ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Abdulkadir KORKMAZ İNŞAAT SEKTÖRÜNDE LİSANS EĞİTİMİ VE SONRASINDA MESLEKİ KÜLTÜRLERİN KARŞILAŞTIRILMASI İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI ADANA, 2009

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İNŞAAT SEKTÖRÜNDE LİSANS EĞİTİMİ VE SONRASINDA MESLEKİ KÜLTÜRLERİN KARŞILAŞTIRILMASI Abdulkadir KORKMAZ YÜKSEK LİSANS TEZİ İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI Bu tez.../.../. Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği/Oyçokluğu İle Kabul Edilmiştir. İmza... İmza... İmza... Doç.Dr. Emel ORAL Prof.Dr. M.Emin ÖCAL Yrd.Doç.Dr. Ercan ERDİŞ DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu tez Enstitümüz İnşaat Mühendisliği Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No:... Prof.Dr Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü İmza ve Mühür Bu çalışma Çukurova Üniversitesi Araştırma Fonu tarafından desteklenmiştir. Proje No: MMF2009YL35 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ İNŞAAT SEKTÖRÜNDE LİSANS EĞİTİMİ VE SONRASINDA MESLEKİ KÜLTÜRLERİN KARŞILAŞTIRILMASI Abdulkadir KORKMAZ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI Danışman Yıl Jüri : Doç.Dr. Emel ORAL : 2009, Sayfa:165 : Doç.Dr. Emel ORAL : Prof.Dr. M.Emin ÖCAL : Yrd.Doç.Dr. Ercan ERDİŞ Ulusların ve organizasyonların kendi kültürleri olduğu kadar meslek gruplarının da kendine has kültürleri vardır. Mühendislik uygulamalarında farklı teknik ve analitik araçlar kullanılmasına rağmen, araştırmacılar, mühendislik uygulamaları ve değerlerinin oluşumu ve sürdürülmesinde mühendislik kültürünün önemli rol oynadığını tartışmaktadırlar. Mühendislik eğitiminde mühendislik biliminin esasları, -bilinçli veya bilinçsiz olarak- değer ve inanışlarıyla birlikte verilmektedir. Eğitim sonrasında ise mühendis kimliği profesyonel yaşam içindeki meslek kültürü ile şekillenmeye devam etmektedir. Bu tez çalışmasının amacı da inşaat mühendisliği/mimarlık eğitimi alan lisans / yüksek lisans öğrencileri ile eğitim sonrası profesyonel çalışma hayatına girmiş mühendislerin meslek kültürlerinin karşılaştırılmasının yapılmasıdır. Bu amaç kapsamında Hofstede in çalışmaları temel alınarak bir anket düzenlenmiş ve hedef kitleye uygulanmıştır. Anahtar Kelimeler: Kültür, Kültürel Farklılıklar, Türk İnşaat Sektörü Kültürü, Meslek Kültürü. I

4 ABSTRACT MSc THESIS COMPARISON OF PROFESSIONAL CULTURES DURING AND AFTER GRADUATE EDUCATION IN CONSTRUCTION INDUSTRY Abdulkadir KORKMAZ CUKUROVA UNIVERSITY INSTITUTE OF BASIC AND APLLIED SCIENCES DEPARTMENT OF CIVIL ENGINEERING Supervisor Year Jury : Assoc.Prof.Dr. Emel ORAL : 2009, Page:165 : Assoc.Prof.Dr. Emel ORAL : Prof.Dr. M.Emin ÖCAL : Asist.Prof.Dr. Ercan ERDİŞ Professional groups have their unique culture just like nations and organisations. Despite the use of various different practices, researchers discuss the affect of engineering culture on the formation of engineering practices and values. Fundamentals of engineering science are consciously or unconsciously- given together with values and beliefs, during engineering education. Engineering identity is then shaped by professional culture in working life. The aim of this research is thus to compare the professional cultures of civil engineering/architectural graduate/post graduate students with civil engineers and architects. In order to achieve this aim, a questionnaire survey based on Hofstede s studies has been undertaken. Keywords: Culture, Cultural Diversity, Turkish Construction Sector Culture, Occupational Culture. II

