ÇALDIRAN SAVAI NA KADAR OSMANLI - SAFEV LKLERNE KISA BR BAKI A BRIEF REVIEW OF THE RELATIONS BETWEEN OTTOMAN AND SAFAVI BEFORE THE CHALDIRAN WAR

Transkript

1 ÇALDIRAN SAVAI NA KADAR OSMANLI - SAFEV LKLERNE KISA BR BAKI A BRIEF REVIEW OF THE RELATIONS BETWEEN OTTOMAN AND SAFAVI BEFORE THE CHALDIRAN WAR Dr. Bilal DEDEYEV* Özet Güçlü Türk devletleri arasında üstünlük mücadelesi, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi çerçevesinde deerlendirildii zaman tarihin hemen her devrinde mevcut olmutur. 15. yüzyıl balarında Yıldırım Bayezid ( )-Timur ( ); 15. yüzyılın ikinci yarısında Fatih ( )- Uzun Hasan ( ) münasebetleri buna örnek olarak gösterilebilir. Bu tip ilikilerden biri de Osmanlı Devleti yle 16. yüzyılın balarında Azerbaycan da kurulmu olan Safevi Devleti arasında yaanmıtır. Öncekilerden farklı olarak Osmanlı - Safevi münasebetleri daha çok iz bırakmı görüntüsü vermektedir. Bu hegemonluk mücadelesinde bazen Avrupa ülkelerinin etkili olduu da görülmütür. Ayrıca, bu dönem Osmanlı - Safevi ilikileri uzun yıllar sadece bir yandan ele alınarak deerlendirilmeye çalıılmıtır. Bu konuda son zamanlarda yapılan aratırmalar 16. yüzyılın balarında ortaya çıkan Osmanlı - Safevi ilikilerinin çeitli sebepler açısından incelenmesini öngörmektedir. Selim. Anahtar kelimeler: Safevi Devleti, Osmanlı Devleti, Sultan II Bayezid, ah smail, Sultan Abstract The struggle for dominance among powerful Turkish States, when evaluated on the frame of Turkish World Dominance Conception, has existed in all periods of the history. As an example, the intercourse between Yildirim Bayazid ( ) and Timur ( ) in the first period of the 15 th century and the intercourse between Fatih ( ) and Uzun Hasan ( ) in the second half of the 15 th century can be shown. One of these kinds of intercourse was between the Ottoman Empire and Safavi State founded in Azerbaijan in the first period of the 16 th century. Different from the antecedents, The Ottoman and Safavi intercourse gives the vision that it left more traces. Some European countries being active in this struggle for hegemony are sometimes seen. Besides, the relations between The Ottoman and Safavi of this period have been analyzed only approaching this matter only from one side for a long time. Recent researches in this matter foresaw the relations between the Ottoman and Safavi in the first periods of 16 th century to be researched from different aspects. Key words: The Safavi Empire, The Ottoman Empire, Sultan Bayazid II, Shah Ismayil, Sultan Selim. ah smail - Sultan II. Bayezid Münasebetleri Akkoyunlu Elvend Bey üzerinde erur daki zaferinden sonra, 1501 in güzünde Tebriz e gelen smail ( ), ahlıını ilân ederek, Azerbaycan ve Orta Dou da etkili olan Safevi Devleti ni kurdu. Böylece, senelerden beri verilen mücadele sonunda, Safevî eyhlerinin düüncesi ile Türkmen airetlerinin arzuları dorultusunda hayal gibi görülen devletin kuruluu gerçekletirilmi oldu. Bu durumda alınan tüm önlemlere ramen, Osmanlı topraklarından Azerbaycan a olan göç önlenememi; smail, Tebriz i ele geçirip devletini

2 127 ilân etmiti 1. Bu sırada Venedik le ciddî bir ekilde sorun yaayan II. Bayezid ( ) 2, Safevi Devleti nin kurulmasını engellemekte biraz geç kalmıtı. Aldıı önlemler ise sınır valileri yüzünden etkisiz olmutur 3. ah smail ise, 1502 baharında Erzincan a doru harekete geçti. Bunun sebebi, erur yenilgisinden sonra Diyarbakır a kaçan Elvend Bey in Erzincan civarına gelmi olduu haberi idi. II. Bayezid, Elvend Bey Diyarbakır da iken, özel elçisi Mehmed Aa Çavubaı yla ona gönderdii mektupla, ehzadeler arasındaki mücadeleye son vererek bütün kuvvetlerinin Safevîlere karı kullanmalarını önermi ve bu konuda her türlü yardımı edeceini bildirmiti 4. Muhtemelen Elvend, II. Bayezid in mektubundan cesaretlenerek tekrar Safevîler le mücadele için harekete geçmi ve Tercan ın güneyindeki Saru Kaya ya gelmiti. Bunu haber alan ah smail, Elvend Bey üzerine yürümü; Elvend Bey ve askerleri yenilerek Tebriz yönüne çekilmi; oradan Ucan a gelmitir. ah smail in Makü den Tebriz e geri döndüünü haber alan Elvend Bey, Badat a kaçmıtır 5. Ayrıca, bu dönemde II. Bayezid in Akkoyunlu Sultan Murat la da birtakım temasları olmutur. Tayyib Gökbilgin in tespitlerine bakılırsa, Osmanlı Devleti ne sıınmı