T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ DİLBİLİM BÖLÜMÜ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ. Doktora Tezi YUSUF ŞAHİN

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ DİL TARİH VE COĞRAFYA FAKÜLTESİ DİLBİLİM BÖLÜMÜ UYGULAMALI DİLBİLİM ANABİLİM DALI YABANCI DİL ÖĞRETİMİ BİLİM DALI YABANCI DİL ÖĞRETMENLERİNİN EĞİTBİLİMSEL VE ALAN BİLGİSİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Doktora Tezi YUSUF ŞAHİN Ankara-2006

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ DİL TARİH VE COĞRAFYA FAKÜLTESİ DİLBİLİM BÖLÜMÜ UYGULAMALI DİLBİLİM ANABİLİM DALI YABANCI DİL ÖĞRETİMİ BİLİM DALI YABANCI DİL ÖĞRETMENLERİNİN EĞİTBİLİMSEL VE ALAN BİLGİSİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Doktora Tezi YUSUF ŞAHİN Tez Danışmanı Prof.Dr.Özcan Demirel Ankara-2006

3 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ DİL TARİH VE COĞRAFYA FAKÜLTESİ DİLBİLİM BÖLÜMÜ UYGULAMALI DİLBİLİM ANABİLİM DALI YABANCI DİL ÖĞRETİMİ BİLİM DALI YABANCI DİL ÖĞRETMENLERİNİN EĞİTBİLİMSEL VE ALAN BİLGİSİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Doktora Tezi Tez Danışmanı :Prof.Dr. Özcan Demirel Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası Tez Sınavı Tarihi... ii

4 ÖNSÖZ Özlemim; ülkemin çok dilli, çok kültürlü uygar dünyada hak ettiği yeri alması, ülkem insanlarının bilimin aydınlığında geleceğe umutla bakabilmesidir. Yabancı dil bilmenin buna aracılık edeceğine inanıyorum. Başta, bu çalışma süresince benden yardımlarını esirgemeyen danışmanım sayın Prof. Dr. Özcan Demirel olmak üzere, çalışmalarımda beni yüreklendiren değerli hocalarım; sayın Prof. Dr. Güray König e, sayın Prof. Dr. Ayşe Kıran a, sayın Prof. Dr. M. Osman Toklu ya ve ayrıca meslektaşlarım; Mahmut Kılıç a, Hatice Özek e, Handan Yaralı ya ve Ali Kolsuz a katkılarından dolayı teşekkür ederim. Beni manen destekleyen anneme ve babama; çalışmalarımı sürdürebilmem için bana sabırla uygun ortam sağlayan eşime ve çocuklarıma da teşekkür ederim. iii

5 ÖZGEÇMİŞ 1-Kişisel Bilgiler: Adı Soyadı: Yusuf Şahin Doğum Tarihi: Doğum Yeri: Yozgat 2-Eğitim ve Mesleki Bilgiler: Gazipaşa İlkokulu, Yozgat Merkez Ortaokulu, Yozgat Yozgat Lisesi, Yozgat Erciyes Üniversitesi Yozgat Meslek Yüksekokulu İşletme Muhasebe Bölümü Atatürk Üniversitesi Alman Dili ve Edebiyatı Bölümü Mengen Lisesi Almanca Öğretmeni, Mengen/Bolu Yozgat Lisesi Almanca Öğretmeni 1993 Erciyes Üniversitesi Almanca Okutmanı Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yabancı Dil Öğretimi Anabilim Dalı (Yüksek Lisans) Kral Suud Üniversitesi Türkçe Okutmanı, Riyad/Suudi Arabistan Katıldığı Kurs ve Seminerler: Yurt içi: 1990 Milli Eğitim Bakanlığı Hizmet İçi Eğitim Kursu, Çapa/İstanbul 1992 Milli Eğitim Bakanlığı Hizmet İçi Eğitim Kursu, Aksaray Yurt dışı: 1987 Almanca Dil Kursu (DAAD Burslu), Freiburg, Almanya 1991 Almanca Dil Kursu (Goethe Enstitüsü Burslu), Chimsee, Almanya 2006 Seminer -Metodik-Didaktik- (Goethe Enstitüsü Burslu), Göttingen, Almanya iv

6 İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖNSÖZ...iii ÖZGEÇMİŞ... iv İÇİNDEKİLER... v TABLOLAR LİSTESİ...ix BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ Yabancı Dil Sorunu Araştırmanın Amacı Araştırmanın Önemi... 5 İKİNCİ BÖLÜM KURAMSAL TEMELLER Yabancı Dil Öğrenimi ve Öğretiminin Tarihsel Gelişimi Yabancı Dil Öğrenim-Öğretim Yöntemleri Dilbilgisi Çeviri Yöntemi Doğal Yöntem: Düzvarım Yöntemi: Ara yöntemler: İşitsel Dilsel Yöntem: Bilişsel Yöntem: İletişimci Yaklaşım: Kültürlerarası Yöntem: Almaşık (Alternatif) Yöntemler: Yabancı Dil Öğretim İlkeleri Yabancı Dil Öğretimi Dilbilgisi Öğretimi Sözcük Öğretimi Yabancı Dil Öğrenme-Öğretim Ortamı v

