS piyasasına sahip olmakla, bütçe açıklarının piyasa bazlı finanmanı sağlanarak, orta ve uzun vadede devlet hazinesinin borçlanma maliyetleri de düşürülmektedir. Mikroekonomi ve piyasa yapısı açısından bakıldığında ise; DİBS ler finansal ürün ve hizmetlerin çeşitlendirilmesi ve rekabetçi bir ortamın oluşturulmasıyla tüm finansal sistemin yararlandığı hukuki ve kurumsal bir altyapı sağlamaktadırlar. DİBS ler finansal varlıkların fiyatlandırılması ve risk yönetimi amacıyla geliştirilen çeşitli finansal araçlar için gerekli gösterge faiz oranlarının ve getiri eğrisinin oluşturulması ve özellikle finansal kurumlarca risk yönetimi aracı ve teminat olarak kullanılmaları açısından büyük önem taşımaktadır. Ekonomideki risklerin yönetimi ve 6

9 finansal istikrarın artırılması için faydalanılabilecek; türev araçlar, repo işlemleri ve para piyasası araçları gibi birçok finansal ürün; ancak gelişmiş veya gelişen bir DİBS piyasasının varlığı durumunda etkin olarak kullanılabilmektedirler. 7

10 B. TAKAS VE SAKLAMA SİSTEMİ Devlet hazineleri, bütçe açıklarının finansmanı için ve merkez bankasınca yürütülen para politikasını tamamlayan bir maliye politikası aracı olarak büyük meblağlarda borçlanmaktadırlar. Kamu gelir ve giderleri arasında hem miktar hem de zaman itibariyle ortaya çıkan uyumsuzluk sorunu büyük ölçüde iç borçlanma sayesinde çözülmektedir. İç borçlanma, anapara ve faiz ödemeleri hazinenin garantisi altında olan menkul kıymetlerin ihracı yoluyla yapılmakta ve devlet iç borçlanma senetleri (DİBS) piyasaları bu yolla geliştirilmeye çalışılmaktadır. Söz konusu piyasaların gelişmesi, istikrarlı ve kredibilitesi yüksek bir siyasi yapı, sağlam maliye ve para politikaları, uygun vergisel ve hukuki düzenlemeler ve mali aracıların serbest rekabet şartları altında faaliyet gösterdiği bir mali sistem yanında, gelişmiş bir takas ve saklama altyapısına da bağlıdır. Etkin ve güvenilir bir saklama sistemi tüm menkul kıymetler için önem taşımaktadır. Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) için bu önem daha da büyüktür. Söz konusu menkul kıymetler genellikle yüksek meblağlar şeklinde alım satıma konu olmaktadır. Bu nedenle takas ve saklama risklerinin zayıf bir şekilde yönetilmesi durumunda, mali sistem açısından bu işlemlerden kaynaklanabilecek önemli sistemik riskler bulunmaktadır. Özellikle sabit getirili menkul kıymet işlemlerinde yatırımcılar maliyet ve riske çok daha fazla hassasiyet göstermektedirler. Bu nedenle, etkin bir takas ve saklama altyapısı bunları asgariye indirmek açısından önemlidir. İç borçların yatırımcı tabanına dağılımının belirlenmesi ve buna uygun borçlanma politikalarının benimsenmesi için gerekli istatistiki bilgilerin güvenilir ve gerçek zamanlı olarak elde edilmesi kullanılan kayıt ve saklama sistemine bağlıdır. Devletin ihraçcı konumunda olması nedeniyle yatırımcıların korunmasının özel bir anlam ifade ettiği DİBS piyasalarında, gerek işlem hacimlerinin büyüklüğü gerekse de borçlanmayı sağlamak için çok sayıda ve türde finansal kuruluşun kullanılması zorunluluğu karşısında, hem hak sahipliğinin güvenli bir şekilde izlenmesini ve ilgili faiz ve anapara ödemelerinin yapılmasını hem de piyasada yapılan alım satım işlemlerinin etkin gözetimini sağlayacak bir saklama altyapısının olması gerekir. 8

11 Sermaye piyasasında güvenin pekiştirilmesi, piyasanın güven, açıklık ve kararlılık içinde çalışması sermaye piyasasını oluşturan bütün aktörlerin ortak hedefidir. Sermaye piyasasının geliştirilmesi ve büyütülmesi için, yatırımcıların ve piyasanın bütün aktörlerinin sermaye piyasasında güven içerisinde hareket etmesi gerekir. I. Türkiye de Mevcut Durum Takas ve saklama sistemimizin geçirdiği aşamalara bakıldığında çok önemli bir yol kat edildiği görülmektedir yılına kadar İMKB nin bir birimi olan Takas ve Saklama Müdürlüğü nezdinde yürütülen işlemler, bu tarihten sonra İMKB den ayrılarak ayrı bir tüzel kişilik olan ve anonim şirket statüsünde kurulan Takas ve Saklama A.Ş. tarafından yürütülmeye başlanmıştır. Şirket 1996 yılında bankaya dönüştürülmüş ve söz konusu faaliyetler halen Takas ve Saklama Bankası A.Ş. tarafından yürütülmektedir. Saklamaya konu hisse senetleri, 1995 yılına kadar aracı kurumların Takas ve Saklama A.Ş. nezdindeki hesaplarında takip edilmekteydi. Bu sistemde havuz hesabı, müşteri hesabı ayırımı olmaksızın tüm hisse senetleri aracı kuruluşların hesabında saklanmaktaydı yılında Müşteri Bazında Saklama sistemine geçilerek, aracı kurumların hesapları müşteri ve havuz olmak üzere iki bölüme ayrılmıştır. Bu geçişle birlikte aracı kuruluşların müşterilerine bir kod numarası tahsis etmeleri ve müşterilerine ait kıymetleri Takasbank nezdinde bu kod numarası altında takip etmeleri sağlanmıştır. Başlangıçta ihtiyari olan bu sistem, çok kısa bir süre içinde zorunlu hale getirilmiştir. Bir sonraki aşamayı ise Müşteri İsmine Saklama sistemi oluşturmaktadır yılından itibaren uygulamaya konan ve sermaye piyasası araçlarının kaydi değer haline getirilmesinin önemli bir aşaması olan bu sistemde, yaklaşık 2,700,000 müşterinin kimlik bilgilerinin sisteme girişi gerçekleştirilmiştir. Kaydi sisteme geçildiğinde, mülkiyet, Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK) tarafından kayıtla tesis edileceğinden, müşteri kimlikleri veri tabanının oluşturulması bu sistemin temelini oluşturmaktadır. 9

