EĞİTİM BİLİMLERİ MERKEZİ

Transkript

1 EĞİTİM BİLİMLERİ MERKEZİ

2 EDĠTÖR Ahmet Nafiz DEMĠR HAZIRLAYAN Komisyon 2

3 GENEL YAYIN YÖNETMENĠ-EDĠTÖR Ahmet Nafiz DEMĠR HAZIRLAYAN Komisyon DĠZGĠ Ebim Dizgi Servisi Makbule ERDOĞAN Yağmur ÇAPACI Deniz Can DEMĠR BASKI EN/SA Ofset Çankaya ĠZMĠR Tel: Faks: ebim Bu kitabın her türlü yayın hakkı, Ebim Basın Yayın DanıĢmanlık Özel Eğitim Hiz. San. ve Tic. Ltd. ġti ne aittir ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu hükümleri gereğince; yayıncının izni olmaksızın bu kitabın tamamı veya bir kısmı elektronik ortam dahil kopya edilemez, çoğaltılamaz ve kitaptan alıntı yapılamaz. 3

4 1. Bölüm. ĠSLAMĠYET ÖNCESĠ TÜRK KÜLTÜR VE MEDENĠYETĠ TARĠH GeçmiĢte yaģayan Ġnsan topluluklarının bir biriyle olan iliģkilerini, geliģtirdikleri kültür ve medeniyetleri, yer ve zaman göstererek, neden sonuç iliģkisi içinde, doğru olarak, kronolojik bir biçimde, belgelerle inceleyen bilimdir. Deneyi, gözlemi yapılamaz ve tekrarlanamaz. Tarih öncesi devirler (Prehistorya): YontmataĢ, CilalıtaĢ ve Maden Devridir. TARĠHE YARDIMCI BĠLĠM DALLARI Kültür Merkezi Çayönü Çatalhöyük Truva AliĢar Alacahöyük Tilkitepe Hacılar Beycesultan Karain Beldibi Bulunduğu Ġl Diyarbakır Konya Çanakkale Yozgat Çorum Van Burdur Denizli Antalya Antalya Coğrafya Kronoloji Epigraya Sosyoloji Antropoloji Paleograya Onomastik Sanat Tarihi Diplomasi Arkeoloji Etnografya Nümizmatik (Meskukat) Filoloji Sicilografi Heraldik Ġktisat Felsefe Yer bilimi Takvim bilimi Anıt (yazıt) bilimi Toplum bilimi Irk bilimi Eski yazı bilimi Yer adlarını inceleyen bilim Tarihte sanatsal akımlar Uluslar arası iliģkiler Kazı bilimi Etnik yapı, kültür Para bilimi Dil bilimi Mühür Arma Ekonomi Felsefi akımlar ĠLK ÇAĞDA ANADOLU DAKĠ BAZI YERLEġĠM YERLERĠ Kapadokya Kayseri, NevĢehir, Malatya, Yozgat Ġyonya Ġzmir, Aydın Dardanya Çanakkale Lidya Manisa, Ġzmir Paflagonya Kastamonu Karya Muğla Kilikya Adana Bitinya Ġzmit Frigya Kütahya Pamfilya Antalya Pisidya Isparta Galatya Ankara Likya Teke Yöresi ANADOLU DAKĠ KÜLTÜR MERKEZLERĠ 4

5 TÜRK ADININ ANLAMI VE KÖKENĠ Bölge Buluntular Anav Kültürü a. Tarım Orta Asyada bilinen en b. Hayvancılık eski kültür c. Dokuma merkezidir.türkmenistan ın d. Seramik baģkenti AĢkabat e. Avcılık yakınlarındadır. Afanesyova Kültürü Türklerin bilinen en eski a. Avcılık kültür merkezidir. Altay b. Hayvancılık Dağlarındaki Kuyum ve c. Bakır eģya Kurat kurganlarında bulunmuģtur. Andronova Kültürü At, binek ve yük hayvanı a. Hayvancılık olarak kullanılmaya b. Bakır eģya baģlamıģtır.tanrı Dağları c. Bronz eģya kenarındaki Don nehri kıyısında bulunmuģtur. Karasuk Kültürü a. Çadır Yenisey ırmağı kıyısında b. Dört tekerli araba bulunmuģtur. ĠrtiĢ ve c. Keçe dokuma Yedisu nehirleri d. Altın eģya arasındadır. a. Metalden Tagar Kültürü yapılmıģ silahlar Abakan bölgesinde b. Hayvan uslubu bulunmuģtur. kullanılmıģ eserler 1. Ziya Gökalp'e göre; Türe kelimesinden gelir. Buna göre Türk demek "Türeli=Nizamlı, geleneklerine bağlı" demektir. 2. Danimarkalı Bilgin Wambery'e göre Türemekten (Türük) gelir. 3. Buna göre Türk demek TüremiĢ, ÇoğalmıĢ demektir. 4. KaĢgarlı Mahmut'un "Divan-ı Lügat-it Türk" adlı eserinde Türk demek "Olgunluk çağı" demektir. 5. Genel olarak Türk demek, Güçlü, kuvvetli manasında kabul edilir. 6. Eski Çin kaynaklarında miğfer anlamında da kullanılmıģtır. ORTA ASYA DA BULUNAN TÜRK KÜLTÜR KAYNAKLARI SAKA (ĠSKĠT) UYGARLIĞI Özellikleri: Orta Asya da kurulmuģ ilk Türk uygarlığıdır. Ġlk göçebe Türk topluluğudur. (MÖ VII. Yüzyılda batıya doğru göç ederek, Karadeniz'in kuzeyinden Tuna Nehri ne kadar uzanan topraklara yerleģtiler.) Sanatta hayvan figürünü kullanan ilk Türk topluluğudur. Kalaç Türklerinden gelirler. Ġlk Türk kadın hükümdarı TOMRĠS HAN devleti yönetmiģtir. Amazon adı verilen kadın askerleri vardır. Alp Er Tunga destanı ve ġu destanı Ġskitlere aittir. Pantolon ve kemer tokasını ilk defa kullanan Türk topluluğudur. At koģum takımlarını ilk defa kullanan Türk topluluğudur. Bugünkü Yakut Türklerinin atalarıdır. YaĢayıĢ ve inanıģları Türklerle aynıydı. ORTA ASYA DA VE AVRUPA DA KURULMUġ ĠLK TÜRK DEVLETLERĠ 1. ASYA HUN DEVLETĠ (BÜYÜK HUN DEVLETĠ) (MÖ. 220-MS.46) Özellikleri: Kurulduğu tarih kesin olarak bilinmemektedir. Tarihte bilinen ĠLK TÜRK DEVLETĠ'dir. Bilinen ilk hükümdarı TUMAN (Teoman)'dır. 5

6 Teoman'dan sonra yerine oğlu METE HAN geçmiģtir. Asya Hun Devleti, METE HAN zamanında en geniģ sınırlarına ulaģmıģtır. Çinliler Türk akınlarına karģı koymak için ÇĠN SEDDĠ'ni yaptılar. Mete bütün Asya da bulunan Türk boylarını ilk defa bir bayrak altında toplamıģtır. M.Ö 209 yılında dünya askerlik tarihinde bilinen ilk askeri sistem olan onluk sistemi kurmuģtur. M.Ö 318 yılında Çinlilerle ilk yazılı antlaģma yapılmıģtır. Çin-Hun savaģlarının temel nedeni Orta Asya Ġpek Yolu na sahip olma isteğidir. Çin e hakim olmasına rağmen Türklerin kalabalık Çin nüfusu içerisinde milli benliklerini kaybetmesini istemediği için Çin e yerleģmelerine izin vermemiģtir. Oğuz Kağan Destanı Hunlara ait bir destandır. Sonuçları: Avrupa Hun Devleti kurulmuģtur. Ġlk Çağ sona ermiģ, Orta Çağ baģlamıģtır. Roma Ġmparatorluğu ikiye bölünmüģ (395), Batı Roma Ġmparatorluğu yıkılmıģtır (476). Avrupa nın etnik yapısı değiģmiģ ve bugünkü uluslar ortaya çıkmıģtır. Merkezi krallıklar gücünü yitirmiģ, feodalite rejimi ortaya çıkmıģtır. Avrupa da kilise önem kazanmıģ, skolastik dü- Ģünce egemen olmuģtur. 2. AVRUPA HUN (BATI HUN) DEVLETĠ (MÖ. 220-MS.567)! Tarihte ilk defa bütün Türkleri tek bayrak altında toplayan Türk Devleti, Asya Hun Devleti dir. KAVĠMLER GÖÇÜ (MS. 375) Özellikleri Balamir tarafından Orta Avrupa da kurulmuģtur. Bizanslılarla Margos ve Anatolias antlaģmasını yapmıģlardır. En ünlü hükümdarı Attilla dır. Onun zamanında Doğu Roma Ġmparatorluğu Avrupa Hun Devleti nin hakimiyetine alınmıģ, Batı Roma Ġmparatorluğu na seferler düzenlenmiģtir. Attilla nın ölümünden sonra özellikle Tuna boyundaki Hunların bir kısmı HristiyanlaĢarak ulusal benliklerini kaybetmiģlerdir.! Asya Hun Devleti nin yıkılmasından sonra, Asyanın batısında bulunan Hunlar, Hazar Denizi ile Aral Gölü arasındaki toprakları ele geçirmiģ ve bu topraklarda yaģayan kavimlerin de Avrupa ya ilerlemeleri Kavimler Göçü nü baģlatmıģtır. Anadolu'ya ilk Türk akınları Avrupa Hunları tarafından yapılmıģtır. Attila`nın siyasi hedefi; hem Doğu Romayı, hem de Batı Romayı egemenliği altına almak idi. Bu nedenle önce Bizans`a yönelerek yaptığı Margus ve 6

