pecya L İSE ÖĞRENC İLER İN İN S İĞARA IÇME ALIŞKANLIĞI DEĞİŞKENLER ARASINDAK İ İ LIŞK İLER İLE BAZI

Transkript

1 14- Pfeffer, C.R.: Suicidal Behavior among Children and Adolescents: Risk Identification and Intervention American Psychiatric Press. Review of Psychiatry Vol 7. Edited by Allen J. Frances, Robert E. Halles , Preffer, C.R., Plutchik, R., Mizruchi, M.S.: A comparison of psychopathology in child psychiatric inpatients, outpatients and nonpatients: Implications of treatment planning. J. Ner. Ment. Dis. 174: , Phillips, D.S., Capstensen, L.L.: Clustering of teenage suicide after television news stories about suicide. N. Engl. J. Med. 315: , Pokomy, A.D.: Prediction of suicide in psychiatric patients. Arch. Gen. Psychiatry 40: , Rich, C.L., Young, D., Fowler, R.C.: San Diego Suicide Study, young versus old subjects. Arch. Gen. Psychiatry 43: , Robbins, D.R., Alessi, N.E.: Depressive Symptoms and Suicidal Behavior in Adolescents. Am. J. Psychiatry 142: 5, , Robns, E., Murphy, G. E., Wilkinson, R.H. et al: Some clinical considerations in prevention of suicide based on a study of 134 succesful suicides. Am J. Public Health 49: Shaffer, D.: Suicide in children and early adolescence. J. Child Psychol. Psychiatry 15: , Shafii, M., Carrigan, S., Whittinghill, J.R., et al: Psychological autopsy of completed suicide in children and adolescents. Am. J. Psychiatry 142: , Taylor, E.A., Stansfeld, S.A.: Children who poison themselves, II: Prediction of attendance for treatment. Br. J. Psychiatry, 145: , Welner, A., Welner, Z., Fishman, R.: Psychiatric adolescent inpatients: 8-10 years follow-up. Arch. Gen. Psychiatry, 36: , L İSE ÖĞRENC İLER İN İN S İĞARA IÇME ALIŞKANLIĞI DEĞİŞKENLER ARASINDAK İ İ LIŞK İLER İLE BAZI Yrd. Doç. Dr. Orhan DO ĞAN* ÖZET: Bu çal ışmada aktif sosyal etkinlik, cinsiyet, s ın ıf, haftal ık harçlık, en sevilen üç ö ğretmen ve arkadaş ile aile bireylerinin sigara içme alışkanlığı gibi baz ı değişkenlerle Sivas'taki lise öğrencilerinin sigara içme alışkanl ıkları arasındaki ilişkiler araş t ırildı. Erkek olma, sigara içen arkadaşlara ve/veya aile bireylerine sahip olma, haftaltk harçhğın yüksek olmas ı, aktif sosyal etkinliklere kat ı lman ın sigara içme alışkanlığı ile pozitif bir korelasyon gösterdiği bulundu. THE RELATIONSHIPS BETWEEN SOME VARIABLES WITH SMOKING HABITS OF SECONDARY SCHOOL STUDENTS SUMMARY: In this study, the relationships between some variables, such as active social activity, sex, years of education, weekly expenditure and sn ıoking habits of three most-loved teachers and friends and of family members, with the smoking habits of secondary school students of Sivas have been investigated. 