12 Sermaye piyasası araçlarının fiziki saklaması halen Takasbank tarafından yapılmaktadır yılında Sermaye Piyasası Kurulu nun kararı ile merkezi saklama kuruluşu olarak kabul edilen Takasbank, bugün, İMKB de işlem gören hisse senetlerinin halka açık bölümünün % 95 ini kasalarında saklamaktadır. Son yıllarda, hesaplardan fiziki çıkışın çok ciddi miktarda düştüğü dikkate alındığında sermaye piyasası araçlarının kaydi değer haline getirilmesi çalışmalarının bir an önce tamamlanması gerektiğini söylemek mümkündür. Sermaye piyasası araçlarının kaydi değer haline getirilmesi ile birlikte fiziksel dolaşım tamamen ortadan kalkacak ve mülkiyete ilişkin ihtilafların önüne geçilerek Avrupa Borsaları ile uyum sağlanmış olacaktır. Risk açısından bakıldığında takas risklerinin de saklama riski kadar önemli olduğu açıktır. Ancak, gelişmiş sermaye piyasasına sahip ülkelerin oluşturduğu Otuzlar Grubu (G-30) tarafından kabul edilen ilkelerin çok önemli bir bölümünün takas sistemimizde uygulandığını söylemek mümkündür. Bu ülkelerde uygulanan netleştirme sistemi ülkemizde de uygulanmaktadır. II. Devlet İç Borçlanma Senetlerinin Saklanmasına İlişkin Uygulamalar Hem bütçe açıklarının finansmanı hem de para politikasına destek bir maliye politikası aracı olarak, devlet hazinelerinin ihraç ettiği DİBS lere ilişkin piyasaların gördüğü işlevlerin önemi son yıllarda meydana gelen finansal krizlerden sonra daha iyi anlaşılmıştır. Bu piyasaların geliştirilmesi amacıyla özellikle menkul kıymet hak sahipliğinin takibi için etkin ve güvenilir bir saklama sisteminin kurulmasına ve bireysel yatırımcılara yönelik doğrudan çeşitli hizmetlerin sunulmasına daha fazla önem verilmeye başlanmıştır. Hem piyasaların likiditesinin artırılabilmesi hem de hak sahipliğinin etkin ve güvenilir olarak izlenmesinin sağlanmasını teminen saklama sisteminde kaydedilen gelişmeler esas itibariyle, menkul kıymetlere ilişkin hak sahipliğinin basılı sertifikalardan koparılarak kaydi menkul kıymet hesaplarında izlenmesine dayanmaktadır. Başlangıçta hareketsizleştirmenin benimsenmesi şeklindeki bir kaydi sisteme geçişe DİBS lerin öncülük ettiği görülmektedir. 10

13 Saklama sisteminin yapısı büyük ölçüde ülkelerin tarihsel ve sosyo-ekonomik koşullarına dayalı olarak gelişmiştir. Takas ve saklamaya ilişkin olarak uluslar arası oluşumlar tarafından geliştirilen tavsiye ve ilkelerde menkul kıymetlerin merkezi saklamacı nezdinde kaydileştirilerek izlenmesi ve saklanması önerilmektedir. Diğer yandan, birçok ülke örneğinde DİBS ler için merkezi saklama sisteminin önce merkez bankası bünyesinde kurulduğu, daha sonra da merkez bankasına bağlı ayrı bir birime devredildiği görülmektedir. Ancak, son yıllarda DİBS lerin saklanmasının merkez bankaları veya onlara bağlı birimlerin bünyesinden çıkarılarak tüm menkul kıymetlere yönelik hizmet veren merkezi saklama kuruluşlarına devredildiği örneklerin sayısı giderek artmaktadır. Ülkemizde de 1980 li yılların ortalarından başlayarak günümüze kadarki süreçte DİBS ler kamu finansmanının en önemli unsurlarından biri haline gelmiştir. Hazine ve TCMB tarafından oluşturulan düzenlemeler çerçevesinde ihraç edilen ve gerek İMKB de gerekse borsa dışı piyasada işlem gören DİBS ler TCMB bünyesinde saklanmakta ve izlenmektedir. Takasbank ise İMKB deki işlemler ile ilgili olarak TCMB sisteminin bir katılımcısı sıfatıyla saklama hizmeti vermektedir. Menkul kıymetler ve bunlara ilişkin haklar, saklama sistemi olarak adlandırılan kurumsal altyapı içerisinde izlenmektedir. Bu altyapının temel hukuki işlevi, söz konusu menkul kıymetlere ilişkin hak sahipliğinin birincil piyasada yapılan ihraç sonrasında tespit edilmesi ve ikincil piyasada gerek alım-satımlar gerekse alım satım dışı (virman ve teminat verme gibi) işlemler nedeniyle hak sahipliğinde meydana gelen değişikliklerin izlenmesidir. Saklama sisteminin temel iktisadi işlevi ise ikincil piyasada alım satıma konu olan menkul kıymetlerin takasına yönelik hizmetlerinin verilebilmesini sağlamaktır. Bu açıdan saklama, takas düzenlemeleri ile yakından ilişkilidir. Bir menkul kıymet piyasasının çalışması ve gelişmesi için söz konusu menkul kıymetlerin takas ve saklamasına yönelik yeterli altyapının olması gerekir. Yeterince gelişmiş bir saklama altyapısının olmaması halinde önemli ölçüde sistemik risklerin varlığı söz konusudur. Gelişmiş bir saklama altyapısı ise; iktisadi açıdan etkin ve düşük risk içermekte, hukuki açıdan ise hak sahipliğinin ve buna ilişkin değişikliklerin 11

