ISBN , Daniel Yergin Orijinal adı ve yayıncısı: The Quest, Penguin Press

Transkript

1 ENERJİNİN GELECEĞİ

2

3 Çeviren Ümit Şensoy

4 ISBN , Daniel Yergin Orijinal adı ve yayıncısı: The Quest, Penguin Press Optimist Yay m Dağ t m San. ve Tic. Ltd. Şti. Sertifika no. : Telefon : Faks : e-posta: optimist@optimistkitap.com facebook.com/optimistkitap twitter.com/optimistkitap Optimist yay n no. : 383/1 Konu : ş ve Yönetim Yay na haz rlayan : Utku Umut Bulsun Bas m : Kasım 2014, stanbul Düzenleme : Selim Talay Kapak tasarım : Nazlım Dumlu Dü zel ti : Esen Güray Bas k ve cilt : Tor Ofset San. Tic. Ltd. Şti. Sertifika no. : Hadımköy Yolu Akçaburgaz Mah. 4. Bölge 9. Cadde 116. Sokak. No: 2 Esenyurt- STANBUL Tel:

5 Ç NDEK LER Giriş...7 Önsöz...17 BİRİNCİ KISIM Yeni Petrol Dünyası 1. Rusya nın Geri Dönüşü Hazar Derbisi Hazar ın Ötesi Süper Büyükler Petrol Ülkesi Toptan Aksama Irak Savaşı Talep Şoku Çin in Yükselişi Çin Hız Şeridinde İKİNCİ KISIM Enerji Arzını Güvence Altına Almak 11. Dünya Petrolsüz mü Kalacak? Ankonvansiyonel Kaynaklar Enerji Güvenliği Basra Körfezinde Yerinden Oynayan Taşlar Su Üzerinde Gaz Doğal Gaz Devrimi...357

6 ÜÇÜNCÜ KISIM Elektrik Çağı 17. Alternatif Akımlar Nükleer Döngü Pazarlığı Bozmak Yakıt Tercihi Notlar...455

7 GİRİŞ İkisi de yerkürenin iki yarısında, birbirine tam karşı noktada, aynı anda meydana geldi. İkisi de dünyayı sarstı. 11 Mart 2011 de öğleden sonra Japonya yerel saatiyle 02:46 da, deniz yatağının 27 kilometre altında iki devasa tektonik katman arasındaki basınç yukarı doğru son derece şiddetli bir itme kuvveti yaratarak, o güne dek kaydedilmiş en güçlü depremlerden birini üretti. Deprem Tokyo nun kuzey bölgesindeki binalarda ve altyapıda yol açtığı geniş çaplı hasarın yanı sıra, Fukuşima Daiiçi nükleer kompleksi de içinde olmak üzere, bölgeye enerji akışını da tamamen felce uğrattı. Elli beş dakika sonra kıyıya vuran depremin tetiklediği dev bir tsunami binlerce insanı alıp götürdü. Dev tsunami hemen okyanusun kıyısında yer alan Fukuşima Daiiçi kompleksinin deniz boyundaki duvarlarını aşarak yedek dizel jeneratör de dahil olmak üzere, enerji istasyonunun her tarafını kapladı ve sıcak nükleer reaktörleri kontrol altında tutmaya yarayan soğuk su üretimini durdurdu. Bu olayı izleyen günlerde meydana gelen patlamalar tesislerde hasara yol açtı, radyasyon kaçağı ve nükleer çubuklarda ciddi bir erime baş gösterdi. Sonuçta, çeyrek yüzyıl önce Sovyet Ukrayna sında Çernobil nükleer tesislerindeki patlamadan bu yana karşılaşılan en feci nükleer kaza yaşandı. Bölgedeki diğer elektrik üretim tesislerine de zarar veren 7