5 TEŞEKKÜR Yüksek lisans tez çalışmamda beni yönlendiren, bilgilerini paylaşan, yardımlarını esirgemeyen değerli danışmanım Sayın Doç. Dr. Emel ORAL a; anket çalışması sırasında Mustafa Kemal Üniversitesi adına verdiği destekler için Sayın Yrd. Doç. Dr. Ercan ERDİŞ e; Proje Yönetimi konusunda yüksek lisans yapmam konusunda beni yüreklendiren değerli hocam Sayın Prof. Dr. M.Emin ÖCAL a teşekkürlerimi sunarım. Çalışmam sırasında yardımlarını ve değerli eleştirilerini sunan tüm arkadaşlarıma, anne ve babama; sabır ve anlayışla her an için yanımda olan sevgili eşime ve gülücüğünü hiç eksiltmeyen kızıma teşekkür ederim. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA NO ÖZ... Ι ABSTRACT... ΙΙ TEŞEKKÜR... ΙΙΙ KISALTMALAR... VΙΙ SEMBOLLER... ΙX TABLOLAR DİZİNİ... X ŞEKİLLER DİZİNİ... XΙΙΙ 1. GİRİŞ Tez Çalışmasının Konusu ve Önemi Tez Çalışmasının Amacı Çalışmanın Yöntemi KÜLTÜR KAVRAMI ve ÖZELLİKLERİ Kültür Tanımları ve Kültürün Özellikleri Kültürün Çeşitleri Genel Kültür ve Alt Kültür: Maddi ve Manevi Kültür Karşı Kültür Kültürü Oluşturan Başlıca Unsurlar Değerler Normlar Tutumlar Varsayımlar İnançlar Semboller ve Öyküler Kahramanlar KÜLTÜREL FARKLILIKLAR ve BU FARKLILIKLARIN ÖLÇÜLMESİNE İLİŞKİN GELİŞTİRİLEN KURAMLAR Kültür Üzerine Yapılan Çalışmalar IV

7 3.2. Kültür Kuramları Hofstede ın Kültürel Boyutları Trompenaars'ın Kültürel Boyutları Shalom Schwartz'ın Değer Boyutları Harrison ve Handy Edward T. Hall Herskovits Beş Boyut Modeli Ronen-Kraut En Küçük Boşluk Analizi Ronen-Shenkar "Ülke Yığılımları Kültürel Farklılıklara Yönelik Hofstede Yaklaşımı Güç Mesafesi Belirsizlikten Kaçınma Bireyselcilik/Ortaklaşa Davranışçılık veya Toplulukçuluk Erkek/Dişi Kültür Uzun dönem-kısa dönem (Konfiçyüs Dinamizmi) Olağanüstülüğe Karşı Esneklik (Alçakgönüllülük) Göz Yumma/Sınırlama KÜLTÜREL FARKLILIKLARIN YÖNETSEL ve ORGANİZASYONEL DAVRANIŞLAR ÜZERİNDEKİ ETKİSİ Organizasyonel Kültür ve Örgüt Kültürü Çatışma Yönetimi Açısından Kültürün Ele Alınması Çatışmaya Yönelik Yönetim Kuramları KÜLTÜRLER ARASI YÖNETİM, İNŞAAT ENDÜSTRİSİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ ve SEKTÖRDEKİ KÜLTÜREL FARKLILIKLAR Kültürler Arası Yönetim İnşaat Endüstrisinin Kültürel Özellikleri İnşaat Sektöründe Alt Kültürler Meslek Kültürü Örgüt Kültürü Proje Kültürü İnşaat Sektöründe Kültür ve Kültürel Farklılıklar Konusunda V

8 Yapılan Çalışmalar ve Gelişmeler ARAŞTIRMA YÖNTEMİ Araştırmanın Değişkenleri ve Varsayımları Araştırma Örneklemi Veri Toplama ve Değerlendirme Yöntemi Veri Analizi ve Değerlendirme Teknikleri ARAŞTIRMA BULGULARI Örneklemi Oluşturan Kişilerin Demografik Özellikleri Kültürel Boyutlara İlişkin Değerler Güç Mesafesi Boyutu Belirsizlikten Kaçınma Boyutu Bireyselcilik Boyutu Erkek Kültür Boyutu Uzun Dönem/Kısa Dönem Uyum Boyutu Olağanüstülüğe Karşı Esneklik (Alçakgönüllülük) Boyutu Göz Yumma/Sınırlama Boyutu Araştırma Bulgularının Literatürle Karşılaştırılması ARAŞTIRMA SONUÇLARI ve ÖNERİLER Türk İnşaat Sektörünün Kültürel Boyutları ile Ulusal ve Uluslararası Karşılaştırmalar Türk İnşaat Sektöründe Lisans Eğitimi ve Sonrasında Kültürel Boyutlar Sonuç ve Öneriler KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ EKLER EK-1: Araştırmada Kullanılan Anket Formu EK-2: Sektörel Bazda Bulunan Cronbach Alpha Katsayısı Değerleri EK-3: İnşaat Mühendisliği Bazında Bulunan Cronbach Alpha Katsayısı Değerleri TERİMLER SÖZLÜĞÜ VI