14 kapsamlı, zamanında ve güvenilir bilgiyi elde edecek şekilde izlenmesini sağlamaktadır. III. Ülkemizde DİBS lerin Saklanmasına İlişkin Mevcut Sistem a) DİBS Piyasalarının Düzenlenmesi Ülkemizde DİBS işlemleri, DİBS lerin ihraççısı Devlet olduğundan, hem yasama hem de idari düzenlemelerde herhangi bir sermaye piyasası aracından farklı olarak algılanmıştır. Bunun temel nedeni kamu finansmanı içerisinde iç borçların öneminin giderek artması karşısında DİBS talebinin korunmasının büyük önem kazanmasıdır. Dolayısıyla DİBS lerin düzenlenmesine ilişkin olarak gerek yasa koyucunun gerekse idari otoritelerin yaklaşımı kamu borçlanmasının maliyetini azaltarak talebi canlı tutmak yönünde olmuştur. DİBS piyasasına ilişkin kurallar esas itibariyle Hazine Müsteşarlığı ve Hazine için mali aracılık hizmeti sunan Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) tarafından belirlenmiştir. DİBS lere ilişkin şartlar Hazine Müsteşarlığının ilgili olduğu Bakan tarafından belirlenmekte olup, alım satıma konu edilmesi halinde tabi olacakları sistem ise TCMB tarafından geliştirilmektedir. SPK nın İMKB Tahvil ve Bono Piyasasına ilişkin düzenlemeleri bütün borçlanma araçlarını kapsamaktadır. b) Birinci ve İkinci El DİBS Piyasalarının İşleyişi DİBS ihracına ilişkin işlemler Hazine Müsteşarlığı adına TCMB tarafından gerçekleştirilmektedir. Bu konuya ilişkin olarak TCMB Kanununun 41 inci maddesinin 2. fıkrasında TCMB nin, her nevi DİBS in mali servisini yapmakla görevlendirilebileceği yer almaktadır. Mali servis kavramı, ihraç ve satışa dair aracılık hizmetlerini ifade etmektedir. TCMB, her bir kamu menkul kıymeti için uluslararası menkul kıymet tanımlama kodu (ISIN- International Securities Identification Number) vermekte ve piyasa yapıcılar 12

15 dahil banka ve aracı kurumların alım emirlerinin gerçekleştirilmesine yönelik işlemleri yapmaktadır. DİBS ler fiziki olarak basılmamakta, işlemler TCMB tarafından kayden yürütülmektedir. İhalede alınan DİBS ler Elektronik Menkul Kıymet Transfer (EMKT) sistemi kullanılarak ihaleye katılan bankaların depo hesaplarına aktarılmaktadır. Bankalar Hazine den satın aldıkları bu DİBS leri başka bankalara satmaları halinde yine bu depo hesaplarını ve EMKT sistemini kullanarak DİBS leri alıcı hesabına aktarmaktadır. Bu çerçevede, DİBS lere ilişkin birinci el piyasa işlemleri borsa dışında ve TCMB sistemleri kullanılarak yapılmakta olup, İMKB bünyesinde bu anlamda bir işlem yürütülmemektedir. DİBS ler için hisse senetlerinde olduğu gibi açıkça bir merkezi saklama kuruluşu belirlenmemiştir. TCMB nin fiilen üstlendiği bu görev, tamamlayıcı düzenlemeler yapılmadığından takas sistemleri (EFT ve EMKT) kadar geliştirilmemiştir. DİBS lere ilişkin olarak gerek İMKB bünyesinde gerekse borsa dışında yapılan işlemlerde (kesin alım satım ve repo-ters repo) işleme konu DİBS ler işlemi yapan aracı kurum veya banka adına TCMB ya da Takasbank nezdinde kaydi olarak izlenmektedir. Aracı kurumlar adına saklanan menkul kıymetler Takasbank ın TCMB nezdindeki depo hesabında izlenmekte olup, her bir aracı kuruma ait tutarlar ancak Takasbank kayıtlarından görülebilmektedir. Bankaların depo hesapları ise doğrudan doğruya TCMB nezdinde tutulmaktadır. Takasbank ta TCMB sisteminden farklı olarak kesin alım satım işlemleri sonucunda da müşterilere ait DİBS lerin aracı kurum portföyünden ayrı bir hesapta izlenmesi söz konusudur. 13

16 C. MENKUL KIYMETLERİN SAKLAMA YÖNTEMİ OLARAK KAYDİLEŞTİRİLMESİ I. Saklama Yöntemlerindeki Gelişmeler İlk saklama yöntemleri, ihraç edilen menkul kıymetlerin saklatana aynen iade edilmek üzere münferit olarak ve sahibi adına saklanmasına dayanmaktadır. İhraç edilen menkul kıymet adedinin milyarlara ulaşmasıyla menkul kıymetlerin günlük hareketlerinin takip edilebilmesi güçleşmiş, menkul kıymetlerin özellikle bankalar tarafından saklanması ve yönetimi konusunda çeşitli gelişmelerin sağlanması zorunlu hale gelmiştir. Menkul kıymet sayısındaki ve günlük hacmindeki artış, münferit ve ada göre saklamadan toplu saklamaya, daha sonra toplu senet sistemlerine ve en son aşamada ise tam kaydi sisteme geçişi zorunlu kılmıştır. Dolayısıyla saklama altyapısındaki gelişmeler esas itibariyle, kağıt sertifikalar ile temsil edilen menkul kıymetlerin kaydi menkul kıymetler, kaydileştirilmiş menkul kıymetler veya menkul kıymet hesapları şeklinde ifade edilen ve sertifikaya bağlı olmayan menkul kıymetlere dönüştürülmesine dayanmaktadır. Bu açıdan günümüzde gelişmiş bir saklama altyapısı, menkul kıymetlerin kaydi hesaplarda izlenmesiyle birlikte menkul kıymetlerin hak sahipliğine ilişkin güvenilir kayıtlar üretilmesini ve bununla ilgili risklerin asgariye indirilmesini ifade etmektedir. Kaydi hesaplara dayalı saklama yöntemleri basılı bir sertifikanın olup olmamasına göre; a) Hareketsizleştirme (kısmi kaydileştirme) b) Tam kaydileştirme olarak sınıflandırılabilir. a) Hareketsizleştirme ve Global Sertifika (Toplu Senet) Kullanılması Basılı sertifikaların hareketsizleştirilmesi (kısmi hareketsizleştirme) veya bunlar için global sertifikaların kullanılması (tam hareketsizleştirme) halinde, sertifikaların fiziksel 14