7 Yabancı Dil Öğretiminde Araç ve Teknoloji Kullanımı Yabancı Dilde Ölçme ve Değerlendirme Yabancı Dil Öğrenimini Etkileyen Etmenler Dil ve Kültür Yabancı Dil Öğretmenlerinin Mesleki Rolleri Yabancı Dil Öğretmenlerinin Mesleki Gelişimi Avrupa Birliği nin Yabancı Dil Politikası Avrupa Birliği Ülkelerinde Yabancı Dil Öğretimi Avrupa Ülkelerinde Yabancı Dil Öğretmenlerinin Hizmet İçi Eğitimi Türkiye de Yabancı Dil Öğretimi Yabancı Dil Öğretmenlerinin Kendilerini Değerlendirmelerine Yönelik Çalışmalar ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ Araştırma Modeli Çalışma Evreni Örneklem Veri Toplama Araçları Verilerin Çözümlenmesi ve Yorumlanması Sınırlılıklar DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BULGULAR VE YORUM Kişisel Bilgiler Mesleki Gelişim Yabancı Dil Öğretmenlerin Öğrettikleri Dilin Dışında Bildiği Yabancı Diller: Yabancı Dil Öğretmenlerinin Öğrettikleri Dilin Anadil Olarak Konuşulduğu Ülkede Bulunma Durumları: Yabancı Dil Öğretmenlerin Dil Öğrenimi ve Öğretimiyle İlgili Etkinliklere Katılma Durumları vi

8 Yabancı dil öğretmenlerinin gözlemci olarak sınıf ziyaretlerinde bulunma durumları Yabancı dil öğretmenlerinin başka bir yabancı dil öğretmeni tarafından derslerinin gözlemlenmesi Yabancı dil öğretmenlerinin yabancı dil öğretimiyle ilgili kaynaklara abone olma durumları Yabancı dil öğretmenlerinin yabancı dil öğretimiyle ilgili (kitap, dergi ve gazete) kaynakları izleme durumları Yabancı Dil Öğretmenlerinin Dil Öğrenimi ve Öğretimiyle İlgili Ulusal ve Uluslararası Projelerde Yer Alma Durumları Yabancı Dil Öğretmenlerinin Yabancı Bir Ülkede Öğretim Elemanı Veya Gözlemci Olarak Bulunma Durumları: Yabancı Dil Öğretmenlerinin Öğrettikleri Dili Yabancı Dil Dışındaki Derslerde Kullanabilme Durumları İlgi Alanları/ Yetenekler Dil Öğretimine İlişkin Bilgiler Alan Bilgisi : Yabancı dil öğretmenlerinin öğrettikleri dildeki, Ses Bilgisi, Biçimbilim, Söz Dizimi, Dil Bilgisi ve Anlam Bilimi ne egemen olma durumları Yabancı Dil Öğretmenlerin Dört Temel Dil Becerisine Egemen Olma Durumları Yabancı Dil Öğretmenlerin Öğrettikleri Dilin Kültürüne Egemen Olma Durumları Yabancı Dil Öğretmenlerinin Derslerde Uyguladıkları Öğretim Yöntemleri Yabancı Dil Öğretmenlerinin Derste Uyguladıkları Öğretim Teknikleri Eğitbilimsel Görüşler Yabancı Dil Öğretmenlerinin Eğitbilimsel Görüşleri Yabancı Dil öğretmenlerinin Sınıf Yönetimindeki Yeterliliklerine İlişkin Görüşleri vii

9 Yabancı Dil Öğretmenlerinin Teknoloji Kullanımındaki Yeterlilikleri Yabancı Dil Öğretmenlerinin Öğrenci Başarısını Ölçmede Kullandıkları Soru Teknikleri Öğrenci başarısının değerlendirilme biçimi BEŞİNCİ BÖLÜM SONUÇ VE ÖNERİLER Sonuçlar Öneriler ÖZET ABSTRACT KAYNAKLAR EKLER Ek 1 : Yabancı Dil Öğretmenlerine Yönelik Anket Formu Ek 2 : Yabancı Dil Öğretmenlerine Yönelik Görüşme Formu Ek 3 : Milli Eğitim Bakanlığına Bağlı Okullarda Anket Çalışması Yapıbilmesine İlişkin Dilekçeler ÖNSÖZ...iii ÖZGEÇMİŞ... iv İÇİNDEKİLER... v TABLOLAR LİSTESİ...ix viii