9 KISALTMALAR ABD CIB Ç.Ü. EM GLOBE IBM IDV IPTS IRIC IVR İGEME K.T.Ü. LTO M.K.Ü. MAS MBA MON NEC PDI SSCI TG23 TQM UAI : Amerika Birleşik Devletleri. : "Conseil International du Batiment" (International Council for Research and Innovation in Building and Construction). : Çukurova Üniversitesi. : Etnometodoloji : Global Leadership and Organizational Behavior Effectiveness (Küresel Liderlik ve Organizasyonel Davranışta Etkinlik). : International Business Machines : Individualism (Bireyselcilik). : Institute for Prospective Technological Studies. : Institute for Research on Intercultural Cooperation. : Indulgence versus Restraint (Göz Yummaya Karşı Sınırlama). : T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi : Karadeniz Teknik Üniversitesi. : Long Term Short Term Orientation (Uzun Dönem Kısa Dönem Uyum). : Mustafa Kemal Üniversitesi. : Masculinity (Erkek Kültür). : Master of Business Administration (İşletme Yönetimi Mastırı). : Monumentalism (Olağan Üstülüğe Karşı Esneklik; Alçakgönüllülük). : The Engineering and Construction Contract (Mühendislik ve İnşaat Sözleşmesi). : Power Distance (Güç Mesafesi). : Social Science Citation Index. : Task Group 23 (Culture in Construction - CIB'nin "İnşaat Sektöründe Kültür"le ilgili kurduğu grup). : Total Quality Management (Toplam Kalite Yönetimi). : Uncertainty Avoidance (Belirsizlikten Kaçınma). VII

10 UK VSM : United Kingdom (İngiltere). : Values Survey Module (DAM - Değerler Araştırma Modülü). VIII

11 SEMBOLLER B : Behavior (Çalışan Davranışı). E : Environment (Çevre). P : Personal Characteristic (Kişisel Karakteristik). n : Sayı. n% : Yüzde Oranı. x : Aritmetik Ortalama. v : Değişim Katsayısı. α : Cronbach Alpha Katsayısı. IX

12 TABLOLAR DİZİNİ SAYFA NO Tablo 3.1 Güç Mesafesinin Topluluk Düzeyinde Oluşturduğu Başlıca Değerler ve Eğilimler Tablo 3.2 Güç Mesafesinin Organizasyonel/Yönetsel Ortam ve Uygulamalarda Oluşturduğu Başlıca Değerler ve Eğilimler Tablo 3.3 Belirsizlikten Kaçınmanın Topluluk Düzeyinde Oluşturduğu Başlıca Değerler ve Eğilimler Tablo 3.4 Belirsizlikten Kaçınmanın Organizasyonel/Yönetsel Ortam ve Uygulamalarda Oluşturduğu Başlıca Değerler ve Eğilimler Tablo 3.5 Ortaklaşa Davranışçı/Bireyselci Kültürlerin Özellikleri Tablo 3.6 Erkek ve Dişi Kültür Özellikleri Tablo 3.7 Trompenaars'ın Kültürel Boyutları Tablo 3.8 Kısa ve Uzun Döneme Eğilimli Toplumlar Arasındaki 10 Fark Tablo 4.1 Organizasyonel Kültür Tanımları Tablo 4.2 Organizasyonel Kültür Boyutları Tablo 4.3 Bireysel ve Kolektivist İlişkilerde Çatışma Yönetimi Tablo 6.1 Anket Çalışmasına Katılanların Profili Tablo 6.2 Karşılaştırmalı Örneklem Tablosu Tablo 6.3 Güç Mesafesi (PDI) Boyutuyla İlgili Sorular Tablo 6.4 Bireyselcilik (IDV) Boyutuyla İlgili Sorular Tablo 6.5 Erkek kültür (MAS) Boyutuyla İlgili Sorular Tablo 6.6 Belirsizlikten Kaçınma (UAI) Boyutuyla İlgili Sorular Tablo 6.7 Uzun Dönem/Kısa Dönem (LTO) Boyutuyla İlgili Sorular Tablo 6.8 Göz Yumma/Sınırlama (IVR) Boyutuyla İlgili Sorular Tablo 6.9 Olağan Üstülüğe Karşı Esneklik; Alçakgönüllülük (MON) Boyutuyla İlgili Sorular Tablo 6.10 Güvenilirlik Değerlerinin Yorumlanması Tablo 7.1 Anket Çalışmasına Katılanların Özet Profili Tablo 7.2 Anket Çalışmasına Katılanların Profili (1) Tablo 7.3 Anket Çalışmasına Katılanların Profili (2) X