7'he n ıale sexuality, having smoking friendsand/or family members, having much more weekly expenditure, and participating in the active social activities have been found to be positively correlated with the smoking ha bit. GIRI Ş Gençlik ça ğı ruhsal ve toplumsal aç ıdan önemli bir risk dönemidir. Bu ça ğ çeş itli özelliklerinin yan ısıra sigara, alkol, uyu şturucu gibi zararl ı al ış kanl ıklara ba şlaman ın da en kolay oldu ğu dönemdir (2, 10). Sigara içme al ışkanl ığı sağl ığı bozan nedenler içinde en önlenebilir olanlardand ır. Bu al ış kanl ık özellikle geli şmekte olan ülkelerde giderek yayg ınla şmakta, önemli bir halk sağl ı - ğı sorunu olu şturmaktad ır (9). Sigara içme al ışkanl ığı çok yönlü bir halk sa ğl ığı sorunudur ve bu sorunla mücadele de çok yönlü olmak zorundad ır. Bunlar aras ında eğitim ve bilgilendirme, reklam yasa ğı da dahil olmak üzere yasal önlemler, sağl ık elemanların ın yan ıs ıra toplumda etkinli ği olan önderlerin deste ğinin sağlanmas ı, tütün tar ım ve endüstrisinin ba ş ka alanlara kaydmlmas ı, bu alandaki epidemiyolojik verilerin toplanarak ülke düzeyinde yap ılacak çal ışmaların planlanmas ı say ılabilir. Ancak bu alandaki çal ışmaların ruhsal ve sosyal olaylardan, temel güven duygusu ve kimlik geli ş tirmeden, toplumsal de ğer yargı lanndan soyutlanamayaca ğı unutulmamal ıd ır (2, 3). Bu ara şt ırman ın amac ı bu alanda ülkemizde yap ılan araş - * Cumhuriyet C.T.F. Psikiyatri ABD ö ğretim Üyesi 19

2 tırmalara katk ıda bulunmak, sigara içme al ış kanl ığına karşı bir seçenek olarak dü şünülen aktif sosyal etkinliklere kat ılma ile sigara içme al ış kanl ığı aras ındaki ili ş kiyi araştırmakt ır. GEREÇ VE YÖNTEM A. örneklem Grubunun Olu şturulmas ı : Araştırman ın evrenini Sivas liseleri, örneklem grubunu ise bu liselerden üçünün birer 1., 2., 3. s ın ıfları olu şturmuştur. örneklemi olu şturan liseler kümülatif tesadüfi yöntemle, s ı- n ıflar ise tesadilfi örneklem yöntemiyle belirlenmi ştir (4, 6). örneklemi olu şturan 343 denekten 3381 de ğerlendirmeye al ınm ış tır. Omeklernin bu biçimde seçilmesiyle sonuçlar ın tüm Sivas liselerine genellenebilmesi sa ğlanm ış tır. B. Anket Formu: Araştırma ara şt ırmac ı tarafından geli ştirilen bir anket formu uygulanm ış tır (Ek. 1). Anket formunun 1. bölümünde deneklerin ya ş, cinsiyet ve sın ıflara sorulmu ş ; isim belirtmemeleri özellikle vurgulanm ış tır. 2. bölümde deneklere spor, halk oyunları, müzik ve tiyatro etkinliklerinden hangilerine kat ı l- d ıkları sortı lmu ştur. Bu etkinliklerden herhangi birine kat ılma konusunda, o etkinlik alan ında en az alt ı ay aktif olarak etkinlik gösterme ko şulu konmu ştur. 3. bölüm sigara içme davran ışı ile ilgilidir. Bu bölümde deneklere en sevdikleri üçer ö ğretmen ve arkada şlarıyla aile bireylerinden kaçar tanesinin sigara içtikleri, kendilerinin sigara içip içmedikleri, içiyorlarsa sigaraya kaç ya şında ba şladı klan, sigaray ı genellikle nerede içtikleri, içtikleri sigaran ın yerli mi yabanc ı m ı oldu ğu, bir