Akkoyunlu ümerasından Uzun Hasan ın amcasının torunu olan Ferruhad Bey, II. Bayezid döneminde geri dönerek iraz da Sultan Murat ın hükümdar olması için yardımda bulunmutur. Bu ahsın muhtemelen Sultan Murat ın ah smail e yenilgisinden sonra, II. Bayezid in son dönemlerinde Osmanlı Devleti ne dönmesi 6 yukardaki görüü teyid etmektedir. Safevîler, ilk dönemler Tebriz ve civarının çounlukla Sünnî olduundan dolayı bu yöre halkına güvenemiyordu. Hatta ah smail e bazı reformlarını zorla hayata geçirmesine ramen yakın adamları tarafından bu konuda dikkatli olması önerildi 7. Durum böyle olunca, Safevî Devleti nin güçlü ve büyük devlet olması için çok sayıda askerî kuvvete ihtiyaç vardı. ah smail, güvenilir askerî gücünü, aynı zamanda müritleri olan Anadolulu Türkmenler arasından salamak zorunda idi. Bu nedenle, H. 908 ( ) de ah smail, II. Bayezid e bir mektup göndererek kendisine balı sofîlerin Erdebil deki tekkeye gelmeleri için izin verilmesini rica etmiti. Onun bu istei II. Bayezid tarafından kabul edilmemitir 8. Ciddi engellemelere ramen Osmanlı Devleti de, yeni kurulmu Safevî Devleti ile ilikilerini sürdürmek zorunda idi. II. Bayezid H.908 ( ) de altı dı ülke temsilcisini aynı günde kabul etti. Bunlardan biri de Safevî Devleti nin gönderdii elçilik heyeti idi 9. Bu durum, Osmanlı Devleti nin resmen Safevî Devleti ni tanıması anlamına gelmekte idi. Böylece, Osmanlı-Safevî münasebetlerinde diplomatik ilikiler de resmen kurulmu oldu. Buna karılık II. Bayezid, H.910 ( ) kıında Mehmed Çavu Balaban bakanlıındaki elçilik heyetini Safevî Devleti ne göndermitir. Osmanlı elçisi, ah smail e II. Bayezid den iki mektup götürmütü. Mektupların birinde smail e ah yerine emir yazılmı; Akkoyunlu Murat a karı kazanılan zaferi tebrik edilmitir. Dierinde ise II. Bayezid den ah smail e öütte bulunulmutur 10. Ancak, bundan sonraki yazımalarda smail e ah diye hitap etmesi, onu devlet bakanı olarak kabul ettiini göstermektedir 11. Böylece yumuak; fakat samimi olmayan Osmanlı-Safevî ilikileri * Qafqaz Üniversitesi BF Politoloji Bölümü Öretim Üyesi, Bakü/Azerbaycan. bdedeyev@qafqaz. edu. az. 1 Geni bilgi için bkz. Oktay Efendiyev, Azerbaycan Safeviler Devleti, Bakü, 1993; Tofik Necefli, ah smail in Sultan II. Bayezid le Karılıklı Münasebetlerinin Müasir Türkiye Tarihünaslıında Eksi, Haberler, Sayı 8, Bakü, 2007, ss Selahattin Tansel, Yeni Vesikalar Karısında Sultan kinci Bayezit Hakkında Bazı Mütalâalar, Belleten, C. XXVII/106, Ankara, 1963, s Bilal Dedeyev, Safevi Tarikatı ve Osmanlı Devleti ilikileri,, S.5, (Kasım 2008), ( ss ahin Fazil Farzalibeyli, Azerbaycan ve Osmanlı mperiyasi (XV.-XVII. Asırlar), Bakü, ss ; Oktay Efendiyev, Sultan II. Bayezid ve ah smail, XIII. Türk Tarih Kongresi Ankara, 4-8 Ekim 1999, C. III, I. kısım, Ankara, 2002, s Faruk Sümer, Safevîler Devleti nin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Türkleri nin Rolü, Ankara, 1992, s Tayyip Gökbilgin, XVI. Asır Balarında Osmanlı Devleti Hizmetindeki Akkoyunlu Ümerası, Türkiyat Mecmuası, C. IX, (stanbul, 1951), ss Fahruddin Musevî Erdebilî Necefî, Tarihi Erdebil ve Danimendan, C. I, Tahran, 1388, s. 86; Efendiyev, a.g.y. Solak-Zâde, Tarih, C. I, (Haz. Vahit Çabuk), Ankara, 1989, s. 429; Sümer, a.g.e., s. 23; Necefli, a.g.m., s.40. erefhan Bitlisî, eref-nâme, (Rusça ya çev. E.. Vasilyev), Moskova, 1976, s Efendiyev, a.g.t., ss Feridun Bey, Müneatü s-selatin, C. I, stanbul, 1274, ss

3 128 balamıtır. Bu durum, ah smail in Maveraünnehir hükümdarı eybani Han ı malup edinceye kadar sürmütür. Bu aralar Osmanlı Devleti tarafından birtakım tedbirler alınmasına ramen Safevî ülkesine göçler devam etmekte idi. Bu da Osmanlı ekonomisini kötü bir ekilde etkilemitir. Gidenlerin yerlerinin boalması ve bu yüzden vergilerin ödenmemesi, tımar sistemine dayanan Osmanlı Devleti ni zor durumda bırakmıtır. Bunun önüne geçmek için bir müddet sonra II. Bayezid in koyduu yasakları sonucu Anadolu dan Azerbaycan a gidenlerin sayısı kısmen de olsa azalmıtı. Bunun üzerine ah smail, II. Bayezid e bir mektup göndererek yasaın kaldırılmasını rica etmitir. II. Bayezid ise, bunun bu artlarda mümkün olmadıını, devletin çok zarar çektiini ve zaten geri dönmeye söz verenlere bu yasaın uygulanılmayacaı cevabını vermitir 12. Osmanlılarla Safevîler arasında bir dier