17 olarak dolaşıma girmemesi ve böylece hak sahipliğinin iki tarafın kaydi menkul kıymet hesapları arasında devredilebilmesi için saklamacının kendisinin veya müşterilerinin basılı sertifikalarının merkezi bir ortamda saklanması söz konusudur. Saklama toplulaştırılmış sertifikalar veya global sertifikalar şeklinde olabilmektedir. Kısmi hareketsizleştirme veya global sertifikaların kullanılmasına ilişkin uygulamaların tamamında hak sahipliği kaydi sistemde izlenmekle birlikte, fiziksel sertifikalar ihraç edilmekte ve hak sahipliği hukuken hala sertifikaya bağlı kalmaktadır. b) Kaydileştirme (Dematerializasyon) Hak sahipliğinin kanıtı için herhangi bir fiziksel belgenin olmadığı, hak sahipliğinin temsil edilmesinde basılı sertifikaların hükümsüz kılındığı sistemdir. Kaydileştirilmiş menkul kıymetler için ihraç aşamasında hiçbir sertifika basılmamaktadır. Herhangi sertifika olmadığı için de sertifika sahipliği sorunu ortaya çıkmamakta, hak sahipliğinin izlenmesi tamamen menkul kıymet hesaplarına, bu hesapları tutan mali kurumlara verilen talimatlara ve hesap kayıtlarının doğrulanmasına dayanmaktadır. Dünya uygulamalarına bakıldığında, basılı sertifikalar şeklinde ihraç edilen menkul kıymetlerden özel bir saklama kuruluşunda kaydı tutulan menkul kıymet hesapları şeklinde izlenen menkul kıymetlere geçilmesine genellikle DİBS lerin öncülük ettiği görülmektedir. DİBS lerde basılı sertifikalar yerine menkul kıymet hesabı şeklinde ihraç yapılmasının tercih edilmesinin başlıca nedenleri arasında; Borçlanma maliyetlerinin azaltılması, Likit bir piyasanın oluşturulabilmesi için alım satıma konu olmada gecikmelerin önlenmesi, Hak sahipliğini izlemede ve ilgili anapara ve faiz ödemelerini yönetmede basitlik sağlanması Tahribat, hırsızlık, kayıp gibi sorunlara karşı korunma sayılmaktadır. 15

18 c) Menkul Kıymetlerin Kaydileştirilmesinin Yararları Genel olarak tüm menkul kıymetlerin kaydileştirilmesinin çok çeşitli yararlarından bahsedilmektedir: 2. Tüm piyasa aktörleri için daha düşük risk ve maliyet, 3. Sertifika basım ve ihraç masrafından tasarruf, 4. Personel, saklama, sigorta ve borçlanma/ödünç maliyetlerinden tasarruf, 5. Ödeme ve iletişim hizmetlerinde zaman ve maliyet avantajı, 6. Sıfır sahte/kayıp/çalınma riski ve maliyeti, 7. Daha kısa, etkin ve hızlı takas süreci, 8. İkincil piyasa işlem miktarlarındaki artış nedeniyle takas ve saklamaya ilişkin operasyonel zorlukların azalması, 9. İhraççı-yatırımcı ilişkilerinde etkinlik, ihraççılar için yatırımcılarını tanıma ve yatırımcı ilişkilerini yönetme fırsatı, 10. Olası mali kurum suistimallerini teşhis imkanı ve sistemik riski azaltma, 11. Uluslararası entegrasyonu kolaylaştırma II. DİBS lerin Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK) Bünyesinde Kaydileştirilmesi Takas ve saklamaya ilişkin olarak uluslararası oluşumlar tarafından geliştirilen ilkelerde menkul kıymetlerin bir merkezi saklama kuruluşu nezdinde kaydileştirilerek izlenmesi ve saklanması önerilmektedir. Birçok ülkede DİBS ler için merkezi saklama sisteminin önce merkez bankası bünyesinde kurulduğu ve daha sonra da merkez bankasına bağlı ayrı bir birime devredildiği görülmektedir. Ancak, son yıllarda DİBS lerin saklanmasının merkez bankaları veya onlara bağlı birimlerin bünyesinden 16

19 çıkarılarak tüm menkul kıymetlere yönelik hizmet veren CSD lere devredildiği örneklerin sayısı giderek artmaktadır tarihinde yapılan değişiklikle SPKn na 10/A maddesi eklenmiş ve bu madde çerçevesinde sermaye piyasası araçlarının kaydileştirilmesi işlemleri düzenlenerek, sermaye piyasası araçlarının ve bunlara ilişkin hakların özel hukuk tüzel kişiliğini haiz bir Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK) tarafından kayden izlenmesi hükme bağlanmıştır. SPKn nun 10/A maddesi uyarınca SPK bu madde kapsamında kaydı tutulacak hakları, bu hakların bağlı olduğu sermaye piyasası araçlarını, türleri ve ihraçcıları itibariyle belirleyebilir. Bu hüküm sadece hisse senetlerinin değil, bütün sermaye piyasası araçlarının kaydileştirilmesini öngörmektedir tarih ve 4749 sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakkında Kanun un 6 ncı maddesinde DİBS lerin basım ve ödemelerine ilişkin her türlü esaslar ile bunlara ilişkin şartları belirlemeye Hazine Müsteşarlığının bağlı olduğu Bakan yetkili kılınmıştır. Ayrıca söz konusu maddede DİBS lerin basımında veya kaydi olarak ihracında uygulanacak şekil ve esasların Hazine Müsteşarlığı ve TCMB arasında yapılacak bir mali servis anlaşması ile tespit edileceği hükme bağlanmıştır. SPKn nun 10/A maddesi çerçevesinde hukuki altyapı çalışmaları tamamlanan Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK) tarafından teknik altyapının oluşturulmasına yönelik çalışmalara başlanmıştır. Kaydileştirme sonucunda sermaye piyasası araçları üzerindeki mülkiyet hakkı ve diğer ayni haklar sistemde bilgisayar kayıtları üzerinden takip edilecektir. III. Kaydi Sisteme Geçişte Sorunlar a). Hukuki Sorunlar Hemen hemen tüm ülkelerde geleneksel olarak kağıda basılı sertifikalara ilişkin özel birtakım hukuki düzenlemeler yapılmış ve bunlara dayalı olarak bazı hukuki içtihatlar geliştirilmiştir. Bu düzenleme ve içtihatlar kaydi menkul kıymet hesaplarına kolaylıkla uygulanabilir değildir. Bu nedenle genellikle çoğu ülkede saklama kuruluşlarının basılı sertifikaların hareketsizleştirilmesine dayalı bir geçiş aşaması benimsenerek kaydi 17