13 Tablo 7.4 Anket Çalışmasına Katılanların Cinsiyeti Tablo 7.5 Anket Çalışmasına Katılanların Yaş Aralığı Tablo 7.6 Anket Çalışmasına Katılanların Eğitim Düzeyi Tablo 7.7 Anket Çalışmasına Katılanların Cinsiyet ve Mesleğine Göre Eğitim Düzeyi Tablo 7.8 Anket Çalışmasına Katılanların Eğitim Süresi Tablo 7.9 Anket Çalışmasına Katılan Çalışanların İş Deneyimi Tablo 7.10 Anket Çalışmasına Katılan Çalışanların Statüsü Tablo 7.11 Anket Çalışmasına Katılanların Eğitim ve Çalışma Profili Tablo 7.12 Anket Çalışmasına Katılan Çalışanların Mevcut Organizasyon Tipi Tablo 7.13 Anket Çalışmasına Katılan Çalışanların Mevcut Organizasyonda Kalmak İstedikleri Süre Tablo 7.14 Anket Çalışmasına Katılan Meslek Gruplarının Tanımladığı Mevcut Yönetici Tipi Tablo 7.15 Anket Çalışmasına Katılan Meslek Gruplarının Tercih Ettiği Yönetici Tipi Tablo 7.16 Anket Çalışmasına Katılan Meslek Gruplarının Tanımladığı Mevcut Yönetici Tipi Değişimleri Tablo 7.17 Anket Çalışmasına Katılan Meslek Gruplarının Tercih Ettiği Yönetici Tipi Değişimleri Tablo 7.18 Güç Mesafesi (PDI) Boyutuyla İlgili Sorular ve Cevap Ortalamaları Tablo 7.19 Türk İnşaat Sektörünün Ulusal ve Alt Kültür Düzeylerinde PDI Boyut Değerleri Tablo 7.20 Belirsizlikten Kaçınma (UAI) Boyutuyla İlgili Sorular ve Cevap Ortalamaları Tablo 7.21 Türk İnşaat Sektörünün Ulusal ve Alt Kültür Düzeylerinde UAI Boyut Değerleri Tablo 7.22 Bireyselcilik (IDV) Boyutuyla İlgili Sorular ve Cevap Ortalamaları XI

14 Tablo 7.23 Türk İnşaat Sektörünün Ulusal ve Alt Kültür Düzeylerinde IDV Boyut Değerleri Tablo 7.24 Erkek Kültür (MAS) Boyutuyla İlgili Sorular ve Cevap Ortalamaları Tablo 7.25 Türk İnşaat Sektörünün Ulusal ve Alt Kültür Düzeylerinde MAS Boyut Değerleri Tablo 7.26 Uzun Dönem/Kısa Dönem Uyum (LTO) Boyutuyla İlgili Sorular ve Cevap Ortalamaları Tablo 7.27 Türk İnşaat Sektörünün Ulusal ve Alt Kültür Düzeylerinde LTO Boyut Değerleri Tablo 7.28 Olağan Üstülüğe Karşı Esneklik (Alçakgönüllülük) (MON) Boyutuyla İlgili Sorular ve Cevap Ortalamaları Tablo 7.29 Türk İnşaat Sektörünün Ulusal ve Alt Kültür Düzeylerinde MON Boyut Değerleri Tablo 7.30 Göz Yumma/Sınırlama (IVR) Boyutuyla İlgili Sorular ve Cevap Ortalamaları Tablo 7.31 Türk İnşaat Sektörünün Ulusal ve Alt Kültür Düzeylerinde IVR Boyut Değerleri Tablo 7.32 Türk İnşaat Sektörünün Ulusal ve Alt Kültür Düzeylerinde Boyut Değerleri XII