günde içtikleri sigara miktar ı sorulmu ştur. Ayrıca tüm deneklerden sigaraya ba şlamay ı önleme ve sigaray ı bırakmada önemli gördükleri etkenleri belirtmeleri istenmi ştir. 4. bölümde ise deneklerin haftal ık harçl ıklan (varsa kazançlar ı ) ve harcama alanlar ı sorulmu ş tur. C. Anket Formunun Uygulanmas ı : Ara ştırma izni al ın ıp ön haz ırl ıklar tamamland ıktan sonra anket formu ara ştı rmac ı tarafından bir haftada dokuz s ın ıfa uygulanm ışt ır. Uygulamadan önce her s ın ıfta ara ştırman ın amac ı, formun doldurulmas ı, isim yaz ılmamas ı gibi konularda k ısa aç ıklamalar yap ılm ış ; sonuçlar ın birey, s ın ıf veya okul baz ında aç ıklanmayaca ğı belirtilmi ş tir. D. Analiz Yöntemi: Veriler elde de ğerlendirilmi ş, khi kare, Yates düzeltmeli khi kare ve iki yüzde aras ındaki fark ın önemlilik testleri kullan ılm ışt ır (6). BULGULAR. 343 dene ğe uygulanan anket formlar ından 338'i değerlendirmeye al ınm ış tır. Buna göre deneklerden 172'si (%50.9) k ız, 166's ı (%49.1) erkektir. Deneklerden en küçü ğü 13, en büyü ğü 22 yaşında; ortalama ya ş ise 15.8'di. _ Deneklerin aktif sosyal etkinlik alanlar ına göre da ğılım ı Tablo I'de, aktif sosyal etkinlik alanlar ı say ısına göre da ğıl ım ı Tablo II'de gösterilmi ştir. TABLO I: DENEKLER İN SOSYAL ETK İNLİK ALANLARINA GÖRE DA Ğ ILIMI Aktif Sosyal Etkinlik `Miii Denek sı Denek Yüzdesi Spor Halk Oyunlar ı Tiyatro Müzi k (Tabloda bir dene ğin katıldığı tüm etkinlik alanlar ı yer alm ışt ır) TABLO II: DENEKLERİN SOSYAL ETK İNLİK ALANLARI SAYISINA GÖRE DAĞILIMI Aktif Sosyal Etkinlik sı Denek sı Denek Yüzdesi Yok TOPLAM Tablo II'de görüldü ğü gibi deneklerin %55.3'ü en az bir aktif sosyal etkinlik alan ına kat ılmaktad ır. Deneklerin sigara içme davran ışın ın cinsiyete ve s ınıflara göre da ğıl ım ı Tablo III ve Tablo IV'de gösterilmi ştir. Cinsiyet Erkek K ız Toplam Sigara Sayı % Sayı % % İçenler İçmeyenler TOPLAM X , X2t , p 0.01 ındaki fark istatistiksel yönden anlaml ı bulunmuştur (N.0.01) Bu fark ın anlaml ı bulunmas ı erkek deneklerin beklenenden daha yüksek oranda sigara icmelerine ba ğl ıd ır. TABLO IV: SIGARA İ ÇME DAVRANIŞ ININ SINIFLARA GÖRE DAĞILIMI Sınıf Sigara 1 % II % III % Toplam % İ çenler İçmeyenler TOPLAM X2-1.16, X2t p 0.01 X2 X2t oldu ğundan aradaki fark istatistiksel yönden anlaml ı bulunmam ışt ır (p > 0.01). Ancak s ın ıf (dolay ısıyla yaş ) ilerledikçe sigara içme oran ın ın arttığı görülmektedir. Deneklerin en sevdikleri üçer ö ğretmen ve arkada şlarıyla aile bireylerinden kaç ın ın sigara içtikleri Tablo V, VI ve VII' de gösterilmi ş tir. 20