7 Anatolia antlaģmaları ile onları kendine bağladıktan sonra, Batı Roma`yı ele geçirmenin planlarını yapmaya baģladı. Atilla nın Batı Roma Seferleri: 1) Galya Seferi: Batı Roma Ordusuyla Katalon savaģını yaptı. Kesin sonuç alınamadı. (451) 2) Ġtalya Seferi: Bir yıl sonra 452'de Attila ikinci sefere çıktı. Bu defa Roma ordusu Attila'nın kar- Ģısına çıkmaya cesaret edemedi. Romalılar, Papayı Attila'ya elçi olarak gönderdiler. Papayla görüģen Attila Roma'ya girmekten vazgeçerek geri döndü. Attila'nın ölümünden sonra Avrupa Hun Devleti eski gücünü koruyamayarak, dağıldı. 3. GÖKTÜRK DEVLETĠ ( ) Ergenekon Destanı, Köktürk Devleti nin kuruluģ sürecini anlatır. YaĢadığı iç karıģıklıklar sonucu 582 yılında ikiye ayrılmıģ, Doğu Köktürk Devleti 630 yılında, Batı Köktürk Devleti ise 659 yılında Çin hakimiyetine girmiģtir. 4. II. GÖKTÜRK DEVLETĠ (KUTLUK DEVLETĠ) ( ) 682 Yılında KUTLUK KAĞAN'ın baģlattığı ayaklanma baģarılı oldu. Türkler, Çinlileri topraklarından atarak yeniden bağımsızlıklarına kavuģtular. (682). II. Göktürk Devleti'ne kurucusundan dolayı KUTLUK DEVLETĠ de denir. Kutluk Kağan Çin e karģı "Ulusal Kurtuluş Savaşına" giriģerek II. Göktürk devletini kurmuģtur. II. Göktürk Devleti, en parlak devrini BĠLGE KA- ĞAN zamanında yaģamıģtır. Bilge Kağan ülkeyi, kardeģi KÜLTĠGĠN ve veziri TONYUKUK ile yönetmiģtir. Bilge Kağan'dan sonra zayıflayan devlet; Karluk, Basmil ve Uygur Türkleri tarafından 744 yılında yıkılmıģtır. Özellikleri: Özellikleri: Çinlilere karģı ayaklanarak 682 yılında bağımsızlıklarına kavuģmuģlardır. Ġlk defa ikili yönetim devlet anlayıģını kurmuģlardır. Tarihte Türk adıyla kurlulan ilk Türk devletidir. Ġlk Türk alfabesini kullanmıģlardır. Orhun kitabelerini dikmiģlerdir. Türk milliyetçiliğinin baģladığı Türk devletidir. Avar egemenliğine karģı ayaklanan Bumin Kağan tarafından Ötüken de kurulmuģtur. Türk Devletleri arasında en güçlüsü ve en geniģ sınırlara ulaģanıdır. Bizansla ittifak kuran ilk Türk devletidir. Bizansa elçi gönderen ilk Türk devletidir. (Çiçek Hatun) Bizansın elçi gönderdiği ilk Türk devletidir. (Zemarkos) Tarım alanlarının sulanması amacıyla Tötö Kanalı nı kurmuģlardır. Hükümdarlık ünvanı olarak derleyen toparlayan anlamında ĠLTERĠġ sıfatını kullanmıģlardır. Sosyal devlet anlayıģına sahiptirler. Milli nitelik taģırlar Göktürk kitabelerini ilk okuyan Danimarkalı dil bilimci Wilhelm Thomsen dir Göktürk Devleti nin Türk Tarihindeki Önemi: Tarihte ilk defa Türk adıyla kurulan devlet, Göktürk Devleti'dir. 7

8 Orhun Anıtlarını dikerek (II.Göktürk zamanında) Türk tarihi ve Türk edebiyatının ilk yazılı kaynaklarını oluģturmuģlardır. Milliyetçilik duygusu, Fransız Ġhtilali nden 1000 yıl önce Göktürkler döneminde en yüksek seviyede yaģanmıģtır. Asya Hun Devleti'nden sonra Türkleri tarihte ikinci defa tek bayrak altında toplamayı ba- ĢarmıĢlardır. Soğd Alfabesinden Uygur Alfabesini çıkarmıģlar ve kullanmıģlardır. Ġlk Türk Ģehrini kurmuģlardır. (Ordubalık) Ortaoyunu, bale ve gölge oyununu kullanmıģlardır. Tarımda sulama kanallarını kurdular. Moğolların TürkleĢmesinde rol aldılar. Göç ve TüreyiĢ destanlarının sahibidirler. 5. UYGUR DEVLETĠ ( ) Karluk ve Basmiller'le birleģerek II. Göktürk Devletini yıkan UYGURLAR Orhun bölgesinde UYGUR DEVLETĠ'ni kurdular. (745) Kurucuları KUTLUK KÜL BĠLGE KAĞAN, merkezleri Ordubalık (Karabalsagun)'dur. Kutluk Bilge Kül Kağan, Türklerin Ģehir kuran ilk hükümdarıdır. Ġlk Türk Ģehri Ordubalık tır. DĠĞER TÜRK DEVLETLERĠ VE TOPLULUKLARI Önceleri Hun devletinin egemenliğinde yaģayan Sibirler VI. Yüzyıl baģlarında Avarların baskısıyla batıya göç ederek, Ural dağlarının güney doğusuna yerleģtiler. Sasanilerle anlaģarak, Bizans'a karģı savaģtılar. Anadolu'ya akınlar yapmıģlardır. Bugünkü SĠBĠRYA adı Sibir Türklerinden gelir. Avarlara yenilince, Hazar Türklerine karıģtılar. Hazar Devletinin asıl kitlesini oluģturdular. 1. TÜRGĠġ DEVLETĠ I. Göktürk Devletine bağlı olan TürgiĢler 630 yılında Göktürk devletinin yıkılmasıyla serbest kaldılar. BAGA TARKAN TürgiĢ Devleti'ni kurdu. 766 yılında TürgiĢ Devletine Karluklar son verdi. Özellikleri: Özellikleri: Göçebe hayatı terk ederek yerleģik hayata geçen ilk Türk devletidir. Türk tarihinde ilk defa madeni parayı kullanan Türk devletidir. Kağıt ve matbaayı kullanan ilk Türk devletidir. Kutluk Kül Bilge tarafından Ötüken de kurulmuģtur. Ġlk din değiģtiren Türk toplumudur. Mimari eser bırakan ilk Türk devletidir Yazılı hukuk kurallarını oluģturan ilk Türk devletidir. Minyatür, cilt, tezhip sanatını kullanan ilk Türk devletidir. Hareketli harf sistemine dayanan matbaayı bulmuģlardır. Ġlk defa kütüphane ve arģiv kurmuģlardır. Baga Tarkan tarafından bastırılan bu paraya KAMDU adı verilir. Issık Gölü kenarında yaģamıģlardır. Emeviler döneminde, Maveraünnehir bölgesinde Ġslam ordusuna karģı mücadele ederek Orta Asya nın AraplaĢmasını engellemiģlerdir. 8