8 8 ENERJİNİN GELECEĞİ Fukuşima kazası, art arda elektrik kesintilerine neden olan bir enerji sıkıntısı yarattı ve modern toplumun, enerji temininde yaşanabilecek ani bir sıkıntı karşısında ne kadar kırılgan olduğunu gösterdi. Olayın etkileri tek bir ülkeyle de sınırlı kalmadı. Japonya daki sanayi üretimi kaybı küresel tedarik zincirinde aksamaya yol açarak, Kuzey Amerika ile Avrupa da araba ve elektronik üretimini durdurdu ve küresel ekonomiye sekte vurdu. Fukuşima daki kaza, çoğu kişinin büyüyen dünya ekonomisinin enerji gereksinimi için elzem bulduğu küresel nükleer rönesans üzerine dev bir soru işareti bıraktı. Dünyanın diğer yüzünde, çok farklı türden bir kriz baş göstermekteydi. Bunu birkaç ay önce tektonik katmanlar değil, ama Sidi Bouzid adlı bir Tunus şehrinde genç bir meyve satıcısı başlatmıştı. Şehir polisinin aman vermeyen tacizinden ve yerel yetkililerinin aldırmazlığından gına getiren adam sonunda protesto amacıyla belediye binasının önünde kendini yaktı. Adamın öyküsü ve ardından patlak veren gösteriler cep telefonları, internet ve uydu aracılığıyla tüm Tunus a, Kuzey Afrika nın diğer kesimlerine ve Ortadoğu ya yayıldı. Protestoların büyümesi üzerine Tunus rejimi dağıldı. Ardından Kahire nin Tahrir Meydanına akın eden protestocular aynı kaderi Mısır hükümetine de dayattılar. Otoriter yönetimlere karşı gösteriler bölgenin tamamına yayıldı. Libya da protestolar NATO yu da içine sürükleyen bir iç savaşa dönüştü. Yalnız Libya nın petrol ihracatının azalmasından ötürü değil, aynı zamanda Ortadoğu nun onlarca yıldır üzerinde durduğu jeostratejik dengenin bozulmasının da etkisiyle, küresel petrol fiyatlarında ani bir fırlama meydana geldi. Kaygılar, dünya pazarlarında satılan petrolün yüzde 40 ını sağlayan Basra Körfezini ve onun tüm dünya üzerindeki müşterilerini huzursuz edecek boyutlara ulaştı. Aralarında okyanuslar bulunan bu iki farklı ama eşzamanlı olaylar dizisi küresel pazarlarda şoklara yol açtı. Enerji konusundaki belirsizlik ve güvensizliğin yeniden alevlenmesi ve krizin derinleşebileceği yolundaki öngörüler temel bir gerçeğin, enerjinin dünya için ne kadar önemli olduğunun bir kez daha altını çizmiş oldu. Elinizdeki kitap bu öneme açıklık kazandırmaya çalışıyor. Kitap, böylesine tam bir bağımlılık içinde olduğumuz enerji, enerjinin sağladığı konum ile ödüller ve onun sunduğu güvenlik arayışının öyküsü.

9 GİRİŞ 9 Modern enerji dünyasının nasıl geliştiğine, iklim ve karbon konusundaki endişelerin onu nasıl değiştirdiğine ve yarın enerji dünyasının ne kadar farklı olacağına dair bir çalışma. Kitapta anlatılanları üç temel soru şekillendiriyor: Büyüyen dünyanın gereksinimlerini karşılamaya yeterli enerji bulunabilecek mi, maliyeti ne olacak ve hangi teknolojiler yardımıyla? Dünyanın bağımlı olacağı enerji sisteminin güvenliği nasıl korunabilir? İklim değişikliği gibi çevresel kaygıların enerjinin geleceği üzerindeki etkileri neler olacak ve enerji alanındaki gelişmeler çevreyi nasıl etkileyecek? Birinci soruyu alacak olursak, enerjisiz kalma korkusu insanoğlunun başını uzun bir süredir ağrıtıyor. On dokuzuncu yüzyılın en büyük bilim insanlarından William Thomson daha çok Lord Kelvin adıyla tanınır 1881 de Edinburgh da Britanya Bilimsel İlerleme Kurumunun başkanlık konuşmasında Britanya nın enerji dayanağının nazik durumda olduğu yolunda uyarıda bulunarak, felaketin yaklaştığını belirtti. Onun korkusu petrolden değil, Buhar Çağını başlatan, Britanya nın sanayideki önceliğine kaynak oluşturan ve Rule, Britannia! ( Hükümet, Britanya şiir ve ulusal marş-çn.) sözünü dünya erki açısından gerçeğe dönüştürmüş olan kömürdendi. Kelvin dünyanın yeraltı kömür hazneleri kesin bir biçimde ve hiç de yavaş olmayan bir tempoda tükenmekte olduğu ve yetmez hale geleceği gün yakınlaştığı için, Britanya nın görkemli günlerinin sayılı olabileceği konusunda üzülerek uyarıda bulunuyordu. Tek umudumuz, diyordu, rüzgâr değirmenleri ve rüzgâr motorlarının belli biçimler altında yeniden üstünlüğü ele geçirmesi. Ancak Kelvin in uyarısından yıllar sonra tüm hidrokarbon kömür, petrol ve doğal gaz kaynaklarının dayanağı muazzam ölçülerde genişlemeye devam etti. Kelvin in bu konuşmasından üç çeyrek yüzyıl sonra bu kez başka bir müthiş şahsiyet, nükleer donanmanın babası, diğer kişilerle birlikte nükleer enerji sektörünün babası ve başkan Jimmy Carter ın tüm zamanların en büyük mühendisi diye tanımladığı Amiral Hyman Rickover Fosil Yakıt Çağı nın sonuna işaret etti. Rickover 1957 de Bugün dünya enerjisinin yüzde 93 ünü kömür, petrol ve doğal gaz sağlıyor dedi. Bu, dünya enerjisinin yüzde 5 ini fosil yakıtların sağladığı, yüzde 94 ünü ise insanlarla hayvanların temin