3 TABLO V: İçen Denek 5 İçmeyen Denek 37 TOPLAM 42 EN SEV İLEN ÜÇ f5 ĞRETMENDEN SİGARA İÇENLERİN DAĞILIMI Sig. Iç. ti ğ. Hiçbiri Biri İkisi Üçü de Toplam Sigara % Sayı X2-2.42, X2t , p ındaki fark istatistiksel yönden anlaml ı bulunmam ış tır (p > 0.01). TABLO VI: EN SEV İLEN UÇ ARKADA ŞTAN SİGARA İ ÇENLER İN DAĞILIMI Sig. İç. Ark. Hiçbiri Biri İkisi Üçü de Toplam Sigara % % % İçen Denek İçmeyen Denek TOPLAM X , X2t , p 0.01 TABLO VII: ındaki fark istatistiksel yönden anlaml ı bulunmuştur (p0.01) Aradaki farkın anlaml ı bulunmas ı sigara içen deneklerin en sevdikleri üç arkada şlarının beklenenden daha yüksek oranda sigara içmelerine ba ğl ıdır. AILE B İREYLERİNDEN S İGARA İ ÇENLER İN DAĞILIMI Sig. İç. Ai. Hiçbiri Biri İkisi Üçü de Toplam Bireyi Sigara % % %, % % İ çen Denek İçmeyen Denek TOPLAM X2-8.99, X2t , p 0.05 ındaki fark istatistiksel yönden anlaml ı bulunmuştur (p 0.05) Aradaki farkın anlaml ı bulunmas ı, sigara içen deneklerin ailelerinden iki ve üç ki şinin beklenenden daha yüksek oranda sigara içmelerine ba ğl ıdır. Deneklerin aile bireylerinin yak ınl ıldanna göre sigara içip içmediklerinin da ğı l ım ı Tablo VIII'de gösterilmi ş tir. 21

4 TABLO VIII: AILE BIREYLERINDEN SIGARA IÇENLERIN DENEKLERE YAKINLIKLARINA GÖRE DA ĞILIMI Sig. Iç. Ai. Bireyi Hiçbiri Anne Baba Karde ş Toplam Sigara Içen D. (62) Içmeyen (276) TOPLAM (338) Iki yüzde aras ındaki fark ın önemlilik testine göre: t (II) , tt , p < 0.01, t (A) , tt , p <0.01, t (B) , t (K) , tt , p >0.01, tt , p<0.01, İki yüzde aras ındaki fark ıh önemlilik testine göre, sigara içen ve içmeyen deneklerin aile bireylerinden içmeyenlerle, anne ve karde şlerinden içenlerin yüzdeleri aras ındaki fark istatistiksel yönden anlaml ı bulunmu ş tur. Sigara içen ve içmeyen deneklerin babalar ın ın sigara içme yüzdeleri aras ındaki fark istatistiksel yönden anlaml ı bulunmam ıştır. Sigara içen deneklerden 3'ti (%4.8) sigara içmeye 10 yaşından önce, 9'u (%14.5) ya şlannda, 22'si (%35.5) yaş lar ında, 28'i (%45.2) 15 ya ş ve üstünde ba şladı klar ını belirtmi şlerdir. 62 denekten 44'ii (%71) genellikle yerli sigara içerken, 18'i (%29) yabanc ı sigara içmektedir. Sigara içen deneklerin 23'ü (%37.1) sigaray ı evde ve dışarı - da, 15'i (%24.2) ev ve okul d ışında, 12'si (%19.4) salt evde, 11'i (%17.7) her yerde, l'i (%1.6) okulda ve ev d ışında içti ği. ni belirtmi ş tir. Deneklerin sigaraya ba şlamay ı önlemede ve bırakmak isteyenlere yard ım konularında yararl ı buldukları görü şler Tablo IX. ve X'da gösterilmi ş tir. Deneklerin haftal ık harçl ıkları 2499 TL. ve altındaysa I. gruba, TL. aras ında ise II. gruba, TL aras ında ise III. gruba, TL. ve üstiindeyse IV. gruba al ınm ışt ır. Buna göre deneklerin haftal ık harçl ık miktarlar ı ve harcama alanlar ı Tablo XI ve XII'de gösterilmi ştir. 'I'Al3L0 XI: TABLO IX: SIGARAYA BA Ş LAMAYI ÖNLEMEDE ÖNEM/ GÖRÜLEN ETKENLERIN DAĞILIMI Etkenler % Okul, i şyeri ve toplum içinde e ğitim yapmak Anne ve baban ın sigara içmemesi Sosyal etkinlik olanaklar ı sağlamak, artırmak Arkadaşlar ın sigara içmemesi Öğretmenlerin sigara içmemesi TABLO X: SIGARAYI BIRAKMADA ÖNEMLI GÖRÜLEN ETKENLERIN DA ĞILIMI Etkenler Sigaray ı bırakma yollar ı hakk ında bilgi vermek Sosyal etkinlik olanaklar ı sağlamak, artırmak Kendi kendilerine b ırakabilirler, yard ım gerekmez DENEKLERIN HAFTALIK HARÇLIK MIKTARLARININ DA ĞILIMI Harçl ı k Grubu Sigara I II III % IV % Toplam % Içenler Içmeyenler TOPLAM X , Xt , p 0.01, 22