iliki, ah smail in Dulkadıroulları üzerine yaptıı sefer esnasında yaanmıtır. Bazı Osmanlı kaynakları bu seferin nedenini Alaüddevle Bey in kızını ah smail e vermemesi olarak yazmaktadır 13. Fakat asıl neden ise, Alaüddevle Bey in Safevîler e karı Akkoyunlulara siyasî destek vermi 14 ve Osmanlı Devleti yle birlikte sofîlerin Azerbaycan a gitmelerini engellemi olması gösterilebilir. Gerçekten Alaüddevle Bey, ilk balarda Mara, Elbistan, Harput ve Yozgat bölgelerinden büyük bir topluluun ah smail e gitmesinin douracaı tehlikeyi fark edememiti 15. Safevî Devleti kurulduktan sonra, özellikle 1502 den itibaren iin vahametini fark eden Alaüddevle Bey tepki göstermeye balamıtır 16. Daha sonra ah smail in Dulkadır Beylii yle akrabalık kurarak bu sorunu çözmeyi düündüü anlaılmaktadır. Dulkadırolu, ilk balarda söz verdiyse de bir müddet sonra Osmanlı Devleti nden yardım sözü aldıından 17, ah smail in iîliini bahane ederek bundan vazgeçmitir. Bununla da yetinmeyip, ah smail in dümanı Akkoyunlu Murat ı Mara ta barındırmı, kızı Benlü Hatun u onunla evlendirmiti 18. Son olarak, Safevî elçisine iyi davranmamı; onu cezalandırarak Közgölü nde hapsetmiti 19. ah smail, yukarıda söylenen nedenlerden dolayı Alaüddevle ile hesablamak için 1507 de Dulkadir Beylii üzerine yürüdü. Bu seferde, Erzincan yolunu tercih etti. Bunun sebebi, Anadolu Kızılbaları nı yanına celbetmek idi 20. Ayrıca Osmanlı nın tutumu da ah smail için önemli idi. Çünkü, Elbistan a varmak için Osmanlı topraklarından geçmesi gerektii için II. Bayezid ten geçi izni isteyen ah smail, bir müddet sınırda haberi bekledi. II. Bayezid in ricayı kabul etmesi üzerine Safevî ordusu halka zarar vermeden Elbistan a doru ilerledi 21. Buna benzer bir hadise Uzun Hasan döneminde de yaanmıtı. II. Bayezid, Amasya valisi iken, hiçbir önlem alınmadan izin verildiinden Akkoyunlular Osmanlı sınırını geçmi ve Tokat ı yamalamıtı. Tekrar böyle bir olayın yaanabilecei endiesiyle Yahya Paa komutasındaki Osmanlı ordusu Ankara ya kadar gelip, bu bölgeyi korumaya aldı 22. Bu ekilde önlem alınması, yöredeki Safevî taraftarlarının verecekleri zararları da engellemi olmalıdır. Alaüddevle Bey, Safevîler karısında dayanamayacaını anlayınca sarp Turna Daı na sıındı. ah smail, bir müddet bekledikten sonra, hırsını Elbistan ve Mara ehirlerinden aldı 23. Bu seferde, Safevîlerin tek kazancı, Diyarbakır bölgesini denetim altına almaları olmutur A.g.e., ss Hoca Sadeddin, Tâcü t-tevârih, (Haz. smet Parmaksızolu),C. III, stanbul, 1979, s. 350; Solak-Zâde, a.g.e., s Rafet Yinanç, Dulkadir Beylii, Ankara, 1989, ss Sümer, a.g.e., s. 19. Yinanç, a.g.e., s Haniwaldanus Anonimine Göre Sultan Bayezid-i Veli, (Haz. Richard F. Kreutel), (Kısaltma: Haniwaldanus Anonimi ), stanbul, 1997, s. 41. Yinanç, a.g.e., s. 91. Sümer, a.g.e., ss smail Hakkı Uzunçarılı, Osmanlı Tarihi, C. II, Ankara, 1998, s Solak-Zâde, a.g.y.; Feridun Bey, a.g.e., ss ; Yinanç, a.g.e., s. 93; Sümer, a.g.e. s. 29; Efendiyev, a.g.e., s. 93. Haniwaldanus Anonimi, ss ; Solak-Zâde, a.g.y. Solak-Zâde, a.g.y.; erefhan, a.g.e., s. 152; Uzunçarılı, a.g.e., s erefhan, a.g.y.; Gelibolulu Mustafa Âlî, Kitâbü t-tarih-i Künhü l-ahbâr, (Haz. Ahmet Uur ve dierleri), Kayseri, 1997, ss ; Lütfi Paa, Tevârih-i Âl-i Osman, (Haz. Âlî Bey), stanbul, 1990, s. 201; nanç, a.g.e., s. 94.

4 129 Bu gelimelerden sonra Osmanlı Devleti nde büyük bir deprem vuku bulmutu 25. Safevî Devleti ise, Maveraünnehr hâkimi Özbek eybani Han la mücadele etmekte idi. Bu yüzden, Osmanlı Devleti yle ilikilerini sıcak tutan ah smail, eybani Han la hesaplamak için harekete geçmi; 1510 Aralıı nda eybani Han ı aır bir yenilgiye uratmı; Herat, Merv ve Belh ehirleri dâhil tüm Horasan bölgesini Safevî sınırlarına katmıtır 26. eybani ye karı kazandıı zaferden sonra daha da güçlenen ah smail in dı politikada deiiklik yaptıı görülmektedir. Safevîlerin karısında dünya devleti olmak için tek engel olarak artık Osmanlı Devleti kalmı idi. Bu yüzden, Osmanlı ya karı baskılarını propaganda yoluyla artırmıtır. Aynı zamanda ah smail in baarıları, Anadolu da yaayan Safevî sempatizanı pek çok kiinin o taraflara göç etmesine neden olmutur. Halk arasında da ah smail yakında bir sefer düzenleyerek Osmanlı ülkesini hâkimiyeti altına alacak. diye dedikodular dolamaya balamıtır. Buna mukabil