10 10 ENERJİNİN GELECEĞİ ettiği bir yüzyıl öncesine, yani 1850 ye göre inanılmaz bir değişim di. Bu ölçüde enerji kullanımı on dokuzuncu yüzyılın ortalarından çok daha yüksek bir yaşam standardını olanaklı kılmıştı. Fakat Rickover in asıl üzerinde durduğu nokta fosil yakıtların 2000 den sonraki yıllardan birinde, büyük olasılıkla 2050 ye gelmeden önce tükeneceğiydi. Amiral ekonomik bakımdan iyileştirilebilir fosil yakıtlar bittiği zaman, yüksek yaşam standardımızı yenilenebilir enerji kaynaklarıyla sürdürmeyi öğrenmiş olacağımızdan emin olabilir miyiz? sorusunu ortaya attı. Bundan kuşkuluydu. Yenilenebilir enerji kaynaklarının rüzgâr, güneş ışığı, biyomas toplam enerji içindeki payının yüzde 15 i geçebileceği kanısında değildi. Enerji tesislerinde kömürün yerini, henüz deneme aşamasında olsa da, nükleer enerji pekâlâ doldurabilirdi. Ama diyordu Rickover, atom enerjisiyle çalışan arabaların henüz eli kulağında değil. Günün birinde arabaların tamamen ortadan kalkabileceği olasılığına hazır olmakta yarar var. Bütün bunları stratejik bir bağlamda birleştirdi: Yüksek enerji tüketimi her zaman siyasi erkin önkoşulu olmuştur ; yaklaşan tehlikenin bunu değiştireceğinden korkuyordu. Yeryüzünün bahşettiği kaynakların hiç de Rickover in sandığı kadar iç karartıcı bir noktada bulunmadığı ortaya çıktı. Bugün petrol üretimi 1957 yılına göre beş katına çıkmıştır. Dahası, yenilenebilir kaynaklar Rickover in düşlediğinden çok daha güvenilir bir zemine oturmuş bulunuyor. Gerçi yine de Rickover in Fosil Yakıt Çağı dediği dönemi yaşıyoruz. Bugün dünyadaki enerjinin yüzde 80 inden fazlası petrol, kömür ve doğal gazdan geliyor. Günümüzde enerji arzının miktarı bugüne kadar hayal edilenden daha bol olabilir, ama enerjinin gelecekte de bulunabilirliğini garantiye almanın, salt bir aritmetik ölçeklendirme hesabıyla, bugün Kelvin in hatta Rickover in zamanında olduğundan çok daha zor olduğu ortadadır. Kaynaklarımız yalnız 65 trilyon dolarlık bir küresel ekonomiyi değil, aynı zamanda yirmi yıl sonra 130 trilyon dolara ulaşması beklenen bir küresel ekonomiyi de beslemeye yeterli olacak mı? Basit bir dille ifade edersek, petrol kaynakları bir milyara yakın araba bulunan bir dünyadan iki milyarı aşkın arabanın bulunduğu bir dünyaya geçmek için yeterli gelecek mi? Bu sorunun ortaya konması bile yeni bir şeyi yansıtıyor: enerji talebinin küreselleşmesi. Milyarlarca insan küresel ekonominin parçası