9 2. KARLUKLAR Özellikleri: Ġslamiyete giren ilk Türk toplumudur. Kar yığını anlamına gelir. Talas SavaĢında müslümanların yanında yer alarak Orta Asya nın Türk hakimiyetinde kalmasında etkili olmuģlardır. Orta Asya ya Çin egemenliğinin girmesini engellemiģlerdir Yüzyılda Karahitayların ve Moğolların hakimiyetine giren Karluklar, Cengiz Han a bağlılık gösteren ilk Müslüman Türk topluluğu olmuģtur. Ġslamiyeti kabul eden ilk Türk boyudur. Ġlk Müslüman Türk Devleti olan KARAHANLI- LAR'ın kurulmasında etkili oldular yılında Cengiz Han tarafından yıkılmıģtır. Not: Kırgızlar; Orhun Bölgesinden Uygurları kovarak, buradaki Türk nüfusunun azalmasına sebep olmuģlardır. Bu yüzden bu en eski Türk Yurdu, daha sonra Kırgızları yenen Moğolların eline geçerek kolayca MoğollaĢacak ve MOĞOLĠSTAN olarak anılacaktır. Not: Kırgızlar, Cengiz Han'a bağlanan ilk Türk Kavmidir. 4. AVARLAR 552 yılında Orta Asya'daki Avar Ġmparatorluğuna Göktürkler son verince, batıya doğru ilerleyerek Romanya ya giren AVARLAR merkezi MACARĠSTAN olan yeni devletlerini kurdular. 3. KIRGIZLAR Özellikleri: Özellikleri: Günümüza kadar varlıklarını ve devletlerini devam ettiren Türk topluluğudur. 1936'da Sovyetler Birliğinin 15 Cumhuriyetinden biri olmuģlar, 1991'de Sovyet Rusya'nın dağılmasıyla Bağımsız KIRGI- ZISTAN DEVLETĠ kurulmuģtur. BaĢkenti BiĢkek'dir. Dünyanın en uzun destanı olan Manas destanı Kırgızlara aittir. Yenisey yazıtları Kırgızlara aittir. Ünlü Kırgız yazar Cengiz Aymatov Türk Kültürünü dünyaya tanıtan en büyük Türk yazarlarından birisidir. Yenisey Irmağı bölgesine yerleģtiler. Önce Köktürk ve sonra Uygurların egemenliğinde kalan Kırgızlar, 840 yılında Uygurlar a karģı mücadele vererek Ötüken merkezli bir devlet kurdular. 840 Yılında Ötüken'i alarak Uygur Devletine son verdiler. Tarihte Ġstanbul u ilk defa kuģatan Türk devletidir. Sasanilerle birlikte Ġstanbul u iki kez kuģatmalarına karģın bir sonuç alamamıģlardır. Avrupa da devlet kuran ikinci Türk boyudur. Hristiyanlığı kabul edip slavlaģmıģlardır. Slav topluluklarının göç etmesine neden olarak, bunların doğu Avrupa ve Balkanlara inmesini sağladılar. Böylece Balkanların SlavlaĢmasında etkili oldular. 805 yılında Franklar tarafından yıkıldılar. Ġlk defa Ġstanbul u kuģatan Türkler, Avarlar dır. 5. BULGARLAR Batı Hunları ve Ogur Türklerinin karıģmasıyla ortaya çıkan Türk topluluğuna BULGAR denir. Karadeniz'in kuzeyinde Göktürk Devletinin yıkılmasıyla "Büyük Bulgarya Devleti" kuruldu. Ancak kurucusu KUBRAT'ın ölümüyle Hazarlar tarafından yıkıldı. Bulgarların bir kısmı Tuna nehri, bir kısmı da Volga nehri kıyılarına göç etmek zorunda kaldı. 9

10 Özellikleri: Avrupa Hun Devletinin yıkılmasından sonra karadeniz in kuzeyine gelen Hunlar, buradaki Türk boylarıyla birleģmiģtir. Ogur Boyu ile kaynaģtıkları için BULGAR adını almıģlardır. Avrupaya göç eden Türk boylarından ilk defa müslümanlığı kabul eden Türk boyudur Hükümdarlık ünvanı olarak ÇAR sıfatını kullanmıģlardır. 6. HAZARLAR Kuzey Karadeniz ve Kafkaslar arasındaki bölgede Göktürk Devletinin yıkılmasıyla HAZAR KAĞAN- LIĞI kuruldu. Özellikleri: Ticaretle uğraģmıģlardır. Ücretli asker kullanmıģlardır. Dönemlerine barıģ ve hoģgörü çağı denir. Hazar yöneticileri Museviliği benimsediler. Halk arasında Hıristiyanlık ve Müslümanlık yayılmıģtı. Hazarlar ülkelerinde farklı dinleri içinde bulundurduklarından yüksek bir hoģgörü vardı. 7. MACARLAR Özellikleri: Hristiyanlığın katolik meshebini benimsemiģlerdir. Balkanların GermenleĢmesini önlemiģlerdir. Bugün kendilerine HUNGARYA derler. Ġlk Türkoleji Enstitüsü 1870 yılında Macaristan da kurulmuģtur. Fin-Ugor kavmi ile OGUR Türklerinin karıģmasıyla MACAR kavmi ortaya çıkmıģtır. 896 yılında kendi adlarını verdikleri MACA- RĠSTAN'a gelerek devletlerini kurdular. X. yüzyılda Hırıstiyanlığın Katolik mezhebini benimsediler. (Bundan sonra Türklük özelliklerini kaybetmeye baģladılar.) 8. PEÇENEKLER Özellikleri: Türk tarihinde devlet kuramamıģ tek Türk boyudur. Paralı askerlik yapan tek Türk boyudur. Malazgirt savaģında Türk tarafına geçerek Bizanslıların yenilmesini sağlamıģlardır. Karadeniz'in kuzeyinde Don ve Dinyesper nehirleri arasındaki bölgeye yerleģtiler ve burada boy teģkilatı olarak yaģadılar Malazgirt SavaĢına Bizans ordusu içinde ücretli asker olarak katıldılar. Ancak Selçukluların kendileri gibi Türk olduklarını analyınca Selçuklu ordusu saflarına katıldılar. Kıpçaklar tarafından siyasi varlıklarına son verilmiģtir. (1091) 9. KUMANLAR (KIPÇAKLAR) Özellikleri: Rus Igor destanının konusu olan Türk boyudur. BalkaĢ Gölü ile ĠrtiĢ Irmağı arasındaki topraklarda yaģamıģlar, daha sonra Karahitayların baskıları sonunda Doğu Avrupa ya yerleģmiģlerdir. Altin Orda Devleti nin TürkleĢmesinde önemli rol oynayan kıpçaklar, sonraki yıllarda Mısır a götürülmüģ, Mısır daki devlet yönetiminde ve ordularında görev almıģlardır. Kodeks Cominikus, Kıpçak Türkçesi Ģivesiyle yazılmıģ bir Türkçe sözlüktür. Volga'yı aģarak Avrupa'ya ve Balkanlara girmiģlerdir. Macaristan'a giden Kıpçaklar ROMEN devletinin kurulmasında etkili olmuģlardır. Kıpçakların Oğuz Türkleriyle yaptığı mücadeleler DEDE KORKUT HĠKAYELERĠ nin ortaya çıkmasına sebep olmuģtur. 10

11 10. UZLAR (OĞUZLAR) (kabile/boy) Özellikler: Ġlk kurdukları devlet Oğuz Yabgu devletidir. Dede korkut hikayeleri Oğuzlara aittir. Bizans ordusunda paralı askerlik yapmıģlardır. Bugünkü Gagavuz (Gökoğuz) Türklerinin atalarıdır. Selçuklu ve Osmanlı devletini kurmuģlardır. Tarihte Türk Milletinin siyasi, kültür ve medeniyet alanında en büyük rolü oynayan koludur. Uzların bir kısmı Malazgirt SavaĢı sırasında Bizans Ordusu saflarından, Selçuklu Ordusuna geçtiler. 11. BAġKIRTLAR (BAġKURTLAR) Ural dağları çevresinde yaģayan BaĢkırtlar, Cengiz Han döneminde Moğol egemenliğinde, 13. Yüzyılda Altın Orda Devletine bağlı olarak yaģadılar. 17. Yüzyıldan itibaren Rusya ya bağlanan BaĢkırtlar, günümüzde de Rusya Federasyonu na bağlı olarak varlıklarını sürdürmektedirler. 12. KĠMEKLER Altay Dağları nın kuzey batısında Köktürk egemenliğinde yaģayan Kimekler, Köktürk Devletinin yıkılmasından sonar bağımsızlığını ilan etmiģtir. 9. yüzyılda Kıpçak egemenliğini kabul etmiģlerdir. 13. SABĠRLER 6. Yüzyılda Doğu Avrupa da görülen Sabirler, Avarlar, Bizanslılar ve Sasanilerle yaptıkları mücadeleler sonucu zayıflayarak once Köktürk Devletine, daha sonar da Hazarların egemenliğine girmiģlerdir. ĠLK TÜRK DEVLETLERĠNDE KÜLTÜR DEVLET YÖNETĠMĠ VE UYGARLIK Ġslamiyet Öncesi Türk Devletlerindeki Kültür Ġle Ġlgili Kelime ve Deyimler Hükümdar Ünvanları OğuĢ Urug Bod Bodun Ġl-El Yabgu Tayanç Ağılık Yargucu Balbal Kurgan Baksı Tamu Toy-Kurultay- KengeĢ Tigin Katun Aygucu Buyruk Todun ġad Bedizci Yargan Tamgacı Balık Ongun Kopuz ġaman Çetr Tarkan Bitikçi Toygun Tılmaç Noyan Kenetçi Emçi Yuğ Apa Sav Sagu KoĢuk Ġlig, Han, Hakan, Kağan, Ġdikut, ġanyu, Ġlteber, Tanhu, Yabgu Aile Sülale Boy/AĢiret Millet Devlet Hükümdarın erkek kardeģi DanıĢman Hazine görevlisi Hakim Mezara dikilen taģ Anıt mezar Ozan, türkü söyleyen Cehennem Meclis ġehzade Hükümdarın eģi BaĢbakan Bakan Vergici Hükümdarın büyük oğlu Ressam Mahkeme Mühürdar-yazıcı ġehir Kutsal hayvan Saz Din adamı Hükümdar Ģemsiyesi Askeri yönetici Yazıcı Kurultay üyesi Tercüman Ordu komutanı ġehzade öğretmeni Doktor Cenaze töreni Sivil vali ġehir Ağıt ġarkı 11