Safevî taraftarları, ah geldii zaman ona yardım için ciddî bir ekilde silahlanmaya balamılardı. Bu faaliyetleri eyh diye tanınan Safevî halifeleri yönetmilerdir 27. Bu dönemde Anadolu da ah smail taraftarları o kadar artmıtı ki, ehzade Korkut ve ehin ah, saltanat mücadelelerinde onların desteini elde etmek için Safevîlie meyilli görünmek zorunda kalmılardır 28. Dier taraftan, Osmanlı yönetimi, ülkeyi sarmı bu tehlikeyi önlemek için birtakım tedbirler almaya baladı. II. Bayezid in uygulamaya soktuu sıkı tefti sonucu kırmızı taçlı herkes Safevî müridi oldukları gerekçesiyle yakalanarak idam edilmitir. Ayrıca sofîlie meyli görünen ve Osmanlı Devleti ne karı hareket eden kiiler, aileleri ile birlikte Mora adasına sürülmütür. Ülkenin her tarafına ulaklar gönderilerek valilerden Safevî taraftarlarının denetimlerinin sıkı yapılması istenmitir 29. Bunun sonucu, Rumeli ve Anadolu da çok sayıda köy ve kasaba büyük ölçüde boalmı, devlet ciddî anlamda ekonomik buhran tehlikesiyle karı karıya kalmıtır. ah smail ise, eybani Hanlı Özbekleri malup ettikten sonra kendisini Timur kadar güçlü görmü 30, fakat Osmanlı engelini de hiçbir zaman göz ardı etmemitir. Osmanlı nın gücünü amak için, adeta bu devleti içinden çökertme yoluna gitmitir. Bunu yaparken Osmanlı Devleti yle olan ilikilerine çok dikkat etmi, hem askerî, hem de ekonomik balantısının birden bire kesilmesini istememitir 31. Ayrıca, Osmanlı Devleti nin sosyal yapılanmadaki sorunlarından ve siyasi durumundan faydalanma yönüne gitmitir. Bunun için Safevilik propagandasının Osmanlı toplumunda gizli bir ekilde yapılmasını salamıtır. ah smail, II. Bayezid in aldıı tüm önlemlere ramen faaliyetlerinde büyük ölçüde baarılı olmutu. Ayrıca, Avrupa ülkeleri de Osmanlı ya karı Safevilerle ilikiler kurmaya çalımılardır. Bunun sonucu olarak Venedikliler 1502 den itibaren Safevîlerle ilgilenmeye balamıtır. Buna karılık ah smail de 1508 de bir elçilik heyetini Venedik e göndermi; ancak Osmanlı Devleti nden çekindii için Venedik Hükümeti buna souk yaklamı 32 veyahut iki büyük devletin uzun müddetli çarpıarak yıpranmalarını düünmütür. Bu dönem Safevi-Osmanlı ilikilerindeki bir önemli olay da Nisan 1510 da balayan ve bir seneden fazla süren ah Kulu isyanı meselesidir. ah Kulu, Hamid ve Teke-ili (Isparta ve Antalya cıvarları) bölgelerinde Safevî taraftarları ve babasının etkisiyle Kızılba kültürüne çocukluktan itibaren aina olmutu. Son derece faal, cesur ve zeki olduundan kısa sürede ah smail in Anadolu da faaliyet gösteren adamlarının en seçkinlerinden biri haline gelmiti. Onun ah smail ile ilikisi Osmanlı Devleti tarafından çok geç tespit edilmitir. ah Kulu, Elmalı da züht ve takva sahibi olarak görünüp, bir maarada ikamet etmeye balamı ve 25 Yusuf Küçükda, II. Bayezid, Yavuz ve Kanunî Devirlerinde Cemali Ailesi, stanbul, 1995, s Hafız Hüseyin Kerbelayî Tebrizî, Ravzetü l-cinân ve Cennetü l-cinân, C. II, Tahran, 1349, ss ; erefhan, a.g.e., ss ; Müneccimbaı, Sahaifü l-ahbar fî Vekayii l-a sar, C. III, (Tercümü Nedim), stanbul, 1285, ss Dedeyev, a.g.m., ss Haniwaldanus Anonimi, ss ; Sümer, a.g.e., s Haniwaldanus Anonimi, s ah smail in Sultan Selim e cevabî mektubu. Feridun Bey, a.g.e., s Yusuf Küçükda, Osmanlı Devleti nin ah smail in Anadolu yu iîletirme Çalımalarını Engellemeye Yönelik Önlemleri ( Kısaltma: Anadolu yu iîletirme), Osmanlı, I, Ankara, 1999, s Selahattin Tansel, Sultan II. Bayezit in Siyasî Hayatı, stanbul, 1966, s. 245; Yakup Mahmudov, Vzaimootnoeniya Gosudarstv Akkoyunlu i Safevidov s Zapodnoyevropeyskimi Stranami, Bakü, 1991, ss

5 130 eyh unvanını almıtı. ehzade Korkud un kendisini ziyaret ettii, hatta II. Bayezid in ah Kulu nun tekkesine her sene altı-yedi bin akçe sadaka gönderdii de bilinmektedir 33. ehzade Korkut, tahta çıkma düüncesinde olup, muhtemelen onun desteini almak için böyle davranmıtır. ah Kulu isyanında Osmanlı Devleti aır siyasî ve sosyo ekonomik sorunlarla karı karıya kalmıtı. syancıların uradıı yerler yamalanıp harap edilmiti 34. Bunun yanında bir defaya mahsus 15 bin göç de buna ilâve edilince, kimsesiz bo yerlerin çoalmasıyla ekonomik denge altüst olmutu. Bunun sonucu olarak birçok kii isiz kalmı, sipahi grubu devlete karı cephe almıtır 35. Bu huzursuzluklardan dolayı halk arasında iddetli bir tedirginlik ortaya