11 GİRİŞ 11 oluyor ve böylelikle de gerek gelirleri gerekse kullandıkları enerji çoğalıyor. Şu anda gelişmiş ülkelerdeki yıllık petrol kullanımı kişi başı ortalama 14 varil. Gelişmekte olan dünyada ise sadece kişi başı 3 varil. Milyarlarca insanın tükettiği kişi başı petrol miktarı 3 varilden 6 varile çıktığında, dünya bununla nasıl baş edecek? Kitabın ikinci ana teması olan güvenlik sorunu, risk ve kırılganlıktan kaynaklanıyor: kesinti ve kriz tehlikesi. İkinci Dünya Savaşından bu yana enerji teminini çoğunlukla beklenmedik bir anda kesintiye uğratan pek çok kriz yaşanmıştır. Bir sonraki kriz ne yandan gelecek? Kötü yeni dünya denen siber kırılganlıktan kaynaklanabilir. Tüm kritik altyapılar arasında en kritik noktada olanı enerji üreten ve ileten kompleks sistemlerdir, bu da onların dijital denetim mekanizmalarını siber saldırıların öncelikli hedefi haline getiriyor. Elektrik enerjisi sistemini kapatmanın etkisi yalnız elektrik kesintisiyle sınırlı kalmaz; toplumu hareketsiz bırakabilir. Enerji temini güvenliği söz konusu olduğunda, gözler yine hemen geleneksel petrol rezervlerinin yüzde 60 ının bulunduğu Basra Körfezi bölgesine dönüyor. İran ın nükleer programı bölgedeki enerji dengesini altüst edebilir. Terör şebekeleri mevcut hükümetleri alaşağı etmek ve petrol fiyatlarını yukarı çekmek, bu yolla Batıyı iflasa sürüklemek için bölgenin bu muazzam enerji altyapısını hedef almışlardır. Bölge ayrıca eğitim ve istihdam olanağından yoksun, beklentileri karşılanamayan çok geniş bir gençlik kitlesinin hoşnutsuzluğundan kaynaklanan çalkantılar içindedir. Daha başka pek çok risk ve tehlike söz konusudur. Bunları önceden görmek, kendini hazırlamak ve olan olduktan sonra, Japon hükümetinin Fukuşima Daiiçi felaketiyle ilgili raporunda geçen acımasız ifadedeki gibi, istikrarlı hazırlıkların yetersiz kaldığını söylemek durumunda kalmamak için tepki esnekliğini garantiye almak şarttır. Üçüncü tema olan çevre alanında geleneksel kirlilik endişeleriyle ilgili çok büyük adımlar atılmıştır. Fakat geçtiğimiz on yıllarda insanlar daha çok egzoz borularından çıkan kirleticilere odaklanırken, CO 2 ve küresel ısınmayı değil, duman kirliliğini düşünüyorlardı. Çevre bilinci 1970 teki ilk Dünya Gününden bu yana bir hayli genişledi. İçinde bulunduğumuz yüzyılda iklim değişikliği baskın bir siyasi sorun ve enerji-

12 12 ENERJİNİN GELECEĞİ nin geleceği konusunun merkezi oldu. Bu değişim sayesinde, sera gazları, hidrokarbonların egemenliğini geriletmek ve yenilenebilir enerji kaynaklarını genişletmek için etkili bir gerekçeye dönüştü. Yine de öngörülerin çoğu, bundan yirmi yıl sonra çok daha artacak olan enerji ihtiyacının büyük bir kısmının yüzde 75 ila 80 inin daha etkin biçimde olmakla birlikte, yine de bugün olduğu gibi, petrol, gaz ve kömürden sağlanmaya devam edeceğini gösteriyor. Yoksa dünya Lord Kelvin in gerekli gördüğü, Amiral Rickover in ise olabileceğinden kuşku duyduğu yönde mi değişecek yeni bir enerji çağı, çok daha büyük ölçüde yenilenebilir ve alternatif enerjilere (rüzgâr, güneş ve biyoyakıtlar başta olmak üzere, hatta bugün tespit edemediğimiz kaynaklardan sağlanacak enerjilere) dayanan kökten farklı bir enerji karması? Ne tür bir enerji karması kriz ve cepheleşmeye fırsat vermeden dünyanın enerji ihtiyacını karşılayabilir? Bunların yanıtları ne olursa olsun, inovasyon kritik önemini koruyacaktır. Belki kimseyi şaşırtmayacak, ama enerji yelpazesinde inovasyonun ağırlığı her zamankinden daha da güçlüdür. Bu, modern risk sermayesi yatırımcılığının kurucusu Georges Doriot nun uygulamalı bilimin enerjiye başarıyla uyarlanması olarak adlandırdığı sürecin meyvelerini toplama olasılığını artırıyor. Devasa enerji temini sisteminin boyutları ve karmaşıklığından ötürü bunun gerçekleşme süresi uzayabilir, ama enerji geçiş çağı olacaksa, o zaman 6 trilyon dolarlık küresel enerji pazarının durumu tartışmaya açık demektir. Yani pazarın yerleşikleri bugün enerjinin büyük bölümünü sağlayan petrol, gaz ve kömür şirketleri ile pazara yeni girenler rüzgâr, güneş ve biyoyakıt firmaları arasında, bu paradan giderek daha çok pay almak için kıran kırana bir kapışma yaşanacaktır. Bu çaptaki bir geçiş eğer gerçekleşirse, emisyon (salım) açısından, ekonominin genişlemesi açısından, jeopolitik açıdan ve ulusların konumları bakımından çok büyük bir anlam taşıyacaktır. Kitabın ilk kısmında Körfez Savaşından sonraki on yıllarda şekillenen daha karmaşık yeni petrol dünyası anlatılıyor. Temeldeki petrol dramı erişim mücadelesi, kontrolü ele geçirme savaşı, jeopolitik yapı