12 Hükümdarlık Alametleri (Sembolleri): Otağ Çadır Tuğ Sancak Örgin Taht Dıbıl Davul Kotuz Taç Yarlığ Buyrug/Ferman Yay Yay Türk Hükümdarlarının Tahta ÇıkıĢı: 1- Hanedan üyeleri arasında siyasi ve askeri mücadeleyi kazanan hükümdar olarak tahta çıkıyordu. (En sık rastlanan durum) 2- Hükümdarın rakipsiz aday olması (Bu durumda taht kavgası olmadan baģa geçiyordu.) 3- Seçim Usulü (KengeĢ, toy veya kurultay denilen devletin ileri gelenlerinden oluģan meclisin toplanarak hanedan üyelerinden birini tahta geçirmesi.) 4- Ekber ve ErĢed (En yaģlı ve olgun) olanın baģa geçmesi. (Bu yöntem III. Ahmet zamanından itibaren sadece Osmanlı Devleti nde uygulanmıģtır.) Türk Devletlerinde Hükümdar: Hanedandan olan bütün erkeklerin hükümdar olma hakları vardı. (KardeĢler, kardeģ çocukları, amca, amca çocukları ve diğer hanedan üyeleri.) Kut AnlayıĢı: Türkler devleti yönetme yetkisinin TANRI tarafından verildiğine inanıyorlardı. Tanrı tarafından verilen bu yönetme hakkına KUT diyorlardı. KUT'un kan yoluyla hükümdarın tüm erkek çocuklarına geçtiğine inanıyorlardı. Kut AnlayıĢı Türk Devletlerini Nasıl EtkilemiĢtir? Bütün hanedan üyelerinde KUT olduğundan kendine siyasi ve askeri bakımdan güvenen kiģi taht kavgasına girebiliyordu. Bu durum Türk devletlerini ya iç savaģ sonucu istkrarsızlığa, ya da bölünmeye götürüyordu. Türk töresinde anababaya itaat esas olmasına rağmen, hükümdar bunun dıģında tutulmuģtur. Devletin devamı için baba-oğul veya kardeģlerin birbirleriyle mücadelesi normal karģılan- mıģtır. Çünkü bu sayede en güçlü ve en yetenekli kiģi devletin baģına geçecektir Ġkili Yönetim (Çifte Krallık): Türk Devletlerinde hükümdar yönetimi kolaylaģtırmak için ülkeyi SOL (Doğu) ve SAĞ(Batı) olmak üzere ikiye ayırırdı. Solda (Doğu) kutsal sayıldığından kaan (hükümdar) bulunur. Sağda (Batı) hükümdarın erkek kardeģi ise Ģad, erkek çocuğu ise yabgu ünvanı ile yönetir. MECLĠS VE HÜKÜMET Türk Meclislerine Toy, Kurultay veya KengeĢ denilirdi. Kurultay'da devletin ana meseleleri görü- Ģülür, hükümdarın ölümü, savaģ veya milli felaketlerde kurultay toplanırdı. KURULTAY: Devlet iģlerinin görüģülüp karara bağlandığı ve üyelerinin seçimle iģ baģına geldiği bugünkü bakanlar kuruluna benzeyen bir meclis olup Kurultay üyeleri Ayguci Hükümet baģkanı (baģbakan) Buyruk Bakan Bitikçi Yazman Tamgacı DıĢ siyaset iģlerini yürüten görevliler her yılın dokuzuncu ayında Hakanın baģkanlığında toplanır. Üyelerine TOYGUN denir. Eski Türk Devletlerinde diğer devlet görevlileri Ģunlardı: Tigin Hükümdar çocukları (Tekin) ġad Diğer Hanedan mensupları Tudun Vergi memuru Tarkan Askeri vali Kenetçi ġehzade (Tigin) öğretmeni Ağılık Hazine görevlisi Yargan Mahkeme Yargucu Hakim Yalvaç Elçi 12

13 TOPLUM YAPISI Türk Topluluklarının Göçebe YaĢamalarının Nedenleri ve Sonuçları: Nedenler Tarım alanlarının yetersizliği YağıĢların yetersizliği Sulamanın yetersizliği Otlakların yetersizliği ġiddetli, uzun kıģların sürmesi Ġklim değiģikliği Sonuçlar ġehir kültürünün oluģması gecikmiģtir. Kalıcı mimari eserler bırakmamıģlardır. TaĢınabilir el sanatları geliģmiģtir. Yazının kullanılması gecikmiģtir. Boy teģkilatı geliģmiģtir. Töre hukuku geliģmiģtir. Yazılı hukuk gecikmiģtir. Kölelik geliģmemiģtir. Askerlik tekniği geliģmiģtir. Bağımsızlık duygusu geliģmiģtir. Türk Toplumsal Kavramları OguĢ Aile Urug Soy=Aileler birliği Bod (Boy) Kabileler Budun Millet Boyların baģında bulunan BEY'ler, töreye göre boyu idare ederlerdi. Boyların bir araya gelmesiyle devlet (ĠL) kurulurdu. Türk Toplumunun Özellikleri: Toplumun temelini aile (oğuģ) oluģturur. Aile, kan akrabalığı esasına dayanır. Halk hürdü. Herkes aynı iģi yaptığından (hayvancılık) aralarında kesin olarak SINIF'ların ortaya çıkması imkansızdı. YaĢam biçimleri Uygurlara kadar GÖÇEBE olduğundan savaģta elde ettikleri esirleri çalıģtırmaya elveriģli değildi. Bu yüzden Türk toplumunda KÖLE sınıfı yoktu. Uygurlardan itibaren ise yerleģik hayata geçmiģlerdir. Din adamları diğer toplumlarda olduğu gibi imtiyazlı değillerdi. ORDU Türk Ordusunun baģlıca özellikleri Ģunlardı: Türk ordusu ücretli değildi. Türk Ordusu daimiydi. Kadın-erkek her an savaģa hazırdı. (Ordu millet anlayıģı) Türk Ordusunun temeli atlı askerlerden (süvarilerden) meydana geliyordu. Siyasi teģkilatta görev yapan her yönetici (han, Ģad vb.) aynı zamanda savaģa hazır birer komutandı. Turan taktiği (kurt oyunu) olarak adlandırılan yöntemle birçok savaģtan baģarıyla çıkmıģlardır. Türk ordu teģkilatını ilk kuran Mete Han olmuģtur. Mete Han orduyu 10'lu sisteme göre teģkilatlandırmıģtı. Onluk sistem daha sonra tüm Türk devletlerinde kullanılmıģtır. (Türk ordusu; Çin, Roma, Bizans, Rus ve Moğol ordu teģkilatı üzerinde etkili olmuģtur.) Türk Ordusunun Silahları: Ok, yay, kement, kılıç, kargı, süngü, kalkan vb... 13

14 HUKUK Türklerde yazılı olmamakla beraber, geliģmiģ bir hukuk anlayıģı vardı. Bu hukuk kurallarına TÖRE (Türe) denilirdi. Hükümdarlar, Töre nin uygulayıcısıydı. Hükümdarın baģkanlık ettiği ve siyasi suçlara bakan yüksek mahkemeye YARGU adı verylirdi. YARGANLAR (Yargucu) idaresindeki mahkemeler ise adi suçlara bakarlardı. Uygurlar zamanında, ticari iliģkilerin geliģmesiyle, insanlar arasındaki iliģkileri düzenlemek için, ilk yazılı hukuk belgeleri hazırlanmıģtır. DĠN VE ĠNANIġ Ġslam öncesi Türklerin din ve inanıģlarını 4 grupta toplayabiliriz: 1- Tabiat Kuvvetlerine Ġnanma: Dağ, ağaç, göl, kaya gibi varlıkların gizli güçlere sahip olduklarına inanırlardı. 2- Atalar Kültü: ÖlmüĢ büyüklere ve atalara ait hatıralar kutsal sayılır ve saygı gösterilirdi. 3- ġamanizm: Kam veya ġaman adı verilen kiģilerin, kötü veya iyi ruhlarla temas sağladıklarına inanılarak, bunların büyücülük ve sihir özelliklerine baģvururlardı. ġaman inançları, Anadolu'da hala varlığını sürdürmektedir. Örneğin; Gelinlerin üzerine buğday veya para atmak, eģikten atlamanın uğursuz kabul edilmesi, kurģun dökmek gibi Göktanrı Dini: Türklerin Ġslamiyetten önceki dini Göktanrı diniydi. Bu dine göre Türkler; Tek bir Tanrının evreni yarattığına ve gökte oturduğuna inanıyorlardı. Öldükten sonra dirileceklerine inandıklarından ölülerini; atı, eģyaları ve silahıyla birlikte gömüyorlardı. Cennet'e UÇMAĞ, cehenneme ise TAMU diyorlardı. Mezarlara ölünün, sağlığında öldürdüğü düģman sayısı kadar BALBAL adı verilen küçük heykeller dikerlerdi. ĠnanıĢa göre, yeniden dirilecek kiģi atıyla cennete gidecek, ve öldürdüğü düģmanlar sonraki yaģamında ona hizmet edeceklerdir. Ölüleri için YUĞ adı verilen cenaze törenleri yapar, ve ardından yas tutarlardı. Türkler arasında Maniheizm (Mani dini), Budizm, Musevilik, Hırıstiyanlık gibi dinlerde yayılmıģtı. EKONOMĠK HAYAT Göçebe hayat yaģayan Türkler belirli iki merkez arasında (yaylak-kıģlak) hayatlarını sürdürürlerdi. Hayvancılık temel geçim kaynağıydı. Koyun, keçi, at en çok beslenen hayvanlardı. Bunun dıģında sığır, katır ve deve de yetiģtirilirdi. Beslenme ve giyimde hayvan ürünlerinden yararlanır ve bunları satarak geçimlerini sağlarlardı. Tarım da geliģmiģti. Arpa, buğday, darı gibi tahılları yetiģtiriyorlardı. SavaĢlarda elde edilen ganimetler ve devletlerden alınan vergiler gelir kaynaklarıydı. Ticaret önemli bir gelir kaynağıydı. Türk ülkeleri ĠPEK YOLU üzerindeydi. Çin-Türk mücadelesinin temel nedeni Ġpek Yolu na hakim olmaktı. YAZI, DĠL VE EDEBĠYAT Türkler tarih boyunca Göktürk, Uygur, Soğd, Brahmi, Süryani, Arap, Kiril ve Latin alfabelerini kullanmıģlardır. Göktürk (Orhun) Alfabesi: 38 harften meydana gelir. Göktürk yazısına ilk defa Orhun Nehri kıyısındaki kitabelerde rastlandığı için ORHUN ALFABESĠ de denir. Uygur Alfabesi: 18 harften meydana gelir. Uygurlar bu alfabeyi Soğd alfabesinden yararlanarak hazırlamıģlardır. 14