20 menkul kıymet hesaplarına benzer hesaplar yoluyla mülkiyet hakkını izlemeye başladıkları görülmüştür. DİBS lere ilişkin haklar menkul kıymet hesaplarının sahipliğine ilişkin kayıtların değiştirilmesi yoluyla devredilmeye başlanmıştır. Bazı durumlarda hesapların karışık bir şekilde tanımlanması basılı sertifikalardaki numaralandırmayı andırmış, bazen ise kaydi menkul kıymet hesapları misli miktardaki DİBS lere genel bir hak sahipliği anlamına gelmiştir. DİBS ler tüm vadeleri boyunca hareketsiz kalmaya başlarken, yüksek miktardaki ihraçlar için çok az basılı sertifika çıkarma uygulaması başlamış, hatta tüm ihraç için tek bir jumbo sertifika basılması yoluna gidilmiştir. Bütün bu uygulamalar basılı sertifikaların zilyetliğinin hak sahipliğine, sertifikaların teslim edilmesinin ise hak sahipliğindeki değişikliğe karine olduğu ilkesine dayalı hukuki yaklaşım çerçevesinde çalışmıştır. Pratikte çoğu yatırımcı alım-satımdaki kolaylık nedeniyle devlet hazinesi ve saklamacılar tarafından getirilen bu çözümü kabullenmiş, basılı DİBS sertifikalarına olan ihtiyaç ve talep istisnai kalmıştır. b) Yatırımcıların Kaydi Sisteme Uyumu Hukuki zorlukların ötesinde kaydi menkul kıymet hesaplarının getirilmesi sırasında başta hamiline yazılı sertifikalar olmak üzere basılı sertifikalara alışkın olan yatırımcıların isteksizliği ile karşılaşılabilmektedir. Buna karşın, kaydi menkul kıymet hesaplarına geçişin çeşitli yöntemlerle kolaylaştırılmaya çalışıldığı görülmektedir. Çoğu ülke kaydi menkul kıymet hesaplarına geçiş sırasında aşamalı bir yaklaşım benimsemiştir. Bazı ülkelerde bu hesapların hazine bonoları türündeki menkul kıymetler veya sadece yeni ihraçlar için zorunlu tutulduğu, basılı sertifikaların ise geçiş süreci ile sınırlı olarak diğer ihraçlarda kullanılmaya devam edildiği görülmektedir. Yatırımcıların kaydi menkul kıymet hesaplarının avantajlarının farkına vararak basılı sertifikaları artık tercih etmeyecekleri beklentisiyle, kaydi menkul kıymet hesaplarının en azından geçici olarak veya bazı menkul kıymetler için sadece isteğe bağlı olarak sunulması da düşünülmüştür. Diğer bir seçenek, basılı sertifikaların kaydi menkul kıymet hesaplarına veya bunların da tekrar basılı sertifikalara dönüştürülmesine imkan tanınmasıdır. 18

21 Tamamlayıcı bir yöntem, menkul kıymet hesaplarının kaydi olmakla birlikte işlem bildirimlerinin banka hesap özetleri şeklinde basılı olarak gönderilmesidir. Bazı ülkelerde hak sahipliğinin finansal kurum dışı yatırımcılara devrini öngören işlemler için, basılı bir menkul kıymeti andıran standart formatta bir belge verilmesi istenmektedir. Bu belgeler sınırlı bir hukuki değer taşımakta, devredilebilir olmamakta ve basılı bir menkul kıymetin yerine geçmemekte, ancak saklamacının kredibilitesi ve yatırımcılara güven vermesi açısından önemli rol oynayabilmektedir. Geçiş aşamasında basılı sertifikaların ve kaydi menkul kıymet hesaplarının eşanlı olarak kullanılması da söz konusu olabilmektedir. Kaydi menkul kıymet hesapları için geçerli bir hukuki dayanağın olmadığı ülkelerde geçici bir süre için kaydi menkul kıymet hesaplarının isteğe bağlı bir hareketsizleştirmeye dayalı olarak oluşturulduğu görülmektedir. DİBS ler bütçe açıklarının finansmanında merkez bankasından fon kullanılmasına alternatif olmakta, böylece bütçe açıklarının ekonomik istikrarı bozucu bir şekilde merkez bankasının parasal finansmanına başvurulması yerine piyasa bazlı finansman sağlamaktadır. Gelişmiş bir DİBS piyasasının varlığı para politikasının etkinliği desteklemekte, öte yandan tüm finansal sistemin yararlandığı hukuki ve kurumsal bir altyapı sağlamaktadır. Gerek devlet hazinelerinin mali ajanı olmaları gerekse de yürüttükleri para politikasının etkinliği ile yakından ilgili olması nedeniyle çoğu ülkede DİBS lere ilişkin takas ve saklama altyapısının merkez bankaları tarafından kendi bünyelerinde veya kendilerine bağlı bir birimde ve genellikle sadece DİBS lere özel olarak kurulduğu görülmektedir. 19