13 GİRİŞ 13 değişen dünyamız üzerinde belirleyici bir etmen olmaya devam edecek. Yirmi yıl önce küresel enerji denklemini bile zor tanıyan Çin bugün bu yeni dünyanın merkezinde bulunuyor. Bunun nedeni yalnızca onun dünyanın atölyesini işletmesi değil, aynı zamanda Çin in baştan başa inşa halinde her yıl köylerden şehirlere akın eden 20 milyon insanı barındırmak amacıyla yürütülen yoğun ulusal yapılandırma projesi oluşudur. İkinci Kısım enerji güvenliği ve tedarikin geleceği üzerine. Dünya petrolsüz mü kalacak? Kalmayacaksa, nereden bulacak? Yeni tedarik kaynakları küresel ekonomi üzerindeki etkisi hızla büyüyen doğal gazı da içeriyor. Sıvılaştırılmış doğal gazın hızlı yaygınlaşması yeni bir küresel enerji pazarı oluşturuyor. Son yüzyılın başındaki en büyük enerji inovasyonu olan şeyl gazı ABD deki yaklaşmakta olduğu düşünülen enerji sıkıntısını gündemden kaldırarak, muhtemelen yüz yıllık bir rahatlama sağladı; aynı şey dünyanın başka yerleri için de mümkün olabilir. Böylelikle nükleer enerjiden rüzgâr gücüne kadar her şeyin rekabet konumu kökten değişmektedir. Üçüncü Kısım elektrik çağını ele alıyor. Thomas Edison dan bu yana Aşağı Manhattan da ilk enerji istasyonunu çalıştırdığı günden bu yana elektrik dünyanın her yerine yayıldı. Gelişmiş dünyada elektrik sanki her zaman var olmuş gibidir ve insanlara dünya onsuz var olamazmış gibi gelir. Gelişmekte olan ülkelerde ise elektrik sıkıntısı insanların gündelik yaşamı ve ekonomik büyüme üzerinde ağır bir yük oluşturmaktadır. Bugün otuz yıl önce var olmayan pek çok yeni cihaz ve alet kişisel bilgisayardan DVD ye, akıllı telefondan tablete kadar gittikçe daha fazla elektrik gereksinimi duyuyor: buna gadgiwatt denebilir. Elektriğin gelecekteki gereksinimlerini karşılamak, ışıkları açık, enerjiyi de akış halinde tutmak için gereken yakıt tercihimizle ilgili meydan okuyan, kimi zaman da iç paralayıcı kararlarla yüzleşmemizi zorunlu kılıyor. Dördüncü Kısımda, bir avuç bilim insanının ilgi alanındaki bir konu olan iklim değişikliğinin nasıl olup da geleceğin belli başlı meseleleri arasına girdiğine ilişkin az bilinen bir öykü anlatılıyor. İklim üzerindeki incelemeler 1770 lerde Alp dağlarında salt merak dürtüsüyle başladı. On dokuzuncu yüzyılda az sayıda bilim adamı iklim üzerine sistematik