15 BaĢlıca Türk Destanları: gelecekteki Türk Milleti içinde çarpıcı öğütler vermesi bakımından önemlidirler. Türk adının geçtiği ilk metindir. Yöneticilerin halka hesap vermesini göstermesi dolayısıyla devletin halk için var olduğunu belirttiğinden sosyal devlet anlayıģını göstermektedir. 8) BĠLĠM VE SANAT Türklerin Bıraktığı Yazılı Kitabeler: Orhun Yazıtları (Göktürk Kitabeleri): Türkler 1 yılı 365 gün 5 saat olarak hesaplayarak, 12 hayvanlı Türk Takvimini oluģturmuģlardır. Uygurlar tahta harflerden matbaayı ve pamuktan kağıdı yapmıģlardır. Madencilikte özellikle de demircilikte ileri gitmiģlerdir. (Kazakistan'ın baģkenti Alma Ata yakınlarında bir kurgandan çıkarılan "Altın Adam Heykeli" Türk maden sanatının ne kadar geliģtiğini gösterir.) EĢya ve binalarda HAYVAN USLUBÜ denilen, hayvan figürlerini kullanmıģlardır. HALI Türklerin Dünya medeniyetine bir katkısıdır. (Altaylarda, Pazırık Kurganı'nda bulunan halı dünyanın en eski halısıdır.) Türklerin en eski kitabeleri VI. yüzyıla ait YENĠ- SEY kitabeleri ile, VIII. yüzyıla ait ORHUN KĠTABE- LERĠ'dir. Yenisey kitabeleri Kırgızlar'ın mezar taģlarına yazdıkları yazılardı. Orhun Kitabeleri II. Gök- Türk Devleti zamanında Bilge Kağan, Kültigin ve vezir Tonyukuk adlarına dikilmiģlerdir. YULUĞ TĠGĠN isimli bir Türk prensi tarafından yazılmıģlardır.720 Yılında vezir Tonyukuk adına, 732 yılında Kültigin adına, 735 yılında Bilge Kağan adına dikilmiģtir. Bu yazılar 1893 yılında Danimarkalı Bilgin THOMSEN tarafından okunmuģtur. Orhun Yazıtlarının Önemi: Türk Tarihinin ve Türk Edebiyatının ilk yazılı belgeleri olmaları bakımından önemlidir. Bu kitabelerden, Türklerin o günkü yaģayıģlarını, inançlarını öğreniyoruz. Ayrıca kitabeler, 15

16 GeçmiĢ yıllarda bu konuyla ilgili sorulan KPSS soruları (KPSS ) AĢağıdaki alfabelerden hangisi Türklere özgüdür? A) Sogd B) Kiril C) Orhon D) Latin E) Sanskrit Yanıt: C (KPSS ) Ġslamiyetten önce Türklerin, I. tarımda sulama kanalları yapma, II. halı kilim dokumacılığı yapma, III. silah, at koģum takımları, süs eģyası imal etme uğraģlarından hangileri yerleģik hayata geçtiklerinin kesin bir kanıtıdır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III Yanıt: A (KPSS ) Ġlk Türk devletlerinde yabgu iç iģlerinde serbest, dıģ iģlerinde doğudaki hakana bağlıydı. Bu durumun aģağıdakilerden hangisine kanıt olduğu savunulabilir? A) Hakanın iç iģlerine, dıģ iģlerinden daha az önem verdiğine B) KomĢu devletlerin güçlü olduğuna C) Ülkenin federal bir yapıya sahip olduğuna D) Hakandan sonra tahta çıkma hakkının yabguya ait olduğuna E) Türklerin Gök-Tanrı inancının dıģındaki inançlara da açık olduğuna Yanıt: C (KPSS ) Göktürk Devleti nde, Bilge Kağan ın Budist tapınağı yaptırma isteğine Vezir Tonyukuk, Budizm i benimsemenin Türklerin mücadeleci ruhunu kaybetmelerine neden olacağı düģüncesiyle karģı çıkmıģtır. Yalnız bu bilgiyle, I. toplumun dinî arayıģ içerisinde olduğu, II. kağanın kararlarının sorgulanabildiği, III. din değiģtirmenin yaģam biçimini etkilediği durumlarından hangilerine ulaģılabilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III Yanıt: D (KPSS ) AĢağıdakilerden hangisi, Hunların neden olduğu Kavimler Göçü nün sonuçlarından biri değildir? A) Avrupa nın etnik yapısının değiģmesi B) Avrupa da bir Hun Devleti kurulması C) Roma Ġmparatorluğu nun bütünlüğünü ve üstünlüğünü yitirmesi D) Avrupa da skolastik düģüncenin egemen olması E) Göktürk Devletinin yıkılması Yanıt: E (KPSS ) AĢağıdakilerden hangisi Ġslamiyetten önce Türklerde, ölen kiģinin eģyalarıyla birlikte gömüldüğü mezara verilen addır? A) Yuğ B) ġad C) Kurgan D) Toy E) Tigin Yanıt: C 16

17 2. Bölüm. ĠLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERĠNDE KÜLTÜR VE MEDENĠYET TÜRKLERĠN ĠSLAMĠYETĠ KABULÜ miyette de yer alması. Türklerle Müslümanlar arasındaki ilk iliģkiler Hz. Türklerdeki savaģçılık ruhunun, Ġslamiyetteki Ömer zamanında baģlamıģtır. Bu dönemde Nihavend SavaĢıyla, Ġran ın Müslümanlar tarafından ele Türklerde var olan dürüstlük, eģitlik, adalet fetih anlayıģıyla bağdaģması. geçirilmesi, bu sırada Horasan da bulunan Türklerle gibi değerlerin Ġslamiyette de var olması. Müslümanların komģu olmasını sağlamıģtır. Talas SavaĢında Türklerin Çin e karģı Arapların yanında yer alması, Türk-Arap yakınlaģmasını baģlatmıģtır. Bu savaģtan sonra Ġslamiyet, Türkler arasında yayılmaya ĠLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERĠ baģlamıģtır. TALAS SAVAġI (751) Çinlilerle Müslüman Araplar arasında yapılmıģtır. Karluk Türklerinin Müslüman Arapları desteklemesi sonucunda savaģı Müslümanlar kazanmıģtır. Talas SavaĢının Sonuçları: Türklerin Karluk boyu topluca Ġslamiyet i kabul etmiģtir. Türkler, kitleler halinde Müslümanlığı kabul etmeye baģlamıģtır. Böylece ilk Türk-Ġslam tarihi baģlamıģtır. Ġslamiyet i kabul eden ilk Türk boyları; Karluk, Yağma ve Çiğil dir. Türklerle Müslümanlar arasında yakınlaģma olmuģ, Türk-Arap iliģkileri yoğunlaģmıģ ve ticari faaliyetleri geliģmiģtir. Kağıt yapımı Talas SavaĢından sonra Çin in dıģına yayılmıģtır. Orta Asya daki Çin tehlikesi sona ermiģtir. Türklerin Ġslamiyeti Kendiliğinden Kabul Etmelerinde Etkili Olan Faktörler: Türk toplumunun yapısına uygun olması. Gök Tanrı inancı ile Ġslamiyet arasındaki tek yaratıcı inancının benzer olması. Gök Tanrı inancında var olan kurban kesme, cennet-cehennem gibi inançların Ġsla- 1. KARAHANLILAR Ġlk Müslüman Türk devleti olan Karahanlılar Karluk, Yağma ve Çiğil Türkleri tarafından kurulmuģtur. Satuk Buğra Han zamanında islamiyeti kabul ettiler. Uygur alfabesini kullanan Karahanlılar Türk diline büyük önem vermiģler ve resmi devlet dili olarak kullanmıģladır. Türk idare geleneğine göre devlet, doğu ve batı olarak ikiye ayrılmıģtır. Bu anlayıģ, Yusuf Kadir Han ın ölümüyle devletin ikiye ayrılmasına neden olmuģtur. Ġkili teģkilat anlayıģı, merkeziyetçi idarenin kurulmasını engellemiģtir. Karahanlılar, Ġslamiyeti kabul etmekle birlikte Türklük özelliklerini korumuģlardır. 17