15 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA NO Şekil 3.1.Sosyoloji-Antropoloji-Yönetim Bilimleri Arakesitinde "Kültür katmanı" Şekil 3.2.Kültür Düzeyleri Şekil 3.3.Kültürün Farklı Analitik Katmanları Şekil 3.4.Kültür Modeli Şekil 4.1.Kültürel Farklılıkların Yapısı: Ulusal, Mesleki ve Organizasyonel Düzeyler Şekil 4.2.Örgütsel Çatışma ve Örgüt Performansına Etkisi XIII

16 1. GİRİŞ A.Kadir KORKMAZ 1. GİRİŞ 1.1. Tez Çalışmasının Konusu ve Önemi Ulusal sınırlar anlamında geride hiçbir şey bırakmayıp dünyayı küçük bir küresel köye dönüştürdüğü günümüz rekabet ortamı, birçok endüstri alanında olduğu gibi inşaat endüstrisinde yer alan inşaat firmalarını da pazarda rekabet edebilmek için organizasyonel yapılarında ve teknolojilerinde yeni çözüm arayışına itmektedir. İnşaat işinin büyük ölçüde insan odaklı olması; özelikle inşaat projelerini daha da önemli bir noktaya getirmekte; sektörü, projelerde yer alanların kültürel yapılarını da göz önüne alan yeni yönetim arayışlarına yöneltmektedir. İnşaat projelerinin yönetimine ilişkin çalışmalar incelendiğinde konuyla ilgili literatürün genellikle batılı toplumlarda elde edilen bilgi ve bulguları içeren proje yöneticilerinin karşılaştığı problemlere karşı bir takım evrensel reçeteler görülmektedir. Çalışmanın yapıldığı coğrafyada olumlu sonuçlar verebilen bu hazır reçeteler farklı bir coğrafyada denendiğinde ise başarısız olmaktadır. Belli bir sosyo-kültürel ortamda ve bir süreç sonucunda ulaşılan bu bilgi ve bulguların Türkiye koşulları için geçerliliği tartışmalı olmaktadır. Türk İnşaat Sektöründe yaşanan problemlerin daha çok bürokratik prosedürler, kontrol mekanizmalarındaki yetersizlikler ve yönetsel yaklaşımlardaki yetersizlikten kaynaklandığı düşünülse de, aslında tüm sorunların derinliğinde, belirli bir kültüre mensup olan insan kaynakları yer almaktadır. Türk İnşaat Sektöründeki organizasyonel modellerin olumlu olumsuz yönlerinin irdelenip, bu organizasyonlarda önemli rol oynayan kişilerin kültürel farklılıklarını anlamak ve tanımak, daha verimli bir iş ortamı yaratacak ve başarılı uluslararası birlikteliklere de katkıda bulunacaktır. Bu farklılıkları anlayabilmek için geliştirilen kültürel boyutlara ilişkin kuramlar içerisinde en baskın olanı Hofstede ın kültürel boyutları ölçme konusunda geliştirmiş olduğu kavramsal çerçevedir. Yapılan araştırmaların bulguları ülkeler arasında yönetim anlayış ve uygulamaları yönünden bazı farklılıkları ortaya koymakla kalmamış, belirli bir ülke içinde farklı örgütlerde yapılan araştırmalar, aynı toplumsal sistem ve sosyal kültür içinde bile örgütlerin kendilerine özgü farklı örgüt ve yönetim kültürleri 1