22 D. ÖDEME SİSTEMLERİ I. Ödeme Sistemlerinin Kapsamı ve Önemi Ödeme sistemleri, ekonomik birimler arasında mal ve hizmetlerin değişimini kolaylaştıran araçları, kurumsal ve örgütsel çatıyı, işletim süreçlerini ve haberleşme ağını kapsamaktadır. Ödeme sistemlerinin önemi, özellikle mali sektörde üstlendikleri rollerden kaynaklanmaktadır. Mali sistem içinde finansal risklere, güvenilirliğe ve hızlılığa yönelik reformlar sonrasında ödeme sistemlerinde de büyük değişimler görülmüştür. Bununla birlikte para otoriteleri, para politikasına yönelik karar verme süreçlerinde güçlü ve etkin ödeme sistemlerine sahip olmaya ve ödeme sistemi bağlantılı gelişebilecek sistemik risklerden kaçınılmasına katkıda bulunacak yönde çalışmalara yönelmişlerdir. Bir ülkede birden çok ödeme sistemi bulunabilmektedir. Çalışmaması halinde ulusal mali sistem çapında bir riske yol açabilen ve ülke ekonomisini anında etkileyen ödeme sistemleri mali sistem açısından önemli olarak nitelendirilmektedir. II. Ödeme Sistemlerinde Amaçlar Bankalar arası fon aktarımlarında etkinlik sağlanması Ödeme riskinin en aza indirgenmesi Fon yönetiminde kolaylık sağlanması Bankacılık sistemine yeni hizmetler sunma fırsatı verilmesi Ödeme sistemleri mutabakat tekniği yönünden iki bölümde ele alınmaktadır: i. Gerçek zamanlı bire bir mutabakat sistemi ii. Gecikmeli Mutabakat sistemi (netting) RTGS Sistemler, merkez bankalarının sahip olduğu yüksek tutarlı ödeme sistemleridir. Gerçek zamanlı mutabakat tekniği ile çalışan bu sistemlerde gerçek zamanlı işlem yapılması nedeniyle kredi riski yoktur. Bu tür sistemlerde var olan likidite riski de iyi planlanmış kuyruklama mekanizmaları ve gün içi kredi temini yoluyla 20

23 çözülebilmektedir. Diğer taraftan net sistemlerde gecikmeli mutabakat nedeniyle kredi riski bulunmaktadır. Günümüzde, ödeme sistemleri merkez bankacılığının önemli işlevlerinden biri haline gelmiştir. Ülke finans sisteminin sağlıklı çalışması ve para politikalarının başarı ile uygulanabilmesi sürecinde en önemli unsur olarak ele alınmaktadır. Küreselleşme sürecinde ödeme sistemlerinin dış bağlantılarının gerçekleştirilmesi ülkenin kalkınması ve yabancı sermayenin ve yatırımcıların cezbedilmesi hedeflerinin vazgeçilmez bir öğesi olarak düşünülmektedir. Ödeme sistemlerinde riskler odak noktası olarak büyük önem ifade etmektedir. Bu riskler; Yasal riskler, İşlevsel riskler, Güvenlik riskleri, Mali riskler olarak belirtilebilir. Ekonomik birimlerden sistemik veya sistemik olmayan bu riskleri anlamaları ve yönetmeleri beklenmektedir. Özellikle, bir veya daha fazla ekonomik birimden kaynaklanan ve ekonomideki tüm ödeme gerçekleşmelerini tehdit edecek boyuttaki bütün riskler, ödemelerin güvenilir merkezi bir sistem kanalıyla gerçekleştirilmesi gereğini ve merkez bankalarının bu konudaki müdahalelerini zorunlu kılabilmektedir. Merkez bankalarının eşgüdümleyeceği güvenilir ve hızlı işleyen bir ödeme sistemi, riskleri ortadan kaldırabilmenin yanı sıra para politikalarının etkinliğini de artırabilmektedir. Gün içinde kesintisiz olarak yapılacak ödeme gerçekleşmeleri, piyasalarda istenmeyen likidite hareketlerini engellemede rol oynayabilmektedir. 21

24 III. Ödeme Sistemlerinde Merkez Bankalarının Rolü Ödeme sistemlerinin kurulum, geliştirim, işletim ve denetim süreçlerinde merkez bankalarının doğrudan rol alış nedenleri şunlardır: i. Para politikalarının başarı ile yürütülmesi için sağlıklı işleyen bir ödeme sistemine gereksinim duyulması, ii. iii. iv. Ülke ekonomisi yönünden yüksek stratejik önem taşıyan bu tür sistemlerde güvenlik ve denetimin sağlanması, Yüksek tutarlı fon ödemeleri ve menkul kıymet işlemlerinin merkez bankaları nezdinde tutulan hesaplar üzerinden yapılmakta olması, Denetim yetkisi ve mevzuat belirleyici konumu nedeniyle merkez bankalarının kredi riskinin ve sistemsel riskin azaltılmasında rol taşımaları Merkez bankaları yüksek tutarlı ödemelerin yapılmakta olduğu ödeme sistemlerinin sahibi durumunda olmaları nedeniyle, ödeme sistemlerinde kuralları belirler, proje geliştirir, sistem güvenliğini ve etkinliğini sağlar, ayrıca sistemlerin denetimini yaparlar. Merkez bankaları ticari bankalar tarafından sahip olunan diğer ödeme sistemlerinde de kuralları koyma ve denetim yetkisine sahiptirler. Merkez bankalarının kuruluş kanunlarında, ödeme sistemleri ile ilgili görevler bulunmaktadır. IV. Ödeme Sistemlerinde Temel İlkeler Bank for International Settlements (BIS) bünyesinde ödeme sistemleri konusunda çalışmalarını sürdürmekte olan Committee for Payment and Settlement Systems (CPSS) Grubu, küresel düzeyde etkin, güvenli ve risksiz ödeme sistemlerinin kurulmasını teşvik etmek üzere bu konuda temel ilkeleri belirlemiştir. Bu temel ilkeler, 22

25 Core Principles for Systemically Important Payment Systems başlıklı BIS raporunda yayınlanmıştır. Temel İlkelerin amacı: iyi bir ödeme sisteminin içereceği işlevleri belirlemek değildir. ödeme sistemi kurmak için izlenecek sürecin tüm adımlarını tanımlamak değildir. iyi bir ödeme sisteminin uyması gereken evrensel ilkeleri ortaya koymaktır. Bir ülkedeki tüm ödeme sistemlerinin temel ilkelere uyması şart değildir. Ancak, mali sistem bakımından önemli olarak tanımlanan ödeme sistemlerinin temel ilkelere uyması, mali sistemin etkin çalışması açısından büyük önem taşımaktadır. Temel İlkeler, bu tür ödeme sistemlerinin tasarımcılarını, işleticilerini, gözetimcilerini doğrudan; katılımcılarını ise dolaylı olarak ilgilendirmektedir. Temel İlkeler: Ödeme sisteminin sağlam bir hukuksal temeli olmalıdır. Sistemin kuralları ve işleyiş yordamları, katılımcının sisteme üyeliği dolayısıyla maruz kalacağı her finansal riski ve sistemin bu risklere etkisini açıkça anlamasını sağlamalıdır. Sistemin kredi ve likidite risklerinin yönetiminde izlenecek yordamları açıkça tanımlanmış, bu risklerin yönetilmesini ve azaltılmasını teşvik eder, sistem işleticisi ile katılımcıların sorumluluklarını belirler nitelikte olmalıdır. Sistem işlem günü içerisinde mutabakatı hızla kesinleştirebilmeli, en azından gün sonunda kesin mutabakatı sağlamalıdır. Çok taraflı netleşme tekniği ile çalışan bir sistem, en azından, en büyük mutabakat yükümlülüğüne sahip olan katılımcının yükümlülüğünü yerine 23