5 TABLO XII: DENEKLER İN HARÇLIKLARINI HARCAMA ALANLARININ DAĞILIMI Harcama Alanlar ı Yiyecek, giyecek Ders d ışında kitap, gazete, dergi Eğlence Ulaşım Sigara ındaki fark istatistiksel yönden anlaml ı bulunmu ştur (p 0.01) Aradaki fark ın anlaml ı bulunmas ı sigara içen deneklerin II, III ve IV. harçl ık gruplar ında beklenenden daha yüksek oranda bulunmalar ına bağl ıdır. Deneklerin etkinlik gösterdikleri alan say ısın ın dağı l ım ı Tablo XIII'te gösterilmi ş tir. t ırılm ış tır. Gençlik ça ğı, gençlerin ya şadıkları toplum ve ortamdan, özde şim örneklerinden, sosyo-kültürel de ğer yarg ılarından... en çok etkilendikleri, ö ğrenme ile birlikte taklitin önemli rol oynadığı bir dönemdir. Bu süreçte genç, olumlu olumsuz tüm tutum ve davran ışlardan etkilenir. Özde ş im örnekleri aras ında anne, baba, karde şler, ö ğretmenler, arkada ş - lar, toplumsal önderler, sporcular, sanatç ılar... önemli yer tutar (2). Böyle bir durumda gencin özde şim örneklerinden sigara içme davran ışın ı ö ğrenmesi veya bunu taklit etmesi de doğaldır. Kimi zaman sigara içme davran ışın ın yasak koyuqulara kar şı bir başkaldm niteli ği taşıdığı da görülmektedir. Anne, baba ve büyük karde şlerin sigara içmeleri durumunda küçük karde şin sigara içme olas ılığı, ailesinden sigara içen bulunmayanlara göre dört kat daha fazlad ır (8). Sigara içme davran ışın ı aile bireylerinin yan ısıra öğretmen, arkada ş gibi özde şim örnekleri de önemli ölçüde etkilemektedir. Öte yandan aktif sosyal etkinliklere kat ılman ın sigara içme davran ışına ba şlama ve bırakmada etkin oldu ğu genel olarak kabul edilmektedir. Spor yapan gençler aras ında yap ılan bir ara ştırmada sigara içme davran ışın ın ancak %8 oran ında oldu ğu, bunun spor yapmayan gençlere göre çok dü şük oldu ğu ve TABLO XIII: DENEKLER İN ETK İNLİK GÖSTERDIKLERI ALAN SAYISININ DA ĞILIMI Etk. Say YOK B İR IKI ÜÇ Sigara % % Içenler İçmeyenler TOPLAM X , 151 X2t- 9.21, p 0.01, ındaki fark istatistiksel yönden anlaml ı bulunmu ş tur (p 0.01). Aradaki fark ın anlaml ı olmas ı sigara içen deneklerin beklenenden daha yüksek oranda sosyal etkinlik göstermelerine bağl ıdır. Etkinlik gösterilen alan say ıs ın ın cinsiyete göre da ğıl ım ı Tablo X IV 'te gösterilmi ş tir. TABLO XIV: spor yapan gençlerin karde şlerinin de normal topluma göre daha dü şük oranda sigara içtikleri bulunmu ştur (8). Tablo III' te görüldü ğü gibi, sigara içme oran ı erkek lise ö ğ - rencilerinde %26.5, k ızlarda %10.5, tüm ögrencilerde %18.3 olarak bulunmu ştur. Cinsiyete