17 1. GİRİŞ A.Kadir KORKMAZ geliştirebildiklerini göstermiştir. Alt kültür olarak tanımlanan bu oluşumda bireylerin aynı meslek grubuna dahil olmaları kendilerine has meslek kültürünü de beraberinde getirmektedir. Mühendislik/Mimarlık uygulamalarında farklı teknik ve analitik araçlar kullanılmasına rağmen, araştırmacılar, mühendislik/mimarlık uygulamaları ve değerlerinin oluşumu ve sürdürülmesinde mühendislik/mimarlık kültürünün önemli rol oynadığını tartışmaktadırlar. Mühendislik/Mimarlık eğitiminde mühendislik/mimarlık biliminin esasları, -bilinçli veya bilinçsiz olarak- değer ve inanışlarıyla birlikte verilmektedir. Eğitim sonrasında ise mühendis/mimar kimliği profesyonel yaşam içindeki meslek kültürü ile şekillenmeye devam etmektedir. "İnşaat sektöründe çalışan meslek grupları arasında kültürel farklılıkların mevcut olduğunu ve bu meslek kültürünün aynı meslek grubunda bile süreç içinde (eğitim öncesi ve sonrasında) değişebileceğini" göstermeyi amaçlayan bu tez çalışmasında, kültür için farklı disiplinler arasında geçerliliği olan, uluslar arası kabul görmüş Geert Hofstede ın tanımı temel alınmış olup, kültür konusu daha çok meslek kültürü bazında incelenmeye çalışılmıştır Tez Çalışmasının Amacı Bu tez çalışmasında temel amaç, Türk İnşaat Sektöründe yer alan mimarlık ve inşaat mühendisliği eğitimi alan lisans / yüksek lisans öğrencileri ile eğitim sonrası profesyonel çalışma hayatına girmiş mimar ve inşaat mühendislerinin meslek kültürlerinin karşılaştırılmasının yapılmasıdır. Ayrıca, tezde ele alınacak örneklemin, meslek, cinsiyet, yaş ve yönetici veya yönetici olmayan çalışanlar açısından inşaat proje yönetimine karşı kültür ve tutumları ölçülecek ve inşaat projesinin yönetiminde etkisi olduğu varsayılan kültür ve tutum arasındaki ilişki incelenecektir. Böylece, Türk İnşaat Sektörü kapsamında giderek artan yoğun rekabet ortamında belirlediği hedeflere ulaşmayı amaçlayan organizasyonlar için insan kaynakları öncelikleri ile birlikte, kültürel anlamda da kazanç sağlayacağı umulmaktadır. Bu amaç kapsamında Hofstede ın çalışmaları temel alınarak bir anket düzenlenmiş ve hedef kitleye uygulanmıştır. Anket çalışması sonucunda elde edilen veriler istatistiksel olarak analiz edilmiş ve literatürle birlikte değerlendirilerek sonuçlara varılmıştır. 2

18 1. GİRİŞ A.Kadir KORKMAZ 1.3. Çalışmanın Yöntemi Çalışmada öncelikle, kültür kavramının tanımı, özellikleri, öğeleri, gelişimi ve etkileşimi konularında ayrıntılı bir literatür taraması yapılacaktır. Literatür bulgularına dayanarak lisans/yüksek lisans eğitimi esnasındaki mühendis/mimar adayları ile lisans eğitimi sonrasındaki inşaat mühendisi/mimar meslek kültürlerinin belirlenmesi ve karşılaştırılmasına geçilecektir. Bu iki meslek grubunun kültürü Hofstede ın yedi kültürel boyutu ( Güç Mesafesi-Power Distance Index-PDI ; Belirsizlikten Kaçınma-Uncertainty Avoidance Index-UAI ; Bireyselcilik- Individualism Index-IDV ; Erkek Kültür-Masculinity Index-MAS ; Olağan Üstülüğe Karşı Esneklik (Alçakgönüllülük)-Monumentalism Index-MON ; Uzun Dönem/Kısa Dönem Uyum-Long Term Orientation Index-LTO ve Göz Yumma/Sınırlama-Indulgence versus Restraint Index-IVR ) temel alınarak karşılaştırma yapılmıştır. 3