18 Özellikler: Ġlk Türk vakfını Karahanlı hükümdarı Tangaç Buğra Hanın oğlu Ebu Ġshak Ġbrahim kurmuģtur. Türk Ġslam tarihinde ilk medreseyi kurmuģlardır. Türk tarihinde ilk kervansarayı kurarak ticareti geliģtirmiģlerdir. Bunlara ribat denir. Türk tarihinde ilk hastaneyi kurmuģlardır. Burslu öğrenci yetiģtiren ilk Türk devletidir. Edebiyat alanında önemli eserler bırakmıģlardır. Dönemin Önemli Eserleri Eser Yazar Adı Özelliği Kutadgu Bilig Divan-ı Lügat-it Türk Atabet-ül Hakayık Divan-ı Hikmet Satuk Buğra Han Destanı Yusuf Has Hacip Kaşgarlı Mahmut Edip Ahmet Yükneki Ahmet Yesevi Cengizname - - Türkçe yazılan ilk siyasetnamedir. Türk devlet anlayışı, kanun ve siyeset üzerine görüşler yazılmıştır. Türklerin yaşamıyla ilgili bilgileri içerir. Türkçenin zengin bir dil olduğunu göstermek ve Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla yazılmıştır. Halka cömertlik, tevazu,, iyilik konularında öğütler verir. Tasavvufi Türk Edebiyatının ilk eseridir. Hikmet adı verilen şiirlerden oluşan bir şiir antolojisidir. Satuk Buğra Han ın Müslümanlığı benimsemesi ve yaymasıyla ilgili olayları anlatır. Oğuz ve Uygur beylerini anlatan destansı öykülerden oluşur. 3. ĠHġĠTLER (AKġĠTLER) Mısırda kurulan ikinci Müslüman Türk devleti olan ĠhĢitler in en önemli özelliği Mekke ve Medineyi yöneten ilk Türk devleti olmasıdır. 4. GAZNELĠLER Afganistanda kurulan Gazne devleti Hindistan a Müslümanlığı yayan ilk Türk devleti olmasının yanı sıra Abbasi Halifesi nin koruyuculuğunu üstlenen ilk Türk devleti olma özelliğini taģır. Sultan ünvanını kullanan ilk hükümdar da Gazneli Mahmut tur. Bu dönemin önemli yazılı eserleri Ģunlardır; Firdevsi ġehname Utbi Tarihi Yemin Ömer Hayyam Rubailer Biruni Asar-i Bakiye Dünyanın 73 metreyle en uzun cami minaresi Kubbet-ül Ġslam Camisi Delhi de yapılmıģtır. 5. HARZEMġAHLAR Orta Asya'da Harezm bölgesinde Muhammed HarzemĢah tarafından kurulan bir devlettir (1097). Bu devlet Büyük Selçuklu Devleti'ni yıkmıģtır (1231). 6. EYYÜBĠLER Eyyubiler Devleti yılları arasında Orta Doğu ve Mısır'da hüküm sürmüģtür. Devlet'in kurucusu Selahaddin Eyyübi'dir. Selahaddin'in hayatta bulunduğu sürede, büyük bir Türk-Ġslam devleti özelliğini gösteren Eyyübi hanedanı, Selahaddin'in ölümünden sonra, oğulları ve kardeģleri arasında paylaģılmıģtır. Mısır'daki son Eyyübi hükümdarı TuranĢah, Türk Memlük komutanlarından Aybeg tarafından ortadan kaldırılmıģtır. 7. MEMLÜKLER 2. TOLUNOĞULLARI Mısırda kurulan ilk Müslüman Türk devleti olan Tolun oğullarından günümüze kadar gelen en önemli sanat eseri Tolun Oğlu Ahmet camisidir. Memlûk Sultanlığı, Memlûk Devleti, Bir ulus devleti olmayan ve kölelikten gelen memlûklerin bugünkü Mısır ve Suriye'de kurduğu bir askeri aristokrasi devletidir. Memlûk sözcüğü Arapçada köleler demektir. Bu yüzden devletin ismi Türkçede Kölemen Devleti olarak da geçer. ( ) 18

19 8. BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETĠ 9. ANADOLU SELÇUKLULARI KutalmıĢoğlu Süleyman ġah tarafından 1077 yılında Ġznik te kurulmuģtur. Büyük Selçuklu Devletinden ayrılarak bağımsızlığını ilan etmiģlerdir. Tuğrul ve Çağrı Bey tarafından 1040 yılında Gazneliler le yapılan Dandanakan SavaĢı ndan sonra baģkenti Rey Ģehri olan Büyük Selçuklar Devleti kurulmuģtur. Özellikler: Pasinler savaģı ile Bizanslar ve Türkler arasındaki ilk savaģ meydana gelmiģtir. (1048) Büveyhoğulları devletini yıkarak Abbasi halifesini koruyuculuğu altına alıp halifenin siyasi yetkilerine son verip ilk defa laik anlayıģı uygulamıģtır. (1055) Malazgirt SavaĢı ndan sonra Anadolu nun TürkleĢmesi sağlanmıģ ve ilk Türk denizciliği baģlamıģtır. Nizamül Mülk tarafından Bağdatta Nizamiye Medresesi kurulmuģtur. Resmi dil olarak Farsça, bilim dili Arapça, halk dili Türkçe dir. Nizamül Mülk Siyasetname günümüze kadar gelen en önemli yazılı eserdir. Diyarbakır ın Ulu Camisi Anadolu da yapılmıģ ilk Türk camisidir. Özellikleri: Haçlılara karģı mücadele ettiler. Anadolu ya ilk defa Türkiye denmiģtir. Anadolu nun Türk yurdu olması kesinleģmiģtir. Antalya feth edilerek ilk defa denizcilik faliyetlerine geçilmiģtir yılında Kösedağ SavaĢın dan sonra Moğol egemenliğine girmiģler ve 1308 yılında yıkılmıģlardır. Kösedağ SavaĢı: II. Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında Moğollarla yapılan bu savaģın kaybedilmesi sonucunda devletin birliği bozulmuģ ve yıkılmasına neden olmuģtur. Anadolu Türk birliği bozulmuģ ve beylikler yeniden kurulmuģtur. Selçuklular, Moğol hakimiyetinde yaģamaya baģlamıģlardır. Anadolu nun doğusu Moğol egemenliğine geçmiģtir. II. Mesut un ölümüyle 1308 yılında devlet tamamen yıkılmıģtır. Malazgirt SavaĢından sonra, Anadolu nun TürkleĢmesi amacıyla, fethedilen bölgeler komutanlara verilmiģtir. Abbasi Halifesi, Büyük Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey e Halifelik makamına ve Bağdat Ģehrine hizmetinden dolayı, Doğu nun ve Batı nın Sultanı ünvanını vermiģtir. Bu durum, Selçukluların Ġslam dünyasının siyasi lideri olduğunun halife tarafından da onaylandığının bir göstergesidir. 19

20 ĠLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERĠNDE DEVLET YÖNETĠMĠ KÜLTÜR VE MEDENĠYET Hükümdarlar, Tanrı'nın yeryüzündeki temsilcileri durumunda idi. Töre ve yasalara aykırı olmamak ko- Ģulu ile uygulamada mutlak hakimdi. Ülke, hanedanın ortak malı sayılır ve hanedan üyeleri tarafından sultana bağlı olarak ortaklaģa yönetilirdi. Taht kavgaları bu sistemin bir sonucudur. Bu anlayıģa KUT denir. Hükümdarların yasama, yürütme ve yargı yetkileri vardı. Orduya komuta etmek, halkın huzur ve refahını sağlamak, sorumlulukları arasında idi. Karahanlılarda hükümdara han, Gaznelilerde sultan adı verilirdi. Selçuklular da önce yabgu daha sonra sultan ünvanı kullanıldı. Devletin idari, mali ve askeri her türlü iģleri, divan adı verilen kurulda görüģülürdü. Gazneliler, divan teģkilatını Abbasilerden örnek aldılar. Selçuklularda ilk divan teģkilatı, MelikĢah döneminde Nizam-ül Mülk tarafından kuruldu. Ülke, eyalet adı verilen idari birimlere ayrılmıģtı. Bunların baģında hanedana mensup olan melik ler bulunurdu. Meliklerin genç ve tecrübesiz olmaları halinde yanlarına Türkmen beyi (atabey) verilirdi. Hükümdarlık Alametleri Tuğ Otağ Çetr Taç Para bastırmak Tuğra çekmek Sancak Taht Nevbet Saray Hutbe Anadolu selçukluları döneminde: Niyabeti Saltanat Divanı: Hükümdar baģkentten ayrıldığında devlet iģlerini yürüten divandır. Divanın Mezalim: Sultanın halkın Ģikâyetlerini dinlediği divandır. Divan görevlileri: Müstevfi: Mali iģlere bakar Pervaneci: Dirlikleri dağatır. Tuğra-i: YazıĢma iģleri. MüĢrif: Denetim iģleri Ariz: Ordu iģleri KadıleĢker: Askeri dava iģleri Kad ül kudat: BaĢ kadı-ġeri dava Emiri dad: Örfi davalara bakar. EYALET YÖNETĠMĠ Türk-Ġslam devletlerinde ülke çeģitli eyaletlere, eyaletler vilayetlere, vilayetler kazalara, kazalar da köylere ayrılmıģtır. Eyaletlerin baģında askeri vali ( Ģıhne - Ģahne) veya hükümdar soyundan olan melik bulunurdu. ġehir ve kasabalarda mülki idareden sorumlu olan amid, mali iģlere bakan amil, halk tarafından seçilen yerel yönetici reis, belediye iģlerinden sorumlu muhtesip, posta iģlerinden sorumlu ulak ve askeri ve ticari bakımdan önemli ve korunması gereken yerlerde ribat (tahkimli han) bulunurdu. HUKUK Divan TeĢkilatı Türk islam devletlerine devlet iģleri büyük divan denilen Divan-ı Saltanatta görüģülür, buna vezir baģkanlık ederdi. Bu divana bağlı olarak ikinci derecedeki divanlar Ģunlardır: Tuğra Divanı: YazıĢmalara bakar Ġstifa Divanı: Maliye iģlerine bakar Arz Divanı: Askerin ihtiyaçlarına bakar ĠĢraf Divanı: TeftiĢ ve denetleme iģlerine, (baģında bulunan kiģiye müģrif denir) Berit Divanı: Posta ve haberleģme hizmetlerine bakar. Türk-Ġslam devletlerinde hukuk, Ģerli ve örfi hukuk olmak üzere ikiye ayrılmıģtır. ġer i hukuk; miras, sosyal kurumlar ve vakıfların idaresini düzenlerdi. Uygulayıcıları, Sultan tarafından tayin edilen kadılardı. Bu kadılar, Kadı el- Kudat denilen baģkadıya bağlıydılar. Örfi hukuk; devlet kurumlarının çalıģmasını düzenlerdi. Uygulayıcısı emir-i dad idi. Askeri davalar ise kazasker (Kadıasker) tarafından görülürdü. Bir tür yüksek mahkeme olan Divan-ı Mezalim, halkın Ģikayetleri dinlenirdi. Divan-ı Mezalime Sultan baģkanlık ederdi. 20