10 TABLOLAR LİSTESİ Sayfa No Tablo 1 - Öğrenmede duyu organlarının payı Tablo 2 - Bilgilerin hatırlanma oranının öğrenme yaşantılarına göre dağılımı Tablo 3 - Ulaşılan Örneklemin İllere Göre Dağılımı Tablo 4 - Milli Eğitim Bakanlığı İl ve Alan Bazında Sayısal Veriler (Yöneticiler Dahil) Tablo 5 -Araştırmaya Katılan Yabancı Dil Öğretmenlerine İlişkin Sayısal Bilgiler. 83 Tablo 6 - Yabancı Dil Öğretmenlerin Öğrettikleri Dilin Dışında Bildiği Yabancı Diller Tablo 7 - Yabancı Dil Öğretmenlerin Dil Öğrenimi ve Öğretimiyle İlgili Etkinliklere Katılma Durumları Tablo 8 - Yabancı dil öğretmenlerinin gözlemci olarak sınıf ziyaretlerinde bulunma durumları Tablo 9 - Yabancı dil öğretmenlerinin başka bir yabancı dil öğretmeni tarafından derslerinin gözlemlenmesi Tablo 10 - Yabancı dil öğretmenlerinin yabancı dil öğretimiyle ilgili kaynaklara abone olma durumları Tablo 11 - Yabancı dil öğretmenlerinin yabancı dil öğretimiyle ilgili (kitap, dergi ve gazete) kaynakları izleme durumları Tablo 12 - Yabancı Dil Öğretmenlerinin Dil Öğrenimi ve Öğretimiyle İlgili Ulusal ve Uluslararası Projelerde Yer Alma Durumları Tablo 13 - Yabancı Dil Öğretmenlerinin Öğrettikleri Dili Yabancı Dil Dışındaki Derslerde Kullanabilme Durumları Tablo 14 - Yabancı Dil Öğretmenlerinin Öğrettikleri Dili Yabancı Dil Dışındaki Derslerde Kullanabilme Düzeyleri Tablo 15 - Yabancı Dilin Mezuniyet ve Hizmet Yılına Göre Alan Dışı Derslerde Kullanılma Durumu Tablo 16 - Yabancı Dil Öğretmenlerinin Dil Öğrenimi-Öğretimiyle İlgili Çalışmaları ix

11 Tablo 17 - Yabancı Dil Öğretmenlerinin İlgi Alanlarına Göre Dağılımı Tablo 18 - Yabancı dil öğretmenlerinin Uygulamalı Dilbilim, Toplumdilbilim, Dil Öğrenme ve Öğretme Kuramları ve Yabancı Dil Öğretim Yöntemleri alanlarındaki yeterlilik düzeylerinin cinsiyetleri ve öğrettikleri dillere göre dağılımı Tablo 19 - Yabancı Dil Öğretmenlerinin Uygulamalı Dilbiliminde Yeterlilik Düzeyleri İle Hizmet Yılı Arasındaki İlişki Tablo 20 - Öğretmenlerin Mezun Oldukları Okul Türü İle Uygulamalı Dilbilimdeki Yeterlilikleri Arasındaki İlişki Tablo 21 - Yabancı dil öğretmenlerinin öğrettikleri dildeki, Ses Bilgisi, Biçimbilim, Söz Dizimi, Dil Bilgisi ve Anlam Bilimi ne egemen olma durumları Tablo 22 - Yabancı Dil Öğretmenlerin Dört Temel Dil Becerisine Egemen Olma Durumları Tablo 23 - Yabancı Dil Öğretmenlerin Öğrettikleri Dilin Kültürüne Egemen Olma Durumları Tablo 24 - Yabancı Dil Öğretmenlerinin Derslerde Uyguladıkları Öğretim Yöntemleri Tablo 25 - Yabancı Dil Öğretmenlerinin Derste Uyguladıkları Öğretim Teknikleri Tablo Tablo 26 - Yabancı Dil Öğretmenlerinin Eğitbilimsel Görüşleri Tablo 27 - Yabancı Dil öğretmenlerinin Sınıf Yönetimindeki Yeterliliklerine İlişkin Görüşleri Tablo Yabancı Dil Öğretmenlerinin Teknoloji Kullanımındaki Yeterlilikleri117 Tablo 29 - Öğretmenlerin görev yaptıkları okullardaki araç-gereçler ve bunların derslerde kullanılma sıklıkları Tablo 30 - Yabancı Dil Öğretmenlerinin Öğrenci Başarısını Ölçmede Kullandıkları Soru Teknikleri Tablo 31 - Öğrenci başarısının değerlendirilme biçimi x

12 BİRİNCİ BÖLÜM 1. GİRİŞ Bu bölümde yabancı dil sorunu, araştırmanın amacı ve araştırmanın önemi alt başlıkları altında ele alınmıştır Yabancı Dil Sorunu Yabancı dil, bireyin doğduğu andan itibaren içinde yaşadığı toplumla yaşamın her alanında doğrudan iletişimde bulunduğu dil-diller dışındaki, özel amaçlı öğrenilen dil ve dilleri kapsar. Toplumsal gereksinimler, bireyleri anadillerinin dışında farklı dilleri öğrenmeye yöneltmiştir. Son yıllarda, farklı dilleri konuşan toplumlar arasında yaşanan ilişkilerin yoğunluğu, yabancı dil öğrenimi ve öğretimini eğitimde öncelikli hedefler arasına katmıştır. Koşullar, bireyi insanlığın ortak sorunlarının paylaşımına ve bu sorunların çözümüne katkı getirici davranışlar da kazanmaya zorlamaktadır. Bu davranışların bir bölümünü de, beceri düzeyinde yabancı dil bilgisinin oluşturduğu söylenebilir. Dolayısıyla, bir çok insan için yabancı dil öğrenme bir gereksinim halini almıştır. Bu