14 14 ENERJİNİN GELECEĞİ biçimde kafa yormaya başladı, ama henüz ortada küresel ısınma diye bir kaygı yoktu. Asıl korkulan, buz çağının geri gelebileceğiydi. Ancak 1950 lerin sonu ile 1960 larda bir iki araştırmacı atmosferdeki karbon düzeyinin yükseldiğini hesaplayıp bunun ısı artışı üzerindeki etkisini ölçtü. Vardıkları sonuca göre, söz konusu olan küresel soğuma değil küresel ısınma tehlikesiydi. Yine de iklim değişikliği sorununun siyasi liderler, CEO lar ve yatırımcıların kararları üzerinde büyük etki yapmaya başlaması ve hatta ABD Yüksek Mahkemesinin hükümleri arasında yerini alması ancak yirmi birinci yüzyılda mümkün olmuştur. Beşinci Kısım yeni enerjiler yenilenebilirlerin yeniden doğuşu ve teknolojinin evrimi üzerinde duruyor. Yenilenebilir sanayiler tarihi bir inovasyon, girişimci cesareti, siyasi mücadeleler, karşıtlıklar, düş kırıklıkları ve çaresizlikler, şansı yaver gidip düzelmeler tarihidir. Kendi başlarına dev küresel sanayilere dönüştüler, ama büyük ölçekli ticari niteliğe ulaşıp ulaşamayacaklarını göreceğimiz bir sınanma noktasına varmak üzereler. Çoğu kişinin bir enerji kaynağı olarak düşünmediği kilit nitelikte bir enerji kaynağı daha var. Buna bazen korunum (muhafaza etme) deniyor, bazen etkinlik (verimlilik). Bu kaynağı kavramsallaştırması da, harekete geçirmesi de zor, ama yakın gelecekte enerji dengesine çok büyük bir katkı sunabilir. Bütün temalar gelip ulaşımda, somut olarak da arabada buluşuyor. Kitlesel araba pazarı yarışında içten yanmalı motorun ezici zaferine bundan yaklaşık yüz yıl kadar önce karar verilmiş olduğu tamamen aşikâr gözüküyor. Buna karşılık elektrikli arabanın bu kez gücünü sadece pilden değil hükümet politikalarından da alarak ortaya çıkması bu yarışa yeni baştan start verdi. Peki, tamamen elektrikle çalışan motor bu kez galip gelebilecek mi acaba? Eğer elektrikli araba bir rekabet gücü sergileyebilirse ya da en azından bazı açılardan rakip olabilirse, bu sonuç enerji dünyasını yeni baştan şekillendirecektir. Ancak tek rakip o değil. Yarış aynı zamanda biyoyakıt geliştirme petrol için kuyu açmak yerine, yetiştirme alanında da sürüyor. Tüm bunlar önümüze çok büyük bir soru çıkarıyor: Elektrikli arabalar veya biyoyakıtlar, petrolü ulaşım alanındaki krallık tahtından indirmeyi başarabilecek mi?

15 GİRİŞ 15 Önümüzdeki yıllarda var olan konsensusu altüst edecek, perspektifleri farklılaştıracak, hem politikaların hem de yatırımların yönünü değiştirecek ve uluslararası politikaları etkileyecek yeni sürprizlerle karşılaşacağımızdan emin olabiliriz. Bu sürprizler siyasi çalkalanmalardan savaş ve terör olaylarına ya da ani ekonomik değişikliklere kadar şu ya da bu türden şoklar şeklinde yaşanabilir. Kazalardan ya da doğanın gazabından kaynaklanan sonuçlarla karşılaşabiliriz. Önümüze yepyeni fırsatlar açan öngörülemeyen teknolojik atılımların sonuçları şeklinde de ortaya çıkabilir. Ama kesinlikle emin olabileceğimiz bir şey var: Önümüzdeki yıllarda dünyanın enerji iştahı muazzam ölçüde artacak. Mutlak rakamlar insanı dehşete düşürecek düzeyde. Gelecek yıllarda nasıl bir enerji karması söz konusu olursa olsun, geleceğimiz enerji ve onunla ilgili sorunların eline bakıyor.

16

17 ÖNSÖZ Irak birlikleri ve tankları günlerdir Kuveyt sınırına yığınak yapıyordu. Ama Iraklı diktatör Saddam Hüseyin çeşitli Ortadoğu liderlerine endişelenecek bir şey olmadığı, barışçı niyetlerle hareket ettiği ve sorunların çözüleceği yönünde güvence vermeye devam ediyordu. Ürdün Kralına Bir şey olacağı yok dedi. Mısır Başkanına Kuveyt i işgal etmek gibi bir niyeti bulunmadığını bildirdi. Acilen çağırttığı ABD Büyükelçisine öfke içinde, Kuveyt in Birleşik Arap Emirlikleriyle birlikte Irak a karşı bir ekonomik savaş yürüttüklerini haykırdı. Hüseyin in dediğine göre çok fazla petrol üretiyor, böylelikle de petrolün fiyatını düşürüyorlardı ardından şunları ekledi: Bunun Irak açısından yol açtığı sonuçlara katlanamayız, bu yüzden Irak bir karşılık vermek zorunda. ABD büyükelçisi Irak askerlerindeki hareketlenmeyi işaret ederek basit bir soru niyetiniz nedir? diye sordu. Hüseyin kendisinin diplomatik çözüm arayışı içinde olduğunu belirtti. Büyükelçi bunun üzerine ABD ihtilafların barışçı yöntemler dışındaki bir çözümünü asla mazur göremez şeklinde yanıt verdi. Toplantının sonunda Saddam büyükelçiye rahatlıkla tatile çıkabilirsiniz, ortada endişe edilecek bir durum yok dedi. 1 Gelgelelim bir hafta sonra, 2 Ağustos 1990 sabahının ilk saatlerinde Kuveyt i ele geçirmek üzere sınırı geçen Irak askerleri büyük bir zalimlikle ilerlemeye başladı. Böylece Soğuk Savaş sonrasının ilk krizi patlak vermiş oldu. Aynı zamanda dünya petrol kaynakları açısından da yeni bir çağa adım atıldı. 17