21 ORDU Türk-Ġslam devletlerinde ordunun baģkomutanı hükümdardır. Hükümdarın savaģa gitmediği zamanlarda yerine görevlendirdiği ordu komutanına Emir-i Sipehsalar denilirdi. Gulam Sistemi: Farklı milletlerin çocukları küçük yaģta toplanarak Gulamhane lerde yetiģtirilirdi. Bu sistemle ordunun asker ihtiyacı karģılanırdı. Gulamhanelerde sadece askeri konularda değil yönetim ve protokol kurallarıyla ilgili konularda da eğitim verilirdi. Ġlk Türk-Ġslam Devletlerinde Ordu; DeğiĢik kavimlerden seçilir, tören ve protokolde özel saray Gulaman-ı terbiyesine tabi tutularak doğrudan sultana bağlı birliklerde Saray görev yapan muhafızlardır. Seçkin komutanlar tarafında, her an savaģa hazır olacak Hassa Ģekilde yetiģtirilen, sultana Askerleri bağlı özel birliklerdr. Hizmetleri karģılığında kendilerine ikta adında arazi tahsis edilirdi. Meliklerin ve eyalet valilerinin Eyalet askerleriyle birlikte orduya katılmasıdır. Askerleri SavaĢ döneminde, hükümdarın çağrısıyla orduya katılan Türkmenler Türkmen askerlerdir. Ġkta sahiplerinin beslemek zorunda olduğu atlı askerlerdir. Sipahiler Devlete bağlı, diğer devlet ve Yardımcı beyliklerin savaģ zamanında Kuvvetler gönderdikleri ücretli askerlerdir. medreseler devlet himayesi altına alındı. Nizam-ül Mülk'ün gayreti ile Nizamiye Medresesi kuruldu (1067). Daha sonra nizamiye medreseleri birçok ilde açıldı. Bu medreselerde Ġslami bilimlerin yanında müspet bilimlerde okutuldu. Farabi, Biruni, Ġbni Sina, Ömer Hayyam, Harezmî, Er Razi, Ġbn-i RüĢt, Abdullah Barani, gibi değerli bilim adamları yetiģti. KaĢgarlı Mahmut'un Divan-ı Lügat-Ġt Türk, Yusuf Has Hacip'in Kutatgu Bilig ve Firdevsi'nin ġehnamesi baģlıca eserlerdir. TOPRAK YÖNETĠMĠ Türk Ġslam Devletleri nde ülke toprakları; mülk toprak ve miri toprak diye ikiye ayrılır. a) Mülk Topraklar: Tapusu kiģiye ait olup miras bırakılabilen topraklardır. b) Miri Topraklar: Mülkiyeti devlete, kullanma hakkı halka verilen topraklardır. Miri araziler üçe ayrılmıģtır: 1. Has Topraklar: Gelirleri, hükümdara ayrılan topraklardır. 2. Vakıf Topraklar: Gelirleri, sosyal ve dini amaçlı kurumlara ayrılır. 3. Ġkta: Hassa ordusu, melik, emir ve komutanlara, yaptıkları hizmet karģılığında ayrılan topraklardır. Ġkta sahibinin ölümü durumunda toprak, aynı görevi yerine getirmek koģuluyla oğluna devredilebilirdi. 4. Haraci topraklar: Gayrimüslimlerin elinde bulunan topraklar olup karģılığında haraç vergisi öderler. Ġkta Sisteminin Sağladığı Yararlar BĠLĠM VE SANAT Türk hükümdarları bilim adamlarını korudular. Bilim, edebiyat ve sanatın hamisi olarak, büyük hizmetler yaptılar. Ülkeyi; cami, medrese, kütüphane, hastane, imaret ve kervansaraylarla donattılar. Bunlara bağlı vakıflar kurarak varlıklarının devamını sağladılar. Selçuklularda ilk medrese, Tuğrul bey zamanında NiĢapur'da açıldı. Alp Arslan döneminde Hazine üzerindeki maaģ yükünü kaldırmıģtır. Üretimde verimlilik ve sürekliliği sağlamıģtır. Ülkenin her tarafında güvenlik ve merkezi otoritenin gücü sağlanmıģtır. Hazineye yük olmadan asker sağlanmıģtır. Göçer Türk kabilelerinin, yerleģik hayata geçmeleri sağlanmıģtır. 21

22 EKONOMĠK HAYAT Ticaret, tarım ve hayvancılıkla uğraģmıģlardır. Ticaretin geliģmesi amacıyla yeni yollar ve kervansaraylar yapılmıģ, Ģehirlerde esnaf ve zanaatkarların iģ ve üretim faaliyetlerini dini esaslar içinde düzenleyen Lonca TeĢkilatı nı (Ahilik) kurmuģlardır. Baharat ve Ġpek yollarının Türk-Ġslam devletlerinin topraklarından geçmesi, ticari hayata büyük canlılık kazandırmıģtır. ANADOLU DA KURULAN ĠLK TÜRK BEYLĠKLERĠ Anadolu Selçuklu Devletinin yıkılmasıyla oluģan beylikler, Anadolunun TürkleĢmesini sağlamıģ, Türk kültürünün kökleģmesine katkıda bulunmuģlardır. Bulundukları yerleri Türk yurdu haline getirmiģlerdir. Ġlk Müslüman Türk Devletlerindeki Kültür Ġle Ġlgili Kelime ve Deyimler Hükümdar Ünvanları Sultan, han,hakan, melik, padiģah, hüdavendigar, gazi Divan Gulam Hassa Emir-i Arz Bakanlar Kurulu Köle asker Ücretli asker Ordunun mali iģlerine bakan kiģi DaniĢmentler Tokat, Kastamonu, Amasya, Çankırı, Kayseri ve Malatya bölgesinde kurulmuģtur. Müstevfi Mali iģleri düzenleyen kiģi ( ) Tokat ve Yağbasan Pervaneci Naib Emir-I Dad Atabey Dizdar ÖĢür Cizye Külliye BeĢtegani Tezhip Fresk Hat Dirliklerin dağıtımını ve kayıtlarını yapan kiģi Hükümdarın vekili Adalet iģlerini yürüten kiģi ġehzade öğretmeni Kale komutanı Müslümanlardan alınan toprak vergisi Gayrimüslimlerden alınan kelle vergisi Cami, medrese, imaret, hastane gibi çeģitli yapıların bütünlüğü Gulam askerlerine üç ayda bir verilen maaģ Süsleme sanatı YaĢ alçı üzerine yapılan resim Yazı Saltuklar ( ) Artuklar ( ) medreseleri Anadolu daki ilk medreselerdir. Erzurum, Bayburt, Tercan, Oltu bölgesinde kurulmuģtur. Tepsi Minare, Mama Hatun Kervansarayı, kale Cami ve Erzurum Ulu Cami en önemli eserleridir. Diyarbakır, Batman, Mardin ve Harput bölgesinde kurulmuģtur. Hasankeyf, Hatuniye Medresesi, Artuklu Sarayı, Malabadi Köprüsü baģlıca eserleridir. Minyatür Boyutsuz resim Erzincan, Kemah, Divriği ve Lonca Ribat Mir I Arazi KadıleĢger Tuğracı Esnaf TeĢkilatı Ticareti geliģtirmek amacıyla yapılan kale, kervansaray Devlete ait olan toprak Askeri davalara bakan kiģi Divan yazıģmalarını yürüten kiģi Mengücekler ( ) ġebinkarahisar bölgesinde kurulmuģtur. BaĢlıca eserleri Kale Cami, Divriği Ulu Cami ve Kayıtbay Cami dir. MüĢrif Mali ve idari teftiģ yapan kiģi Haraç Gayrimüslimlerden alınan toprak vergisi Emir ül Sehavil Deniz kuvvetleri komutanı 22