13 2 durum, doğal olarak yabancı dil öğretiminde yeni kavram ve yaklaşımların geliştirilmesine ve öğretim hedeflerinde önceliklerin değişmesine yol açmıştır (Budak, ). Avrupa birliğinin gerçekleştirilmesiyle, yönetim, endüstri ve ekonomi alanındaki işbirliğinin güçlendirilmesi ve buna bağlı olarak Avrupa Birliğine üye devletler arasında serbest dolaşım, meslekî ve özel amaçlı yerleşim olanaklarının doğması, yabancı dil bilmeyi toplumsal bir gereksinim olarak ortaya çıkarmıştır (Flischikowski, 2002:1 ). Türkiye nin de 1949 yılında üye olduğu Avrupa Konseyi, Avrupa daki çeşitli dilleri ve kültürleri, Avrupa nın koruması ve geliştirmesi gereken ortak bir miras olarak görmektedir. Avrupa Konseyi, birden fazla dil bilme ile Avrupa daki çeşitli ulusların bir araya geleceğini, insanların daha rahat dolaşabileceklerini, karşılıklı anlayışın güçleneceğini, ön yargıların ve ırkçılığın ortadan kalkacağını savunmaktadır (Avrupa Konseyi-Resmi Web Sitesi, Avrupa Konseyi tarafından oluşturulan ve yabancı dil öğrenimi ve öğretimini konu alan Diller İçin Avrupa Ortak Başvuru Metni (Common European Framework of Reference for Languages: Learning, teaching, assesment), yabancı dil öğrenimi-öğretimi konusunda Avrupa genelinde birliktelik sağlamayı amaçlamaktadır. Kırk ülkenin yabancı dil uzmanları tarafından hazırlanan bu çalışma, Avrupa Konseyinin temel ilkelerinden olan Çok Dillilik ve Kültür ekseninde geliştirilmiştir.

14 3 Yabancı dil öğretiminin bugünkü durumu ve geleceğe yönelik yapılması gerekenler konusunda çeşitli çalışmalar yapılmaktadır. Yabancı dil öğretiminin bugünkü durumunu ele alan çalışmalarda, öğretim elemanlarının, öğretim sürecindeki görevleri ve meslek içi eğitim sürecindeki tutum ve davranışları, eğitbilimsel ve alan bilgisi açısından tartışılmakta, mevcut öğretim elemanlarının değişen talepleri karşılayacak donanıma sahip olmadıkları vurgulanmaktadır (Hagge, 1996:1). Geleceğe yönelik çalışmalarda ise, öğretim elemanlarının yetiştirilmesinde köklü değişiklikler yapılması, kapsamlı bir eğitim programının geliştirilmesi ve bu konuda disiplinler arası işbirliğinin gerekliliğine işaret edilmektedir. Çakır, Türkiye deki Almanca öğretimini konu alan çalışmasında, kültürlerarası eğitbilim in yabancı dil öğretmenlerinin yetiştirilmesinde göz ardı edilmemesi gereken bir konu olduğunu vurgulamaktadır (Çakır, 2001:27). Kültürlerarası eğitbilim, farklı kültürlerden gelen insanların bir arada yaşamasını destekleyen eğitbilimsel bir yaklaşımdır. Kültürlerarası eğitbilim, bütün kültürlerin eşdeğerde olduğu ve bir arada bulunabileceği görüşünden hareketle, farklılıklara karşı anlayışlı olmayı, zıtlıklara katlanabilmeyi, diğer kültürlere saygılı olmayı ve önyargıların kaldırılmasını hedefler (Auernheimer, 2003: 20). Yabancı dil öğrenimi ve öğretimi, kültürel çeşitliliğin yaşanacağı ortamın oluşumuna aracılık eder Araştırmanın Amacı Bu araştırmanın amacı, Türkiye deki ilköğretim ve liselerde yabancı dil (Almanca, Fransızca ve İngilizce) derslerini yürüten öğretmenlerin eğitbilimsel ve alan bilgisi açısından değerlendirilerek, Türkiye deki yabancı dil öğretiminin,

15 4 Avrupa Birliği nin çok kültürlülük ve çok dillilik temeline dayanan yabancı dil öğretim politikası ile uyumlu hale getirilmesine katkıda bulunmaktır. Bu amaçla aşağıdaki sorulara yanıt aranmıştır: 1-Yabancı dil öğretmenlerinin, öğrettikleri dildeki dilbilimsel yetileri ile ilgili görüşleri nelerdir? 2- Yabancı dil öğretmenlerinin, yabancı dil dersini planlama ve uygulamada yeterlilikleri ile ilgili görüşleri nelerdir? 3-Yabancı dil öğretmenlerinin, öğrenci başarısını ölçmede izledikleri yöntemler nelerdir? 4-Yabancı dil öğretmenleri, mesleki eğitim sürecinde, toplumun değişen taleplerini karşılayabilmek için ne tür etkinliklere katılmaktadırlar? Bunlar: a-öğrettiği dilin dışında bildiği yabancı dil ya da diller, b-öğrettiği dilin anadil olarak konuşulduğu ortamda bulunma, c-derste yeni teknolojileri kullanabilme yeterliliği, d-dil öğrenimi ve öğretimiyle ilgili etkinliklere katılma, e-diğer yabancı dil öğretmenleriyle deneyim paylaşımı, f-dil öğrenimi ve öğretimiyle ilgili ulusal ve uluslar arası projelerde yer alma,