18 18 ENERJİNİN GELECEĞİ Irak işgal için pek çok gerekçe öne sürdü. Bunların haklılık payı ne olursa olsun, niyet açıktı: Saddam Hüseyin Kuveyt i topraklarına katmak ve haritadan silmek istiyordu. Kuveyt i kendisine bağlayan Irak bir petrol devi olarak Suudi Arabistan la boy ölçüşebilirdi ve bu durum dünyanın diğer bölgeleri açısından da önemli sonuçlar doğurabilirdi. AĞIR OL BAKALIM! 2 Ağustos sabahı Başkan George H.W. Bush, Ulusal Güvenlik Konseyini Washington daki Beyaz Sarayın Kabine odasında topladı. Ağır bir hava vardı. Dünyanın pek çok bölgesinde yeşermiş olan barış ve istikrar umutları bir anda beklenmedik bir biçimde tehlike altına girmişti. Daha sekiz ay önce çöken Berlin Duvarı, Soğuk Savaşın sonuna işaret ediyordu. Önde gelen uluslar hâlâ var güçleriyle barışçı yoldan kırk beş yıllık cepheleşmenin izlerini silme uğraşı içindeydi. Irak Kuveyt i ilhak edince, dünya petrol rezervinin üçte ikisini elinde bulunduran Basra Körfezi üzerinde hükümranlık iddia edebilecek konuma gelecekti. O sırada Saddam asker sayısı bakımından dünyadaki dördüncü büyük orduya sahip bulunuyordu. Şimdi bir de petrol süper gücü olacaktı. Saddam bu birleşik petrol rezervinden gelecek geliri, aralarında kimyasal ve nükleer silahların da olacağı alt edilmez bir silah gücü oluşturmak için kullanacaktı. Irak bu yeni güçle, nüfuz ve iktidarını Basra Körfezinin çok ötesine yayma hesapları yapabilecekti. Kısacası, bu işgal ve ilhak girişimi Irak a dünya siyasetinin hesaplarını sil baştan yapma olanağı verecekti. Bunun gerçekleşmesine izin vermek, geçmişi ta Başkan Harry Truman a kadar giden, Basra Körfezinin güvenliğini korumaya yönelik kırk yıllık ABD politikasına ters düşerdi. 2 Ağustos Kabine odasındaki tartışmalar, muhtemelen ilk şokun etkisiyle, düzensiz ve dağınıktı. Tartışmalar, sanki kendini yeni bir gerçekliğe alıştırmaya çalışırcasına, ekonomik yaptırım çeşitleri etrafında dönüp duruyordu. Ya da bu belki en azından, olanları zamanımızın en büyük krizi olarak görenlerle, her günkü sıradan bir kriz gibi yaklaşanlar arasındaki derin uçurum karşısında dehşete kapılan Başkan Bush da dahil olmak üzere, odadaki bazı kişiler için söz konusuydu.