26 getirememesi durumunda dahi günlük mutabakatın zamanında tamamlanmasını sağlayacak önlemleri almalıdır. Sistemde mutabakat unsuru olarak, merkez bankasında kayıtlı varlıklar kullanılmalı, aksi takdirde kullanılan varlıkların mutabakat riski ya hiç olmamalı ya da düşük olmalıdır. Sistem, üst düzeyde güvenlik ve işletimsel güvenilirlik sağlamalı; ayrıca beklenmedik durumlarda iş gününün tamamlanmasını sağlayacak olağanüstü durum yordamlarına sahip olmalıdır. Sistem, kullanışlı ve ekonomi açısından verimli bir ödeme kanalı oluşturmalıdır. Sistemin nesnel ve kamuya açıklanmış üyelik ölçütleri, adil ve kısıtsız bir erişime izin vermelidir. Sistemin yönetsel düzenlemeleri etkin, açıklanabilir ve şeffaf olmalıdır. V. Merkez Bankalarının Temel İlkelerin Uygulanmasındaki Sorumlulukları Merkez bankası, ödeme sistemlerindeki hedeflerini açıkça tanımlamalı; bu konudaki rolünü ve temel politikalarını kamu bilgisine sunmalıdır. Merkez bankası, işletimini yaptığı ödeme sistemlerinin Temel İlkeler e uygunluğunu sağlamalıdır. Merkez bankası, işletimini yapmadığı ödeme sistemlerinin Temel İlkeler e uygunluğunu denetlemeli ve bu sistemler üzerinde gözetim yetkisine sahip bulunmalıdır. Merkez bankası, ödeme sistemlerinin güvenliğini ve verimliliğini Temel İlkeler aracılığıyla arttırırken, gerek diğer merkez bankaları gerekse ilgili diğer yerli ve yabancı kuruluşlarla işbirliğinde bulunmalıdır. 24

27 E. TCMB ÖDEME SİSTEMLERİ Ödeme sistemlerinin dünyadaki gelişimine baktığımızda, ekonomik ve teknik açıdan gelişmiş olan bütün ülkelerin, yüksek tutarlı ödemeleri aktarmak için ülkemizdeki EFT sistemi gibi gerçek zamanlı birebir mutabakat ilkesiyle çalışan ödeme sistemleri kurduğunu görmekteyiz. Avrupa Birliği ne üye ülkeler de parasal birliğe geçiş öncesinde gerçek zamanlı birebir mutabakat ilkesiyle çalışan ödeme sistemleri kurmuşlardır. Bu ödeme sistemlerini birbirine bağlayan ve TARGET adı verilen ödeme sistemi sayesinde Avrupa Para Birliğinin yeni para birimi euro ( ) cinsinden ödemelerin ülke sınırları ötesine hızla ve kolayca gönderilmesi mümkün olmaktadır. Ülkemiz, Avrupa ülkelerinin çoğundan önce gerçek zamanlı birebir mutabakat ilkesiyle çalışan bir ödeme sistemi kurmuş bulunmaktadır. Ayrıca, gelişmiş ülkelerde gerçek zamanlı ödeme karşılığı teslimat (ÖKT) ilkesiyle çalışan menkul kıymet sistemleri için hedef 2003 yılı iken, ülkemizde bu sistem 2000 yılında kurulmuştur. Elektronik Fon Transfer (EFT) Sistemi, Türk Lirası cinsinden ödeme gönderilmesini sağlayan elektronik ödeme sistemidir. Elektronik Menkul Kıymet Transfer (EMKT) Sistemi ise bir bankadan diğerine devlet tahvili ve hazine bonosu gibi menkul kıymetlerin aktarılmasını sağlayan sistemdir. Her iki sistem de gerçek zamanlı olarak çalışmakta, işlemler anında yapılmaktadır. Sistemler sadece TL cinsinden ödemeler ile menkul kıymetlerin aktarılmasını ve hesapların mutabakatını (kesinleştirilmesini) sağlamakla kalmayıp; çeşitli raporların alınmasına ve ihale teklifi, genel duyuru gibi haber nitelikli mesajların kullanılmasına da olanak vermektedir. Bankacılık sektörü ve bilişim teknolojisindeki gelişmeler, bankalar arası işlem hacim ve tutarının önemli ölçüde artması, elektronik bankacılık hizmetlerinin yaygınlaşması ülke çapında elektronik bankacılık altyapısının kurulmasını ve bankalar arası elektronik fon transferi sistemini gündeme getirmiştir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 25