çıkmıtı. Safevîlerin Anadolu da hızla yayılmaları, Osmanlı genel toplum düzeninde sosyal yapıyı bozmu, birbirinden nefret eden katmanlardan oluan bir toplum görüntüsü almıtı. Hal böyle iken, II. Bayezid, yalılıı nedeniyle devleti yönetemez duruma gelmi, bu belirsizlik sonucunda ülkede siyasî bir kriz meydana gelmitir. Osmanlı Devleti nde iddetlenen saltanat mücadelesi (1512), Safevi-Osmanlı ilikilerini de etkilemitir. Bu taht kavgasını kazanan Sultan Selim in cülûsunu tebrik için, birçok Dou ve Batı ülkelerinden heyetlerin gelmesine ramen ah smail stanbul a elçi göndermemiti 36. Hatta Nur Ali Halife isyanını destekleyerek Sultan Selim e olan tepkisini göstermitir. Ayrıca kendilerine yakın gördükleri ehzadelere de destek vererek Osmanlı Devleti nin iç ilerine müdahale etmeye çalımı, bu da zaten gergin olan Osmanlı- Safevî ilikilerini biraz daha keskinletirmitir. Osmanlı Devleti nin Safevi Devleti ne Karı Aldıı Önlemler Sultan Selim, Osmanlı tahtına geçtikten (1512) hemen sonra, saltanatta hak iddia eden ehzadeleri bertaraf ederek devleti ve toplumu tehdit etmekte olan Safevî tehlikesine karı önlemler almaya baladı. Daha ehzadelii döneminde, Trabzon valisi iken Safevî güclerine karı birtakım baarılı çıkılar yapmıtı 37. Padiah olmadan önce babası II. Bayezid in Safevî Devleti üzerine ordunun baında gitmesine dair teklifini kabul etmeyip, bunun hükümdar olmadan gerçekleemeyeceini bildirmesi ile padiah olduunda ilk iinin Safevî problemini halletmek olduu mesajını vermi oluyordu. Böylece, Sultan Selim, Safevî yayılmacılıına karı çıkarak, bir takım önlemler almaya balamıtır. Bu yapılanları u ekilde sıralayabiliriz: a) Siyasi lk olarak, Sultan Selim kendi istedii ekilde siyasî ortamı oluturma yönüne gitmitir. Yukarıda da deinildii üzere, tahtta gözü olan ehzadelerin Safevî Devleti ve Batı ya sıınmasını önlemek için her birini deiik yollarla ortadan kaldırmıtır. Daha sonra, Avrupa ülkeleriyle tek tek görüüp, daha önce onlarla yapılan anlamaları yenilenmitir 38. Ayrıca Safevî Devleti dıında Dou Müslüman devletlerinin destei de alınmaya çalıılmıtır Anonim, Tevârih-i Âl-i Osman, F. Giese Neri, (Haz. Nihat Azamat), stanbul, 1992, s. 132; Haniwaldanus Anonimi, ss ; Solak- Zâde, a.g.e., ss. 454, 457; Uzunçarılı, a.g.e., s. 230; Yusuf Küçükda, Osmanlı Devleti nin ah smail in iî Propagandalarına Halvetîye ile Karı Koyma Politikası, XIII. Türk Tarihi Kongresi 4-8 Ekim 1999 Ankara, Ankara, 2002, s Geni bilgi için bkz., Tansel, a.g.e., ss Bilal Dedeyev, Azerbaycan ile Osmanlı Devleti Arasında olan ctimai Münasebetlerdeki Köç Hadiseleri ( ), Medeniyet Dünyası, S.12, Bakü, 2006, s Joseph Von Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, C. III, stanbul, 1329, s ükrî-i Bitlisî, Selim-Nâme, (Haz. Mustafa Argunah), Kayseri, 1997, ss ; Bu konuyla ilgili Haldun Erolu bilgi verirken, 1511 de çatıma esnasında ehzade Selim in ah smail i yakaladıını bildirmektedir (Osmanlı Devleti nde ehzadelik Kurumu, Ankara, 2004, s. 180). Bilginin alındıı Künhü l-ahbar da bu konu ele alınırken, ah smail in kardeinin esir edildii söylenmitir (Mustafa Âlî, a.g.e., ss ), Mustafa Âlî dıındaki kaynaklarda böyle bir eye raslanılmamaktadır. Ayrıca, ehzade Selim in Safevîler le olan çarpıması, 1508 de cereyan etmitir. Bu konu için bkz.. Tansel, a.g.e., s dris-i Bidlisî, Selim ah-nâme, (Haz. Hicabi Kırlangıç), Ankara, 2001 ss ahin Farzalibeyli, Resmi Belgelerde 23 Austos Çaldıran Savaı nın Nedenleri ve Sonuçları, XIII. Türk Tarih Kongresi 4-8 Ekim 1999, Ankara, 2002, s. 81.

6 131 b) Kültürel Sultan Selim in yaptıı dier bir i; Osmanlı Devleti ndeki Safevî propagandasına karı tavır almak olmutur. Anadolu da Safevîlerin youn olduu yerlerde yaklaık 40 bin ah smail taraftarını ya öldürtmü veya hapsettirmitir 40. Ayrıca Safevî yayılmacılıına karı kültürel önlemler alarak Sünnî tarikatları örgütleme yönüne gitmitir. Daha sonra Osmanlı Devleti inde tehlikeli boyuta varan Safevilie karı olmakla, bu hususta özellikle Safevî Tarikatı ile aynı kökenden gelen ve Zahidiyye de birleen Helvetiyye ile ibirliine gitmitir 41. Ayrıca mehur Osmanlı ulemasından yardım talep etmi; Kemal Paa-Zade 42, Ali b. Abdülkerim 43, Hasan b. Ömer 44, Müftü Hamza 45 ve Molla Arap tan 46 Safevîlerin katline dair fetvalar almıtır. Verilen bu fetvaların dinî yanında