16 5 g-disiplinler arası dil kullanım yeterliliği, yabancı dil öğretmenlerinin; a-cinsiyetlerine, b-öğrettikleri dillere göre (Almanca, Fransızca ve İngilizce) ele alınmıştır Araştırmanın Önemi Hızlı bir değişim içerisinde bulunan dünyadaki yaşam düzeni, beraberinde bireyler ve ülkeler arasındaki ilişkilerin boyutunu da her geçen gün yeniden gözden geçirmeyi, çağın gereklerine uygun bir şekilde yeniden düzenlemeyi gerekli kılmaktadır. Bireyi hayata hazırlama görevini üstlenmiş olan eğitim kurumlarının, ulusal ve uluslar arası alandaki her türlü gelişmeyi programlarına yansıtmaları, çağdaş bireylerin yetiştirilmesi bakımından büyük önem taşımaktadır. Türkiye yi de yakından ilgilendiren Avrupa Birliği, çok dilli ve çok kültürlü bireylerin yetiştirilmesi konusunda ortak bir yabancı dil anlayışının geliştirilmesine büyük önem vermektedir. Üye devletlerin eğitim programlarında köklü değişiklikler yapılmakta, özellikle dil öğrenimi ve öğretimi alanındaki değişiklikler ön plana çıkmaktadır. Bunun için Diller İçin Avrupa Ortak Başvuru Metni (Common European Framework of Reference for Languages) geliştirilmiş ve yabancı dil öğretim programları bu ölçütler esas alınarak oluşturulmaktadır. Bu ölçütler yabancı dil öğretimini ilgilendiren bütün alanları etkilemekle beraber, sürecin temel

17 6 unsurlarından olan yabancı dil öğretim elemanlarının niteliksel olarak bu değişime hazırlanmasını da gerekli kılmaktadır. Yabancı dil, hemen hemen bütün ülkelerde öğretimine en fazla zaman ayrılan dersler arasında bulunmaktadır (Marschall, 1994:15). Bu yüzden son yıllarda yabancı dil öğrenimi ve öğretimi üzerine yapılan çalışmalarda büyük artış görülmektedir. Yeni teknolojilerin yabancı dil öğretiminin hizmetine sunulması, yeni yöntem ve teknik arayışları, yabancı dil öğretimine yeni boyutlar kazandırmaktadır. Eğitim programlarında ağırlıklı bir yere sahip olan yabancı dil dersleri, uluslararası gelişmelerin yakından izlenebilmesi ve bilgi paylaşımında önemli bir paya sahiptir. Bununla birlikte yabancı dil öğretiminin örgütleyicisi ve uygulayıcısı olan öğretim elemanlarının alan bilgisi ve eğitbilimsel yeterlilikleri, gerektiği ölçüde ön plana çıkmamıştır (Hoster, 1985:215). Öğretmenlik, sürekli yenilenme, değişiklik ve dışa açıklığı gerektiren bir meslektir. Öğretmen, alan bilgisi, eğiticilik ve öğreticilik bilgisi yanında, çevresinde ve dünyada olup bitenleri yakından izlemesi gereken bir bireydir. Coşkun, Türkiye ve Almanya daki öğretmenlik uygulamalarını karşılaştırmış, göze çarpan en belirgin fark olarak, Almanya da alan bilgisi ve öğretmenlik formasyonu arasında bir eşgüdümün kurulmuş olması, Türkiye de ise, bu iki alanın çoğu kez birbirinden bağımsız verilmeye çalışıldığını saptamıştır (Coşkun, 1996:77). Fakültelerde okutulan eğitbilim dersleri, yabancı dil öğretmeni yetiştiren ve yabancı dil öğretmeni olabilme hakkı verilen bölümler için de içerik düzenlemesi yapılmadan olduğu gibi verilmeye çalışılmaktadır. Yabancı dil öğretiminin eğitbilimsel yönü diğer alanlardan ayrı düşünülmelidir. Özellikle Fen Edebiyat Fakülteleri bünyesinde bulunan yabancı dil bölümleri eğitbilimsel alanla