göre sigara içme oran ı aras ındaki fark istatistiksel olarak anlaml ıd ır (p 0.01). Bu fark erkek ö ğrencilerin beklenenden daha yüksek oranda sigara içmelerine bağlıdır. Ülkemizde bu alanda yap ılan ara şt ırmalar- ETKİNL İK GÖSTERILEN ALAN SAYISININ C İNS İYETE GÖRE DA ĞILIMI Etk. Say. B İR IKI ÜÇ. Toplam Cinsiyet % K ız (172) Erkek (166) TOPLAM (338) X , X2t- 9.21, p 0.01, X2 X2t olduğundan gözlenen ve beklenen frekanslar aras ındaki fark istatistiksel yönden anlaml ı bulunmu ştur (p 0.01). Aradaki fark ın anlaml ı bulunmas ı kız deneklerin beklenenden daha dü şük oranda aktif sosyal etkinlik göstermelerine bağl ıdır. TARTI Ş M A Bu çal ışmada sigara içme davran ışı ile aktif sosyal etkinliklere kat ılma ve di ğer baz ı de ğ i şkenler aras ındaki ili şki ara ş - da sigara içme oran ı ortaokul son s ın ıf öğrencileri aras ında %5.17, lise son s ın ıf öğrencileri aras ında %24.06; hem şirelik ö ğrencileri aras ında %25; lise ve dengi okullarda erkek ö ğrenciler aras ında %48, kız öğrenciler aras ında %28; Ankara liselerinde erkek ö ğrenciler aras ında %19.9, kız öğrenciler aras ında %11.4 olarak bulunmu ştur (1, 3, 5, 7). Dünyan ın çeşitli ülkelerinde gençlik ça ğında sigara içme oran ı erkeklerde %2.4-57, kızlarda %0-56 aras ında bulunmu ş tur (8). Sigara içme davran ışın ı sınıf ın büyümesi, en sevilen üç ar- 23

6 kadaştan sigara içenlerin say ıs ı, aile bireylerinden özellikle anne ve karde şlerin sigara içmesi etkilemektedir (Tablo IV, VI, VII, VIII). En sevilen üç ö ğretmenden sigara içenlerin say ıs ı istatistiksel yönden sigara içme davran ışın ı etkilemiyor görünse de, say ısal olarak önemli bir fark vard ı r (Tablo V). Ankara liselerinde yap ılan benzer bir çal ışmada s ın ıflar ın bliyilmesinin (dolay ıs ıyla ya şın büyümesinin), en sevilen üç ö ğ - retmen ve arkada şın sigara içmesinin, aile bireylerinde sigara içenlerin bulunmas ın ın, sigara içme davran ışın ı etkiledi ği bulunmu ş tur (3). Sigara içmeye ba şlama ya şı olarak en s ı k 15 ya ş ve üstü (%45.2) bulunmu ş tur. 13 yaş ve üstü al ın ırsa, bu oran %80.7 olmaktad ı r. Bu oran sigara içmeye ba ş lamada tehlikeli ya ş sı - n ı rın ın 13 oldu ğunu göstermektedir. Sigara içenlerden %71'i yerli, %29'u yabanc ı sigara içti ğini belirtmi ştir. Ankara'daki liselerde yap ılan ara ş t ırmada bu oranlar %55.9 ve %44.1'dir ( 3 ). Tablo IX ve X'da görüldü ğü gibi, sigaraya ba şlamay ı önlemede ve, b ırak ınada önemli görülen etkenler aras ında "sosyal etkinlik olanaklar ı sağlamak, var olanlar ı art ırmak" ilk üç s ı - rada yer almaktad ır. Ayn ı sonuç Ankara liseleri için de geçerlidir (3). Tablo 'Ude görüldü ğü gibi, sigara içen deneklerin haftal ı k harçl ık miktarlar ı içrneyenlere göre anlaml ı biçimde daha yüksek olarak bulunmu ş tur. Ankara liselerinde de ayn ı sonuç bulunmu ş tur (3). Sigara içme davran ışıyla