28 (TCMB), bu tür sistemlerin ülke ekonomileri üzerindeki olumlu etkilerini de göz önüne alarak bir ödeme sistemi kurmayı bankacılık sektörü için gerekli görmüş; Ekim 1989 da başlattığı çalışma sonucunda EFT Sistemini Nisan 1992 de işletime açmıştır. İşletim sırasında ortaya çıkan yeni gereksinimler ve katılımcılardan gelen istekler değerlendirilerek hazırlanan ikinci kuşak EFT Sistemi 24 Nisan 2000 tarihinde devreye alınmıştır. EMKT Sisteminin ön çalışmalarına ise EFT Sisteminin kuruluşundan sonra başlanmış, sistem 30 Ekim 2000 tarihinde işletime alınmıştır. Uluslararası literatürde EFT Sistemi TIC-RTGS adıyla, EMKT Sistemi ise TIC-ESTS adıyla bilinmektedir. Ülkemizdeki uygulamayla, diğer bir çok ülkeden farklı olarak EFT Sisteminin düşük tutarlı müşteri işlemlerini de içerecek şekilde geniş bir kullanıma ulaşmış ve özellikle telefon ve internet bankacılığı işlemlerinde bir çok bankanın müşterilerine ücretsiz EFT yapma imkanı sunmasını sağlanmıştır. EFT Sistemi bir alacaklandırma sistemidir. Sistemde mutabakatı yapılmış (hesabı kesinleştirilmiş) mesajı iptal etmek mümkün değildir. Herhangi bir işlem hatası yapılması durumunda, işleme konu iki bankanın karşılıklı anlaşması gerekir. I. EFT-EMKT Sisteminin Sorumluluğu EFT ve EMKT Sistemlerinin sahibi olan TCMB aynı zamanda sistemlerin işletimini de yapmaktadır. TCMB, kendisine tarih, 4651 sayılı kanun ile değişen 1211 sayılı TCMB Kanununun verdiği yetkiyle ödeme sistemlerinin kullanımını yaygınlaştırmak, sistemlerin kesintisiz işlemesini ve denetimini sağlayacak düzenlemeleri yapmak, sistemlerin güvenilirlik ve etkinliklerini artırmak ve sistemleri gereksinimler doğrultusunda geliştirmek amacıyla bu konudaki her alanda çalışmalarını sürdürmektedir. Bu çerçevede, EFT ve EMKT Sistemlerinin uluslararası ödemelerin mutabakatlarıyla ilgili üst kuruluş olan BIS tarafından saptanmış bulunan Temel İlkeler ile uyumlu olması için de çalışmalar yürütmektedir. 26

29 II. EFT-EMKT Sistemine Katılım Koşulları Sisteme, Bankalar Kanunu uyarınca Türkiye'de faaliyette bulunan bankalar katılabilirler. Sisteme katılmak isteyen kuruluşların: Sisteme katılmak için TCMB'ye, gerekli donanım ve yazılımları edinmek için TBB'ye yazılı olarak başvurması, EFT-EMKT Sistemi Katılımcı Taahhütnamesini imzalaması, TCMB nezdinde hesabının bulunması, Kullanacağı donanımın İşletim Birimi tarafından onaylanmış olması, Sisteme katılabilmek için gerekli altyapıyı tamamlamış olması, TCMB tarafından belirlenen test takvimi ile katılım tarihine uyması ve gerekmektedir. testlerde başarılı olması Bankaların EFT ve EMKT Sistemlerine erişimlerinde arayüz görevini yönlendirici özel bir sistem yerine getirmektedir. EFT ve EMKT Sistemleri yönlendirici sisteme doğrudan bağlıdırlar. Katılımcı bankalar ise yönlendirici sisteme özel iletişim ağı üzerinden bağlıdırlar. Böylece katılımcılar tek bir bağlantı bilgisayarı ve hattı kullanarak EFT ve EMKT Sistemlerine erişmektedirler. Aralık 2006 itibarıyla EFT ve EMKT sistemlerinin TCMB dahil 48 üyesi bulunmaktadır. 27

30 F. ELEKTRONİK MENKUL KIYMET TRANSFER SİSTEMİ (EMKT) EMKT Sistemi, katılımcıları arasındaki Devlet İç Borçlanma Senedi (DİBS) aktarım ve mutabakatlarının elektronik ortamda kaydi ve gerçek zamanlı olarak yapılmasını ve işlemlere ilişkin gerekli belge ve raporların üretilmesini sağlamaktadır. Bankalar arası menkul kıymet aktarımları için etkin ve hızlı bir kanal oluşturan sistem, hem kredi riskini ortadan kaldırmakta, hem de fiziksel değiş tokuşa ve basıma olan ihtiyacı en aza indirmektedir. EMKT Sistemi ile Bankalararası menkul kıymet aktarımlarında etkinlik ve hızın sağlanması, Kredi riskinin ortadan kaldırılması, Kıymet yönetiminde kolaylık sağlanması, Etkin sorgulama ve raporlama yapılması, Fiziksel basım ve değişimin azaltılması amaçlanmıştır. I. Elektronik Menkul Kıymet Transfer Sisteminin Özellikleri Belli türde kıymet Kaydi işlem Birebir mutabakat Gerçek zamanlı İşlem Ödemesiz kıymet aktarımı Ödeme karşılığı kıymet aktarımı Fiziksel basım Anlık raporlama Güvenilir ortam 28

31 a) Kapsam Sistemde devlet iç borçlanma senetleri ile birlikte Özelleştirme İdaresi ve Kamu Ortaklığı Fonu gibi diğer kamu kuruluşları tarafından ihraç edilen senetlere ilişkin işlemler yapılmaktadır. b) Kaydi İşlem Menkul kıymetlere ilişkin bilgiler bu sistemde elektronik ortamda, kaydi olarak tutulmaktadır. c) Aktarım ve Mutabakat Sistem dışında yapılmış alım satım işlemlerinin sonuçlarına ilişkin aktarım ve mutabakat işlemleri yapılmaktadır. d) Bire bir Mutabakat Sisteme gelen menkul kıymet aktarım istekleri anında ve tek tek yerine getirilmektedir. e) Kesin ve İptal Edilmez İşlem Bir katılımcıdan Merkez e gönderilen kıymet aktarım mesajı Merkez e ulaştığında işleme alınır ve gönderen ile alıcının depoları günlenir. Ödeme karşılığı teslimat koşuluyla gönderilmiş ve ödemesi yapılmadığı için henüz gerçekleşmemiş işlemler iptal edilebilmektedir. Sistemde mutabakatı yapılmış mesajı iptal etmek mümkün olmamaktadır. f) Ödemesiz Kıymet Aktarımı Bir katılımcı, deposunda bulunan bir kıymeti ödeme karşılığı olmadan bir başka katılımcının deposuna aktarabilmektedir. Bu işlem türü, daha çok borsada yapılan alışverişlerin sonucunda oluşan net pozisyonların aktarımı ve mutabakatı için kullanılmaktadır. g) Parçalı Teslimat 29