18 7 ilgili dersleri ya diğer bölümlerle birlikte almakta ya da diğer bölümlere okutulan ders içeriği değiştirilmeden okutulmaktadır. Bu durum öğretmen adaylarının ileriki meslek yaşamlarında etkili dil öğretimine bir eksiklik olarak yansımaktadır. Küçükahmet, öğretmenlik mesleğinde alan bilgisinin yanında öğretmenlik formasyonun önemine değinmekte, yalnızca alan bilgisinin etkili öğretim için yeterli olmadığını, bunun öğretmenlik formasyonu bilgileriyle desteklenmesi gerektiğini vurgulamaktadır (Küçükahmet, 2002:6). Zaman zaman bir yabancı dil bilmek, o dili öğretmek için yeterli görülmektedir. Yabancı dil öğretim elemanlarının mesleki gelişimlerinin izlenmesi de göz ardı edilen diğer bir konudur. Bu yüzden de sık sık eğitim programlarına ilişkin, belirlenen hedef ile elde edilen sonuç arasındaki uçurumdan şikayet edilmektedir (Şahin, 1997:91-94). Bu çalışmayla elde edilen bulguların, görev başındaki yabancı dil öğretmenlerinin alan bilgisi ve eğitbilimsel donanımlarının belirlenmesi, varsa eksikliklerin saptanması ve giderilmesi yönünde atılacak adımlara ışık tutacağı ümit edilmektedir.

19 İKİNCİ BÖLÜM 2. KURAMSAL TEMELLER 2.1. Yabancı Dil Öğrenimi ve Öğretiminin Tarihsel Gelişimi Yabancı dil öğretimi, belirli bir amaç için anadili dışında herhangi bir dili kullanmada yeterlilik kazandırma etkinliklerinin tümüdür (Demirel,1979:1). Yabancı dil öğretiminin yaygınlaşmasında Avrupa nın sanayileşmesiyle ortaya çıkan ekonomik ve teknik gelişmeler etkili olmuştur. Diğer taraftan ticaretin ve ulaşım olanaklarının yaygınlaşmasıyla yabancı dil, pratik anlaşma aracı olarak önem kazanmıştır (Heyd, 1990:9). Tarih boyunca insanların değişik amaç ve biçimlerde yabancı dil öğrendikleri bilinmektedir. Bireyin başka bir toplum içinde hayatını sürdürmek zorunda kalması, kendi kültürel değerlerini diğer dilleri konuşan insanlara aktarma isteği veya onların kültürel değerlerini öğrenme merakı ve bunun yanında hem bireysel hem de kurumsal olarak ticaret, siyaset, askerlik, bilim, sanat, çalışma, turizm, eğitim, kültür, haberleşme alanlarında ikili-çoklu olmak üzere türlü ilişkiler kurup yürütebilmeleri için anadillerinden başka dilleri öğrenme gereksinimi duymuşlardır.

20 9 Yabancı dil olarak zaman içerisinde çeşitli diller ön plana çıkmıştır. Eski çağda Roma İmparatorluğu döneminde Yunanca ve Latince, ortaçağda Latince ve Arapça, yeniçağda Fransızca, günümüzde ise İngilizce en yaygın olarak öğrenilenöğretilen yabancı dil durumundadır (Demircan,1994:17). Yabancı dil öğretiminde, dili farklı yönleriyle ele alan dilbilim akımlarının ve eğitbilimsel yaklaşımların derin etkileri olmuştur. Dilbilimin görevi, çok yönlü karmaşık ve gizemli bir varlık olan dili tüm boyutlarıyla incelemektir (Toklu, 2003:9). Diğer bir deyişle, bir dilsel topluluğa ait bireylerin zihinlerindeki ortak özelliği etraflı bir biçimde tanıtmaya çalışmaktır (Kıran, 2002:39). Eğitim, en genel anlamıyla, insanları belli amaçlara göre yetiştirme sürecidir (Erden, 1998:12). Dilbilimsel çalışmalar ve eğitbilimsel akımlar, yabancı dil öğretiminde, yöntem belirleme, araç-gereç seçimi ve değerlendirme biçiminin temellerini oluşturmuştur. Örneğin, dilbilgisi-çeviri yönteminin temelinde, Daimicilik, Esasicilik eğitim akımları ve davranışçı öğretme kuramlarının yattığı söylenebilir (Budak, 2000:2). Daimiciliğe göre eğitim, evrensel nitelikteki belli gerçeklere göre şekillendirilmelidir. Bu anlayışa göre, insanın doğası ve ahlaki ilkeler değişmez. Esasicilikte daha çok, konu alanı üzerinde durulur ve zamanın tecrübesinden geçmiş, kalıcı temel konuların ve değerlerin seçimine önem verilir. Kültürel öğelere önem verilir. Öğretmen otoritesine dayalı eğitim savunulur; eğitimde ve öğretimde girişim öğrenciden çok öğretmendedir (Erden, 1998: ). Yabancı dil öğretiminde uygulanan İşitsel-Dilsel Yöntem, davranışçı öğrenme kuramlarının yorumlarından yararlanır (Demircan, 1990:182).