siyasî içerie sahip olması, hem içte hem de dıta Safevîlere karı yapılanları bir nevi merulatırmıtır. Bunun yanında Safevîlerin seyyid olmadıı yönündeki bilgiler halk arasında yaygınlatırılmıtır 47. Bu da, daha sonralar Sünnî Osmanlı Devleti ne karı, iî ran Safevî Devleti imajının ortaya çıkmasına zemin oluturmutur 48. c) Ekonomik Sultan Selim in Safevîlere karı aldıı bir dier önlemi ise, ekonomik alanda oldu. Çünkü Safevî müritlerinin büyük çounluunun Anadolu daki faaliyetlerini ticaret yoluyla gerçekletirdii bilinmektedir. Ülkelerine dönerken bunlar ticarî malın yanında sava aletleri, gümü, demir gibi maden ürünlerini de götürüyorlardı 49. Osmanlı Devleti, ilk bata sınırlardan geçi sırasında kontrolü güçlendirmi; Anadolu dan ah smail e giden maddî yardımların kısmen de olsa önü kesilmitir. Daha sonra ipek ticaretine bazı engellemeler getirilerek 50 Safevî Devleti ne bir nevi ekonomik ambargonun uygulanması yoluna gidilmitir dris-i Bidlisî, a.g.e., s. 130; Hammer, a.g.e., C. IV, s. 122; Lord Kinross, Rasçvet i Upadok Osmanskoy mperii, (Rusça ya çev. M. Palnikov), Moskova, 1999, s. 183; Sümer, a.g.e., s. 36; Tofik Necefli, Çaldıran Döyüü Arefesinde Safevi-Osmanlı Münasebetleri Müasir Türkiye tarihünaslıında, ah smail Hatai-VI. Ümumrespublika Elmi-praktiki Konferansın Materialları, Bakü, 2007, s Küçükda, Anadolu yu iîletirme, ss Kemal Paa-Zâde, Fetvay-ı Kemal Paa-Zâde Der Hakk-ı Kızılba, Süleymaniye Ktp. Esat Efendi Bölümü, No: 3548, vr. 45a- 48b. 43 Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, stanbul, 1969, ss Hasan b. Ömer, Kızılbalıa Reddiye, Süleymaniye Ktp. Düümlü Baba Bölümü, No: 00197, ss Topkapı Sarayı Müzesi arivi (TSMA), No.E. 6401; Mehmet Saray, Türk ran Münasebetlerinde iîliin Rolü, Ankara, 1990, ss ; Mustafa Ekinci, Anadolu Alevîliinin Tarihsel Arka Planı, stanbul, s. 173; Farzalibeyli, a.g.t., s. 81. Kemal Paa-Zâde, a.g.e.,, vr. 46b. Safevî Devleti kurulu döneminden itibaren yaklaık 100 sene Azerbaycan Türk Devleti olma özelliini koruyabilmitir. Safevi Devleti nin ranlılaması daha sonralar olmutur. Sultan Selim den sonra Kanunî Sultan Süleyman ın ( ) düzenledii Azerbaycan seferleri (Fahrettin Kırzıolu, Osmanlılar ın Kafkas Elleri ni Fethi ( ), Ankara, 1998, ss ) ve ardından Sultan III. Murad ( ) ın Azerbaycan ı Osmanlı topraklarına katması (Bekir Kütükolu, Osmanlı-ran Siyâsî Münasebetleri ( ), stanbul, 1993, ss ; Tahsin Yazıcı, Safevîler, A., C. X, stanbul, 1988, ss ) Safevî hanedanını daha iç taraflara, yani ran bölgelerine yerlemeye zorlamıtır. Bu yüzden, bakent 1555 te Tebriz den Kazvin e ( Efendiyev, a.k.e., s. 205), I. ah Abbas ( ) devrinde ise, sfahan a taınmıtır. I. ah Abbas ın reformlarında airetlere deil, bireye önem verilmesi sonucu devlet yönetimi tamamıyla Farsların eline geçmitir. (Oqtay Efendiyev, Azerbaycan Safeviler devletinin ran devletine çevrilmesinin balanıcı, Azerbaycan Tarihi, C.III, Bakü, 1999, ss ). Bu da, Azerbaycan Safevî Devleti nin bir ran Devleti haline gelmesini kolaylatırmıtır. Küçükda, Anadolu yu iîletirme, s Ahmed Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, III, (Yavuz Sultan Selim Devri Kararnameleri), stanbul, 1991, ss Küçükda, Anadolu yu iîletirme, s. 275; Bilal Dedeyev, Azerbaycan-Osmanlı ekonomik likileri ( ), Qafqaz Universiteti Jurnalı, Sayı-18, Bakü, 2006, ss ; Dilaver Ezimli, Azerbaycanın Avropa le Ticaret Elaqelerinde Vergi Güzetlerinin Rolu ( XV. Asrın II Yarısı-XVII. Asrın I Yarısı), ah smayıl Hatai- VI Ümumrespublika elmi-praktiki konferansın materialları, Bakü, 2007, s. 118.

7 132 d) Askeri Sultan Selim, Safevîlere karı aldıı önlemleri askerî harekâtla desteklemitir. 24 Austos 1514 te yapılan Çaldıran Savaı nda 52 yenilgiye urayan ah smail, yakalanması an meselesi iken sava meydanından kaçırılarak kurtarılmıtır 53. Savatan sonra Tebriz e giren Sultan Selim in düüncesi kıı Karaba da geçirip baharda Safevî Devleti ni tamamen ortadan kaldırmak iken, yeniçerilerin baskısıyla bundan vazgeçmi; yaklaık sekiz gün sonra bu ehirden ayrılmı; Nahçıvan üzerinden Amasya ya geçmitir 54. Sava Sonrası Durum Çaldıran Savaı nın, Otlukbeli 55 muharebesiyle büyük benzerliklerinin olduu söylenebilir. Savaın gidiatı, ordu düzeni ve sayısının nispeti hemen hemen aynıdır. Hatta Uzun Hasan gibi 56 ah smail in sava alanından