23 ANADOLU SELÇUKLU DEVLETĠ NĠN KÜLTÜR VE UYGARLIĞI DEVLET YÖNETĠMĠ Anadolu Selçuklu Devleti nin baģında, sultan adı verilen bir hükümdar bulunurdu. Devlet ve ülke, hükümdar soyunun ortak malı sayılırdı. Sultan ölünce, onun ailesinden biri devletin baģına geçerdi. Anadolu Selçuklu Devleti hükümdarları, önceki Türk-Ġslam hükümdarlarından farklı olarak keyhüsrev, Keykavus, keykubat gibi Farsça ünvanlar kullanmıģlardır. Anadolu Selçuklu Devletinde devlet iģleri Büyük Divan da görüģülürdü. Büyük Divan a (Divan-ı Saltanat) bağlı olarak çalıģan divanlar Ģunlardır: Hükümdar devlet merkezinden ayrıldığında, ona ait dev- Niyabet-i Saltanat let iģlerini yürütür. BaĢkanı Naib-i Sultan dır. Divan-ı Tuğra YazıĢmalardan sorumludur. (Divan-ı ĠĢra) BaĢkanı Tuğra-i, MünĢi dir. Akerlerin ihtiyacını karģılar. Divan-ı Arz BaĢkanı Ariz, Emir-i Ariz dir. Mali iģlerden sorumludur. Divan-ı Ġstifa BaĢkanı Müstevfi dir. Askeri ve adli iģler dıģındaki ülke denetiminden sorumludur. Divan-ı ĠĢraf BaĢkanı MüĢrif dir. Ülke topraklarının kayıt defterlerini tutar. Has ve iktaların Divan-ı düzenlenmesinden ve bunlarla ilgili menģur ve beratların Pervane hazırlanmasından sorumludur. BaĢkanı Pervaneci dir. Ülke, yönetim bakımından bölümlere ayrılmıģtı. Eyalet (il) adı verilen bu bölümleri, hükümdar ailesinden olan melikler ve valiler yönetirdi. Meliklerin yanında bir de atabey bulunurdu. Atabey, meliklerin deneyim kazanmaları için çaba harcayan bilgili bir görevliydi. Eyaletlerde, askerlik iģlerine subaşılar, adalet iģlerine kadılar bakardı. Anadolu Selçuklularında ordu, sultanın Ģahsına ait askerler (Hassa ordusu), Türkmenler ve ıkta sahiplerinin beslediği askerlerden meydana geliyordu. SavaĢ sırasında; ok, yay, kılıç ve topuz gibi silahlar kulanılırdı. Anadolu Selçukluları, denizciliğe de önem verdiler. Akdeniz ve Karadeniz kıyılarında tersaneler kurdular. Bunlardan, Alaiye ve Sinop tersaneleri çok önemliydi. OluĢturulan donanma ile hem deniz ticareti geliģtirildi hem de kıyıların güvenliği sağlandı. DĠN VE ĠNANIġ Anadolu Selçuklu Devleti döneminde, Türkiye de yaģayan insanları çoğunluğu Türk ve Müslümandı. Ayrıca burada, baģka dinlere inanan insanlar da vardı ve Türklerle yanyana yaģıyorlardı. Onlara hoģgörü gösteriliyor, inanç özgürlüğü tanınıyordu. Anadolu Selçuklu sultanları, yönetimleri altındaki insanlar arasında din farkı gözetmezlerdi. SOSYAL VE EKONOMĠK YAġAM Türkler Anadolu yu yurt edindikten sonra burada her bakımdan geliģme oldu. Yeni köyler ve Ģehirler kuruldu. Ülke bayındır hale geldi. Halk Ģehirli, köylü ve göçebe olmak üzere üç gruba ayrılıyordu. ġehirliler ticaret ve zanaatla, köylüler hayvancık ve tarımla, göçebe Türkmenler ise hayvancılıkla uğraģıyorlardı. Demircilik, bakırcılık ve marangozluk gibi zanaat dalları çok geliģmiģti. ġehirlerde ticaretle uğraģanlar tarafından kurulan Ahi teģkilatları vardı. Bu teģkilat içinde zanaatkârın iģ kollarına göre loncaları olurdu. Zanaatkârlar arasında sıkı bir iģ birliği ve dayanıģma vardı. Devletin zayıfladığı zamanlarda Ahi teģkilatı Ģehirlerin güvenliğini sağlar, yönetimde etkili olurdu. Anadolu Selçukluları döneminde iç ve dıģ ticarete önem verilirdi. Ticaret yolları güvenceye alındı. Kervanların konaklaması için kervansaraylar yaptırıldı. Ayrıca deniz ticareti geliģtirildi. Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubat döneminde devletin ekonomisi, altın para bastıracak kadar güçlüydü. Anadolu Selçuklularında topraklar; devletin malı olarak kabul edilir ve miri arazi olarak adlandırılırdı. 23

24 Miri arazi; has, ikta ve vakıf arazisi olarak üçe ayrılırdı. Has arazilerinin geliri sultana ayrılmıģtı. Sultan bu toprakları istediği gibi kullanma hakkına sahipti. Ġkta; hizmet karģılığı olarak verilen toprağın geliridir. Ġkta sahiplerinin elde ettikleri gelirin bir kısmıyla geçimlerini sağlar, bir kısmıyla da asker beslerdi. Mülk arazi; görevlerinde baģarılı olan devlet adamlarına verirdi. Bu toprak, sahibinin ölümünden sonra çocuklarına kalırdı. Vakıf arazi; geliri, çeģitli sosyal kurumların giderleri için ayrılan topraklardı. YAZI, DĠL VE EDEBĠYAT Anadolu Selçuklu Devleti döneminde halkın Türkçe konuģmasına karģın bilim dili Arapçaydı. Edebiyat ve devletin resmi dili ise Farsçaydı. Karamanoğlu Mehmet Bey, Anadolu Selçuklu Devleti nin veziri olduğu sırada, devletin resmi dilinin Türkçe olduğunu ilan etti (1277). (14 Mayıs Dil Bayramı) Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemindeki Edebi Eserler: DaniĢmentname Battalname Halk Dede Korkut Hikayeleri Edebiyatı Nasreddin Hoca ve BektaĢi Fıkraları Garipname (AĢık PaĢa) Mesnevi, Divan-ı Kebir, Fihi Tasavvuf Mafih (Mevlana) Edebiyatı Divan, Risaletü n Nushiye (Yunus Emre) Divan, Ġskendername, CemĢid ü HurĢid (Germiyanlı Divan Ahmedi) Edebiyatı Selçuklu ġahnamesi (Hoca Dehhani) Rehavendi nin yazdığı Selçuklu Tarihi ve Ġbni Bibi nin yazdığı Türkiye Selçuklu Tarihi, Anadolu Selçuklu tarihini anlatan iki önemli eserdir. BĠLĠM VE SANAT Anadolu Selçuklu sultanları bilim adamlarına, yazar ve Ģairlere çok değer verirlerdi. Onlara destek olurlardı. Bu dönemde Mısır, Suriye, Ġran, Irak gibi ülkelerden pek çok bilim adamı Anadolu ya getirilirdi. Onların çalıģmalarından yararlanılırdı. Medreseler o dönemin en önemli eğitim, öğretim ve bilim kurumlarıydı. Burada dini bilgilerin yanında matematik, tıp, felsefe ve gök bilimiyle ilgili dersler de okutulurdu. Türkler, Anadolu ya yerleģtikten sonra hemen bayındırlık iģlerine giriģtiler. Saraylar, camiler, mescitler, medreseler imaretler, hastahaneler, kervansaraylar, hamamlar, surlar, kaleler ve tershaneler yaptırdılar. Yaptırılan çok sayıdaki eser, dini ve sosyal alanlarda halka hizmet verdi. Bu yapıların kapıları, pencereleri, kubbeleri çok güzel çiniler, taģ ve tahta oymalar, kabartma yazılar ve nakıģlarla süslendi. Konya, Sivas, Kayseri, Erzurum, Ahlât, Divriği, Tokat, Malatya, Ģehirlerinde Selçuklulardan kalma pekçok mimari eser bulunmaktadır. Konya da Ġnce Minare Medresesi ve Karatay Medresesi, Konya ile Aksaray arasında bulunan Sultan Hanı, Sivasta Gök Medrese, Kayseri de Ulucamii, DarüĢĢifa (hastahane), Divriği de Ulucamii, Erzurum da Çifte Minare, Alanya da (Alaiye) Kızılkule ve tershane bu dönemden kalan en önemli eserlerin baģlıcalarıdır. Selçuklulardan heykel ve resimler de kalmıģtır. Halıcılık ve maden iģçiliğinde de ileri gidilmiģtir. Önemli Bilim Adamları: Farabi Ġbn-i Sina El Biruni Gazali Harizmi Ġbn-i RüĢd Ömer hayam EĢari El Razi Buhari Firdevsi Utbi Ġbn-i Haldun 24