21 10 Yapısalcılara göre, dil öğrenimi ve dil alışkanlığı taklit, alıştırma ve pekiştirme ile kazandırılır. Bu görüş dil öğretiminde İşitsel Dilsel Yöntem e temel oluşturmuştur (Demirel,1993:41). Öncelikli olarak sözlü iletişime duyulan gereksinim, Toplumdilbilim çalışmalarının dil öğretimine yansımasını sağlamıştır. Toplumdilbilimin görevi, insanın kendi dil kullanımıyla onu çevreleyen toplumsal olgular arasındaki karşılıklı etkileşimi incelemektir (Kıran, 2003:12). Toplumsal yapı içerisinde çeşitli etkenler ayrı ayrı dil kullanım biçimlerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu etkenler arasında bireyin yaşadığı coğrafi bölge, üyesi olduğu toplumsal kesim, öğrenim düzeyi, mesleği, cinsiyeti ve yaşı sayılabilir (Toklu, 2003:137). Bunun yanında bir kimsenin sesinin temel niteliği, dilin ses örgüleri, eklemlemenin hızı ve göreceli düzgünlüğü, tümcelerin uzunluğu ve yapısı, sözlüğün özelliği ve genişliği, kullandığı sözcüklerin bilimsel tutarlılığı, sözcüklerin toplumsal çevrenin isteklerini karşılama çabukluğu, özellikle bir kimsenin dilinin kendileriyle konuştuğu kişilerin dil alışkanlıklarına uygunluğu, bütün bunlar kişiliğin çok sayıda, karmaşık göstergeleridir (Vardar, 1999:59) ve iletişimde göz ardı edilmemesi gereken etkenlerdir. Yabancı dil öğretiminde ister günlük dil ister alan dili olsun, öğretilen dil birimlerinin neler olacağı, nasıl bir durumda kullanılacağı, öğrenciye nasıl bir durumda sunulacağı, toplumdilbilim çalışmalarından etkilenen Durumsal/Bağlamsal Yöntem de kendini göstermiştir. Böyle bir yabancı dil öğretiminin ilk uygulaması Avusturalya ya yeni gelenlere İngilizce öğretmek için yazılan Situational English/Durumsal İngilizce (1965) ders kitabıdır (Demircan, 1990:190). Chomsky (1951:Logical Structure of Linguistic Theory) ile başlayan Üretimsel Dilbilim çalışmaları dil öğretiminde Yapısal Dilbilim i temel alan

22 11 İşitsel Dilsel Yöntem i, bir dilin İşitsel-Dilsel Yöntem ve yapısal alıştırmalarla öğretilemeyeceği, öğrencinin bilmesi gereken tümcelerin ona öğretilmesi ve onun gelecekte nasıl durumlarla karşılaşacağını önsezmek olanaksız olacağı savıyla eleştirmiştir. Bunun yerine Bilişsel Kod Öğrenme (Cognitive Code-Learning) yaklaşımı ortaya atılmıştır (Demircan,1990: ). Bu yaklaşıma göre, öğrenciler belirli tümceler öğrenmek yerine, daha önce karşılaşmadıkları bir duruma uygun tümceler üretebilecek bir düzeneği öğrenmelidirler. Böyle bir düzeneği edinmiş olan bir kişi, o dilde sonsuz sayıda tümceyi yorumlayabilmekte ve üretebilmektedir. Bir dili konuşan kişinin dilbilgisi, sonsuz sayıda tümceyi anlayabilen ve üretebilen belli sayıda bir kurallar düzenine dayanır. Dilbilgisi çözümlemesi dil öğretiminin temelini oluşturur. Bu yaklaşımım iki temel özelliği: 1-Yaratıcı kullanımı kurallarla belirlenen dil, son derece değişken ve yeniliğe açıktır. O nedenle öğrenilecek olan dil değil, onun düzenidir. 2-Öğrenme anlamlı olmalıdır. Öğrenciler her zaman ne yapmaları istendiğini ve ne söylediklerini anlamalıdırlar. Öğrencilerin hepsi aynı biçimde öğrenmediklerinden, öğretmen hem görsel hem de işitsel araçlar kullanarak yazılı ve sözlü alıştırmalar yaptırmalıdır. Öğrenmenin taklit ve tekrarla gerçekleşmediğini, öğrenmenin bilişsel olduğunu savunan Miller e göre davranışlarımız, dil de dahil olmak üzere, organizmanın uygulayacağı planları gerçekleştiren bilişsel işlemlerce denetlenir. Bu durumda düşünce sözden önce oluşmaktadır. Pienfield e göre ise, 12, 13 yaşından sonra öğrencinin taklit yoluyla kendi dilbilgisini kurma yetisi kaybolur; onun yerini nedenleme gücü alır. O yaştan sonra, çocuk bilgileri ezberlemek yerine nedenini