kaçırılma ekli de birbirinin âdeta tekrarı gibidir. Tabiî ki, her iki savata Osmanlı nın elinde bulunan ateli silahların savaın kazanılmasında oynadıı rol de unutulmamalıdır. Çaldıran Savaı, toprak konusunda Otlukbeli nden farklı olmutur. Otlukbeli malubiyetinden sonra Akkoyunlu Devleti, sadece birkaç kalesini kaybetmi olmasına karılık Safevî Devleti, güney batı topraklarının büyük bir kısmını Osmanlı ya kaptırmı; Bayburt, Erzincan ve Kiı Osmanlıların eline geçmitir de Kemah Kalesi nin alınmasından sonra Dulkadır Beylii de Osmanlı Devleti ne ilhak edilmitir 57. Sultan Selim, Amasya da iken dris-i Bitlisî yi Güney- dou Anadolu bölgesiyle ilgilenmek için görevlendirmitir. dris-i Bitlisî, özellikle Kürt airet reisleri arasındaki anlamazlıkları kısmen hallederek 1517 de bu vilâyetleri bir bir Osmanlı hâkimiyeti altına sokmutur 58. Sadece, Diyarbakır ve çevresinde Safevî Devleti yle çarpımalar bir müddet sürmütür. En son 1517 de, ah smail in Ustaclu Mehmed Han dan sonra tâyin ettii Diyarbakır Beylerbeyi Karahan, Koçhisar yakınlarındaki bir savata maktul düünce, bölgenin tamamı Osmanlı ya balanmıtır 59. Böylece, Osmanlı-Safevî sınırında Osmanlı taraftarı Kürt airetlerden oluturulmu tampon bir bölge meydana getirilmitir. Bu dönemde Kars vilâyetinin de Osmanlı nın elinde bulunduuna 60 bakılırsa, günümüz Türkiye-Azerbaycan-ran sınırının hemen hemen aynısının 1517 de belirlendii söylenebilir. SONUÇ ah smail in kurup kısa bir zamanda güçlü hale getirdii Safevî Devleti, 1510 dan sonra açıkça Osmanlı Devleti ni içten tehdit etmeye balamıtır. II. Bayezid in yalı ve hasta durumu, ah smail in Osmanlı daki faaliyetlerini bir nevi kolaylatırmıtır. Bu dönem ah smail, II. Bayezid in aldıı tüm 52 Temel kaynakların tümünde 23 Austos gösterilmesine ramen, Sultan Selim in ehzâde Süleyman a gönderdii zafernâmede savaın 3 Recep H. 920 de, yani 24 Austos 1514 te gerçekletii bildirilmektedir. Feridun Bey, a.g.e., ss ; Uzunçarılı, a.g.e., s. 268; Küçükda, a.g.y.; Dedeyev, Safevi Tarikatı- Osmanlı likileri, s Feridun Bey, a.g.y.; dris-i Bidlisi, a.g.e., ss ; Hadîdî, Tevârîh-i Âl-i Osman ( ), (Haz. Necdet Öztürk), stanbul, 1991, ss ; ükrî, a.g.e., ss ; Hoca Sadeddin, a.g.e., C. IV, s. 211; 54 Anonim, a.g.e., s.137; Hoca Sadeddin, a.g.e., C. IV, ss ; Solak-Zâde, a.g.e., C. II, ss Otlukbeli savaı Akkoyunlu Devleti ile Osmanlı Devleti arasında 11 Austos de gerçeklemitir. 56 Ebu Bekr-i Tihranî, Kitab-ı Diyarbekriyye, (Çev. Mürsel Öztürk), Ankara, 2001, s.352; Tursun Bey, Tarih-i Ebu l-feth, (Haz. Ahmed Tezbaar), (tarihi ve basım yeri yok), s ; Mustafa Âlî, a.g.e., s Solak-Zâde, a.g.e., C. II., ss ; erefhan, a.g.e., s. 164; Yınanç, a.g.e., s Bu bölgeler unlardır: Diyarbakır, Cezire, Bitlis, Suran, Hısn-Keyf, madiye, Çemikezek, Hizan, Sason, Palo, Çarpakçur, Eil, Sincar, Elok, Çermik, Hıza, Zerik, Siverek, Malatya, Urfa, Behisti, Ergani, Siirt, Harput, Divrii ve Mardin. Bkz. Solak-Zâde, a.g.e., C. II. ss Solak-Zâde, a.g.e., C. II., ss Geni bilgi için bkz. Akgündüz, Yavuz Sultan Selim Devri Kararnameleri, ss Babakanlık Osmanlı Arivi (BOA), E, ML, No:9. Bu belgede yılları arasında Kars vilâyetinin Mahsul Muhasebesi verilmektedir.

8 133 önlemlere ramen faaliyetlerinde büyük ölçüde baarılı olmutur. Ayrıca, Avrupa ülkeleri de Osmanlı ya karı Safevilerle ilikiler kurmaya çalımılardır. Osmanlı da ortaya çıkan saltanat mücadelesini Safevîlie karı olan Sultan Selim kazanmı; 1512 de devletin baına gelmitir. ahzadeliinden beri Safevîlie karı olan Sultan Selim, saltanatı döneminde de bunu devam ettirerek, ah smail in Osmanlı topraklarını ele geçirme politikasına karı ciddî önlemler almıtır. Sultan Selim, balattıı siyasî, dinî, ekonomik, millî ve askerî önlemler sayesinde gerçekleen Çaldıran Savaı nda Safevî yayılmacılıının önüne geçebilmitir. Sonuç itibariyle, iki ülke arasında bu ekilde olumu olan siyasi, ekonomik ve sosyo-kültürel durum daha sonraki yıllarda da Osmanlı-Safevi ilikilerinde etkisini sürdürmütür. KAYNAKÇA Yayınlanmamı Belgeler: TSMA, No.E. 6401; BOA, E, ML, No:9. Temel Kaynaklar, Kitap ve Makaleler: AKGÜNDÜZ, Ahmed, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, III, (Yavuz Sultan Selim Devri Kararnameleri), stanbul, ANONM, Tevârih-i Âl-i Osman, F. Giese Neri, (Haz. Nihat Azamat), stanbul, DEDEYEV, Bilal, Azerbaycan