19 ÖNSÖZ 19 Olayı bir oldubitti olarak gören bir danışman, Kuveytsiz bir dünyaya alışmamız gerekecek dedi. Bunun üzerine Bush elini havaya kaldırdı ve Ağır ol bakalım! dedi. 2 ÇÖL FIRTINASI Bundan sonra olağanüstü bir koalisyon oluşturma çabası başladı Birleşmiş Milletler gözetiminde, ya asker ya da para desteği vermek üzere, 36 ülkenin onayı sağlandı. Koalisyona en büyük petrol sahası Kuveyt sınırından sadece 400 kilometre uzaklıkta bulunan ve hükümdarı Kral Fahd ın Bush a Saddam ın kendini beğenmiş çılgının teki olduğunu ve dünyanın başına dert açmak bakımından Hitler in yolundan gittiğini söyleyen Suudi Arabistan da katıldı. Böyle bir şeyin yani bir krizde Sovyetler Birliği nin ABD ile omuz omuza vereceğinin bundan birkaç yıl önce kesinlikle tahayyül edilemeyeceğini söyleyen başkan Mihail Gorbaçov un önderliğindeki Sovyetler Birliği de koalisyona katıldı. 3 Sonraki altı ay boyunca Suudi Arabistan ın kuzeyine düzenli ve yöntemli bir biçimde bir koalisyon gücü konuşlandırma eylemi, bir milyonluk bir askeri güce yaklaşıncaya kadar devam etti. 17 Ocak gününün şafak ağarmadan önceki ilk saatlerinde Irak askeri hedeflerinin havadan bombalanmasıyla, Çöl Fırtınası Harekâtının birinci aşaması başladı. 23 Ocakta Iraklılar ABD Donanmasının denizden yapacağını bekledikleri saldırıyı püskürtmek amacıyla, Kuveyt in Deniz Adası Petrol Terminalinin valflerini açarak altı milyon varil petrolü Basra Körfezine saldılar; bu tarihteki en büyük çaplı denize saçılan petrol kirliliğiydi. Bir ay sonra 23 Şubat günü koalisyon kuvvetleri Kuveyt Şehrini kurtardılar. Ertesi gün Suudi Arabistan ın kuzeyinden Irak a giren koalisyon birlikleri Irak ordusunu geri püskürttüler. Ülkeyi denizden istila etme girişimi aslında bir savaş hilesiydi. Gerçek savaş toplamda yüz saati geçmedi ve Irak askerlerinin tamamen geri çekilmesiyle sona erdi. Ama eğer Hüseyin Kuveyt i elde edemiyorsa, yok etmeliydi. Hüseyin in askerleri Kuveyt ten ayrılırken önlerine çıkan her şeyi yaktı. Sekiz yüze yakın petrol kuyusu ateşe verildi. Üç bin dereceye kadar çıkan sıcaklık ateş, karanlık, boğucu duman ve devasa bir çevre hasarından

20 20 ENERJİNİN GELECEĞİ oluşan cehennemi bir bileşim yarattı. Altı milyon varil Kuveyt in olağan günlük üretiminden çok fazlası, muhtemelen Japonya nın günlük petrol ithalinden bile hayli fazlası petrol alevler içindeydi. Bu afetin boyutları öyle büyüktü ki, en deneyimli petrol yangını söndürme ekipleri bile daha önce hiç böyle bir şey görmemişlerdi; bir an önce sayısız yeni teknik geliştirmek gerekiyordu. Son yangın ancak 1991 Kasımında söndürülebildi. Savaştan sonra Saddam iyice köşeye sıkışmıştı; zayıflamış ve aşağılanmış durumdaki Irak diktatörünün ülke içindeki muhalifleri tarafından alaşağı edilmesi an meselesi gibi görünüyordu. YENİ BİR KÜRESELLEŞME ÇAĞI Birinci Körfez Savaşının sonucu, daha barışçı geçmesi beklenen bir süre yeni bir dünya düzeni diye adlandırılan bir dönemin kilometre taşı oldu. Sovyetler Birliği artık Batının düşmanı değildi. Zaten 1991 sonunda Sovyetler Birliği hepten dağıldı. Herkes ABD nin yalnızca vazgeçilmez ulus değil, aynı zamanda dünyanın tek süper gücü de olacağı yeni bir tek kutuplu dünyadan söz ediyordu. Ardından yeni bir küreselleşme dönemi başladı: Ekonomiler arasındaki entegrasyon ve uluslar arasındaki bağlantılar arttı lerde başlayan ve 1980 lerde hızlanan özelleştirme ve düzenlemelerden arındırma dünyanın her köşesinde bir düstur halini aldı. Hükümetler komuta zirvelerini, yani ekonomilerinin stratejik sektörlerini kontrollerinde tutmayı giderek daha çok bıraktılar. Uluslar onun yerine pazara, özel girişimciliğe ve küresel sermaye akışına daha çok bel bağlar oldular de Hindistan, ekonomisini zincirlerinden kurtaracak ve sonunda onu hızlı büyüyen bir ülkeye dönüştürerek küresel ekonominin gitgide daha önemli bir üyesi konumuna getirecek olan reformların birinci aşamasını başlattı. Başka birçok sektörde olduğu gibi, ülkelerin enerji sektörlerinde geleneksel hükümet bakanlıklarının dönüştürülmüş bulunduğu devlet mülkiyetindeki şirketler ya kısmen ya da tümüyle özelleştirildi. Şimdi bu şirkete dönüştürülmüş bakanlıklar emeklilik fonları ve diğer his-