23 12 araştırmaya yönelir (Demircan, 1990:196). Bilişsel Kod-Öğrenme Yaklaşımı 1980 lerde ortaya çıkan iletişimsel yaklaşımların gölgesinde kalmıştır. Dilsel olgularla ruhsal olgular arasındaki ilişkileri incelemeyi amaçlayan Ruhdilbilimi, sözedimlerini göz önünde bulundurarak bireydeki dilsel üretim ve algılama süreçlerini, iletilerle bunları oluşturan ve yorumlayan kişiler arasındaki ilişkileri ele alır (Kıran, 2003:13). Yabancı dil öğretiminde iletişimsel yöntem, içerik düzenlemede ve alıştırma uygulamalarında Ruhdilbilim çalışmalarından yararlanır. Dil, kültür ve düşünce ilişkisinin dil öğretimine yansıtılması, öğrencinin kendini huzurlu hissedebileceği öğrenim ortamının sağlanması, öğrencide öğrenme isteğinin artırılması, hata yapma korkusundan arındırılması ruhdilbilim çalışmalarının dil öğretimine yansıyan bazı örnekleri olarak gösterilebilir. Düşünce süreçlerinin bilimsel incelemesini amaç edinen Bilişsel Dilbilim, insan zekasının belli bir işleyiş biçimi olduğunu ve dilin öncelikle bu işleyiş biçimiyle bağlantılı olarak betimlenmesi gerektiğini öne sürer. Bilişsel dilbilim, sözceleme üretme ve algılama yetimizin öncelikle görsel algılama gibi başka yetilerle bağlantılı olarak ele alınması gerektiğini varsayar. Bilişsel dilbilimin yabancı dil öğretimine yansıması, yapay zekanın dil öğretimine sunulmasında (otomatik metin üretimi, çeviri vs.), ders malzemelerinin hazırlanmasında ve iletişimsel durumların oluşturulmasında kendini gösterir. Düşünce süreçlerinin çözümlenmesini, insanın dile yatkınlığının biyolojik temellerini, dil yetisinin beden, beyin ve sinir sistemiyle nasıl bir bağlantı içerisinde olduğunu araştıran Sinirdilbilim (Kıran, 2003:14), dilin daha iyi kavranabilmesi konusunda araştırmacılara ve dil öğretimiyle uğraşanlara önemli katkılar sağlamıştır

24 13 Sinirdilbilimin dil öğretimine sağladığı katkılara, dil hastalıkları, söz yitiminin incelenmesi, dilin anatomik işleyiş biçimleri örnek olarak gösterilebilir. Dilbilimin ilke ve yöntemlerinden, dile ilişkin çalışmalardan yararlanarak, özellikle dil öğretimiyle ilgili pek çok gereksinimi karşılamaya, iletişimi kolaylaştırıcı yöntemler bulmaya, kimi bilim dallarının dil olgularına ilişkin sorunları açıklamaya ya da onlarla işbirliği yaparak dallar arası araştırma alanları yaratmaya dönük etkinlikler Uygulamalı Dilbilim in çalışma alanı içerisindedir. Uygulamalı dilbilimin özellikle yabancı dil öğretimine katkısı, dilbilim, öğretim yöntemleri ya da dilbilgisi kitaplarının hazırlanmasında, sözlük hazırlanmasında, veri bankası ve CD- ROM hazırlanmasında, bilgisayar destekli yabancı dil eğitiminde ve otomatik çeviride görülebilir. Yabancı dil öğretiminin dilbilimsel ve eğitbilimsel boyutunun yanında, uluslar arası ilişkilerin yoğunluğu da, hangi dillerin yaygın biçimde yabancı dil olarak öğretileceğine, bu dillerin öğretiminde uluslararası geçerliliği olan hangi ilke ve ölçütlerin kullanılacağına yön vermektedir Yabancı Dil Öğrenim-Öğretim Yöntemleri Yabancı dil öğrenim-öğretiminde kullanılan yöntemlere değinmeden önce, öğretimde yöntem kavramının genel bir tanımı verilecek olursa, yöntem, bilgi, beceri ve davranışların öğretilmesi ve kazandırılması için izlenen yol olarak tanımlanabilir (Hesapçıoğlu, 1994: ). Öğretim yöntemleri, öğrenmenin etkili bir şekilde gerçekleşmesinde önemli bir rol oynar.

25 14 Yabancı dil öğretimi tarihinde sayısız, farklı, fakat zaman zaman da birbiriyle iç içe geçen yöntemler geliştirilmiş, bazı değişiklikler yapılmış ve yeni gelişmeler ışığında bir önceki yöntem eleştirilerek yeni yöntem arayışları süregelmiştir. Geleceğin yabancı dil öğreticilerinin en azından yabancı dil yöntemleri hakkındaki tartışma problemleri ve yabancı dil öğretim yöntemlerinin tarihi gelişimi hakkında bilgi sahibi olması, etkili dil öğretimi için gerekli görülmektedir (Henrici,2001:22). Butzkam (1978:13), bazı yöntemlere değinmiş ve onları tarihi gelişim seyri içerisinde sıraya koymaya çalışmış, ilgili bilim dalları, dil öğretimi ve dil öğretim tekniklerine değinmiştir. İlgili Bilim Dalları: Kuramları. -Eğitim Kuramları, Toplum ve Kültür Bilimleri, Antropoloji, Öğrenme Alan Öğretimi: -Öğrenme hedeflerinin belirlenmesi -Konu seçimi -Derecelendirme -Hazırlama Alan Bilimleri: -Dilbilim