aktif sosyal etkinliklere kat ılma aras ında pozitif bir korelasyon bulunmu ş tur. Bu sonuç beklentilere terstir. Bu durum Sivas' ın sosyo-kültürel de ğer yarg ı - ları, aktif sosyal etkinlik olanaklar ı ile ilgili olabilir. Yukarıdaki sonuçlar gözönüne al ındığı nda sağl ı k ve ekonomik yönlerden sigara içme davran ışının ne kadar önemli oldu ğu ve zaman geçirmeden uygun önlemler al ın ınas ı gerekti ği kendili ğinden ortaya ç ıkmaktad ır. Sigara içme davran ışı ilk zamanlar salt erkekler aras ında yaygı nken, bugün geri kalm ış ve geli şmekte olan ülkelerde gençlerin ve kad ınların da esiri oldu ğu yaygın bir halk sa ğ l ığı sorunu durumuna gelmi ş - tir. Bat ı l ı ülkeler belki de insanl ık tarihinin bu en yayg ın halk sa ğ l ığı sorununa gereken önemi vererek umut verici a şamalara ula şm ışlard ı r. Oysa sigara tekellerinin bilerek ve giderek artan reklam kampanyalar ı birçok geri kalm ış ve geli şmekte olan ülke insanlar ının sa ğl ığı n ı ciddi biçimde tehdit etmekte- dir. Bu alanda çok küçük ya şlardan başlayarak sürekli bir eğitimin yap ılmas ı, gençlerin enerjilerini ve yarat ıc ıl ıklann ı ortaya koyabilecekleri aktif sosyal etkinlik alanlar ının yarat ı l- mas ı, özde şim ömeklerinin bu davran ış tan kaç ınmaları... yap ılabileceklerden baz ılandır. KAYNAKLAR 1- Çifter, İ. Karaboncuk, F: Lise Ö ğrencilerinin Tıbbi Amaçlar D ışında ilaç ve Di ğer Maddeleri Kullanma Al ış - kanl ıklar ı. XII. Ulusal Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Kongresi Çal ışmalar ı, s Istanbul, 4-8 Ekim Doğan, O: Yüksekö ğretimde Psikolojik Dan ışma ve Rehberlik Merkezlerinin Gereklili ğine Ilişkin Görü şler. Yükseköğretimde Psikolojik Dan ışma ve Rehberlik Toplant ı - sı, A.O. Eğitim Bil. Fak. Ankara, May ıs 1987 (bask ı da) 3- Göğü ş, A.K., Doğan, O: Sigara içme Davran ışıyla Sosyal Etkinliklere Kat ılma Aras ındaki Ili şkiler: Ankara Liselerinde Yap ılan Bir Araş tırma. Ankara, 1987 (Yay ınlanacak) 4- Murray, R.S.: Theory and Problem of Statistics. McGraw Hill Book Company. New York, Sezer, E: Ankara'n ın Ortaokul, Lise ve Lise Dengi Okullarında Sigara Içme Durumu ve Sigaraya Ba şlama Nedenleri. DOĞA Bilim Dergisi, Seri: C, 8: 3, s , Ankara Sümbülo ğlu, K: Sa ğl ık Bilimlerinde Ara ş t ırma Teknikleri ve Istatistik. Mati ş Yay ınlar ı, Ankara, Ulusoy, M.F: Adolesan ve Geç Adolesan Dönemdeki Hem şirelik Öğrencileri Aras ında Sigara içmeye Ili ş kin Bilgi ve Davran ışların Saptanmas ı. Yay ınlanmam ış Doktora Tezi, Ankara, Wake, R., McAlister, A., Nostbakken, D: A Manuel on Smoking and Children. International Union Against Cancer Technical Report Series, Vol: 73, Geneva, WHO: Sigara ya da Sa ğl ığın ız: Seçiminizi Yap ın ız. Çev.: B. Bengisu, SSYB Yay ınlar ı, No: 477, Ça ğ Mat., Ankara, Yörtikoğlu, A: Gençlik Ça ğı. Türkiye i ş Bankas ı Kültür Yay ınları, Yay ın No: 270, Ankara,