ile Osmanlı Devleti Arasında Olan ctimai Münasebetlerdeki Hadiseleri ( ), Medeniyet Dünyası, S.12, Bakü, 2006, s , Safevi Tarikatı ve Osmanlı Devleti ilikileri, Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi, Cilt-1, S. 5, (Kasım 2008), ss , Azerbaycan-Osmanlı Ekonomik likileri ( ), Qafqaz Universiteti Jurnalı, Sayı-18, Bakü, 2006, ss EBU BEKR- THRAN, Kitab-ı Diyarbekriyye, Ankara, EFENDYEV, Oktay, Azerbaycan Safeviler Devleti, Bakü, 1993., Azerbaycan Safeviler Devletinin ran Devletine Çevrilmesinin Balanıcı, Azerbaycan Tarihi, C.III, Bakü, 1999, ss , Sultan II. Bayezid ve ah smail, XIII. Türk Tarih Kongresi Ankara, 4-8 Ekim 1999, C. III, I. kısım, Ankara, 2002, s EKNC, Mustafa, Anadolu Alevîliinin Tarihsel Arka Planı, stanbul, EROLU, Haldun, Osmanlı Devleti nde ehzadelik Kurumu, Ankara, EZIMLI, Dilaver, Azerbaycanın Avropa le Ticaret Elaqelerinde Vergi Güzetlerinin Rolu ( XV. Asrın II Yarısı-XVII. Asrın I Yarısı), ah smayıl Hatai- VI Ümumrespublika elmi-praktiki konferansın materialları, Bakü, 2007, ss FARZALBEYL, ahin Fazil, Azerbaycan ve Osmanlı mperiyasi (XV.-XVII. Asırlar), Bakü, Köç

9 134, Resmi Belgelerde 23 Austos Çaldıran Savaı nın Nedenleri ve Sonuçları, XIII. Türk Tarih Kongresi 4-8 Ekim 1999, Ankara, 2002, ss FERDUN BEY, Müneatü s-selatin, C. I, stanbul, GELBOLULU MUSTAFA ÂLÎ, Kitâbü t-tarih-i Künhü l-ahbâr, (Haz. Ahmet Uur ve dierleri), Kayseri, GÖKBLGN, Tayyip, XVI. Asır Balarında Osmanlı Devleti Hizmetindeki Akkoyunlu Ümerası, Türkiyat Mecmuası, C. IX, (stanbul, 1951), ss HADÎDÎ, Tevârîh-i Âl-i Osman ( ), (Haz. Necdet Öztürk), stanbul, HAFIZ HÜSEYN KERBELAYÎ TEBRZÎ, Ravzetü l-cinân ve Cennetü l-cinân, C. II, Tahran, HAMMER, Joseph Von, Devlet-i Osmaniye Tarihi, (Terc. Mehmet ATA), C. III, stanbul, Haniwaldanus Anonimine Göre Sultan Bayezid-i Veli, (Haz. Richard F. Kreutel), stanbul, HASAN B. ÖMER, Kızılbalıa Reddiye, Süleymaniye Ktp. Düümlü Baba Bölümü, No: HOCA SADEDDN, Tâcü t-tevârih, (Haz. smet Parmaksızolu), C. III, IV, stanbul, DRS- BDLSÎ, Selim ah-nâme, (Haz. Hicabi Kırlangıç), Ankara, KEMAL PAA-ZÂDE, Fetvay-ı Kemal Paa-Zâde Der Hakk-ı Kızılba, Süleymaniye Ktp. Esat Efendi Bölümü, No: KNROSS, Lord, Rasçvet i Upadok Osmanskoy mperii, (Rusça ya çev. M. Palnikov), Moskova, KIRZIOLU, Fahrettin, Osmanlılar ın Kafkas Elleri ni Fethi ( ), Ankara, KÜÇÜKDA, Yusuf, II. Bayezid, Yavuz ve Kanunî Devirlerinde Cemali Ailesi, stanbul, 1995., Osmanlı Devleti nin ah smail in Anadolu yu iîletirme Çalımalarını Engellemeye Yönelik Önlemleri, Osmanlı,I, Ankara, 1999, ss , Osmanlı Devleti nin ah smail in iî Propagandalarına Halvetîye ile Karı Koyma Politikası, XIII. Türk Tarihi Kongresi 4-8 Ekim 1999 Ankara, Ankara, 2002, ss KÜTÜKOLU, Bekir, Osmanlı-ran Siyâsî Münasebetleri ( ), stanbul, LÜTF PAA, Tevârih-i Âl-i Osman, (Haz. Âlî Bey), stanbul, MAHMUDOV, Yakup, Vzaimootnoeniya Gosudarstv Akkoyunlu i Safevîdov s Zapodnoyevropeyskimi Stranami, Bakü, MÜNECCMBAI, Sahaifü l-ahbar fî Vekayii l-a sar, C. III, (Terc. Nedim), stanbul, NECEFÎ, Fahruddin Musevî Erdebilî, Tarihi Erdebil ve Danimendan, C. I, Tahran, NECEFLI, Tofik, Çaldıran Döyüü Arefesinde Safevi-Osmanlı Münasebetleri Müasir Türkiye tarihünaslıında, ah smail Hatai-VI. Ümumrespublika Elmi-praktiki Konferansın Materialları, Bakü, 2007, ss , ah smail in Sultan II. Bayezid le Karılıklı Münasebetlerinin Müasir Türkiye Tarihünaslıında Eksi, Haberler, Sayı 8, Bakü, 2007, ss SARAY, Mehmet, Türk ran Münasebetlerinde iîliin Rolü, Ankara, SOLAK-ZÂDE, Tarih, C. I, II, (Haz. Vahit Çabuk), Ankara, SÜMER, Faruk, Safevîler Devleti nin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Türkleri nin Rolü, Ankara, 1992.

10 135 EREFHAN BTLSÎ, eref-nâme, (Rusça ya çev. E.. Vasilyev), Moskova, ÜKRÎ- BTLSÎ, Selim-Nâme, (Haz. Mustafa Argunah), Kayseri, TANSEL, Selahattin, Sultan II. Bayezit in Siyasî Hayatı, stanbul, 1966., Yavuz Sultan Selim, stanbul, 1969., Yeni Vesikalar Karısında Sultan kinci Bayezit Hakkında Bazı Mütalâalar, Belleten, C. XXVII/106, Ankara, 1963, s TURSUN BEY, Tarih-i Ebu l-feth, (tarihi ve basım yeri yok). UZUNÇARILI, smail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C. II, Ankara, YAZICI, Tahsin, Safevîler, slâm Ansiklopedisi, C. X, stanbul, 1988, ss YNANÇ, Rafet, Dulkadir Beylii, Ankara, 1989.