19 2. KÜLTÜR KAVRAMI ve ÖZELLİKLERİ A.Kadir KORKMAZ 2. KÜLTÜR KAVRAMI ve ÖZELLİKLERİ Kültürün farklı düzeylerde ele alınması, literatürde farklı şekillerde tanımlanmasına ve araştırılmasına olanak sağlamıştır. Farklı disiplinlerce incelenmiş olan kültür kavramının bugüne dek yaklaşık 300 kadar tanımı yapıldığı ileri sürülmektedir (Hofstede, 2001) Kültür Tanımları ve Kültürün Özellikleri Kültür kavramını tam olarak tanımlamanın güçlüğü, bilgi ve materyal eksikliğinden değil, kavramın çok geniş bir alan ve kapsama sahip olmasından ileri gelmektedir (Eren, 2006). Güvenç (1991), bu konuya değinerek kültür kavramının tanımının ancak bütün kültür tanımlarının bir araya getirilerek yapılabileceğini vurgulamıştır. Kültür sözcüğünün dört ayrı anlamda kullanıldığını belirten Güvenç (1985, 2002), şu gruplandırmaya dikkat çekmektedir: "1- Bilim alanındaki kültür: Uygarlıktır. 2-Beşeri alanındaki kültür: Eğitim sürecinin ürünüdür. 3- Estetik alandaki kültür: Güzel sanatlardır. 4- Madde (teknolojik) ve biyolojik alanda kültür: Üretme, tarım, ekin, çoğalma ve yetiştirmedir." Hancock (2000), sosyologlar ve antropologlar tarafından ele alınan bu görüş çeşitliliğinin kültürü tanımlama konusunda problem yarattığını, açıklanması tanımlamasından daha kolay olan bir kavram olduğunu belirtmiştir. Kültür kelimesinin en az son iki nesildir değişen pek çok tanımı yapılmıştır. Kültür kelimesi Klasik Latince'deki Cultura veya Colere fiilinden gelmekte olup İlk olarak 18. yy.da, Avrupa'da "barbar" kelimesine karşıt olarak eğitimli insan anlamında kullanılmıştır (Jahoda, 1992). 18. Yüzyıldan önce bu kelime zirai anlamda ekip-biçmek, sürmek ve ürün yetiştirmek anlamında kullanılmış, zamanla bu kelimeye farklı anlamlar yüklenerek kelimenin anlamı değişmiş ve "insanların bir yaşam tarzı" olarak anlam kazanmıştır (Eroğlu, 1996:103). 1843'de Gustav Klemn tarafından yazılan İnsanlığın Genel Kültür Tarihi adlı kitabında Culture kelimesine bir insan topluluğunun yetenek ve becerileri, 4

20 2. KÜLTÜR KAVRAMI ve ÖZELLİKLERİ A.Kadir KORKMAZ sanatları ve gelenekleri olarak topyekûn yaşama stili şeklinde anlam kazandırılmıştır (Goodvvin, 1999) yılında Antropolog Edward Burnett Tylor Primitive Culture adlı kitabında bu kavramı şöyle tanımlamıştır : Kültür, bilginin, imanın, sanat ve ahlakın, örf ve adetlerin, hukukun ve ferdin mensubu bulunduğu toplum tarafından kazandırılmış olunan alışkanlıkların ve yeteneklerin oluşturduğu karmaşık bir bütündür (Eroğlu, 1996: 103). Tylor'dan sonra kültür kavramıyla ilgilenen bir diğer sosyal bilimci Malinowski dir. Malinowski kültürü, insanların biyolojik ihtiyaçlarını karşılayan tüketim malları ve araçları ile sosyal bir topluluk halinde yaşamaktan dolayı ortaya çıkan fikir ve sanatların, inançların ve geleneklerin bir bütünü olarak tanımlamıştır (Eroğlu, 1996: 107). Weber (1949) sosyolojiyi kültürel bilimlerin bir parçası olarak gömüştür. Amerikalı antropologlar Kroeber ve Kluckhohn (1952) kültürün 160'dan fazla tanımını bir araya getirmişler ve uygun bir tanım bulmanın güçlüğünden söz etmişlerdir. Yapılan tanımlar arasında, disiplinler arası araştırmalarda sıklıkla başvurulan Kluckhohn (1962) kültürü, insan topluluklarının özgün yapılarını ortaya koyan, insan tarafından yaratılan ve aktarılan sembollerle ifade edilen düşünce, duygu ve davranış biçimleri olarak tanımlamıştır. Yukarıdaki tanımlar incelendiğinde görülmektedir ki, en azından kültürün bir kısmı bir grup tarafından paylaşılan, öğrenilmiş anlamlardır. Bu konuda önemli bir diğer nokta da, kültürel mesajlar nesiller arasında değiştirilebildiği halde, kültürün zamanlar arasında nakledilme nosyonudur. Bu durumda tüm nesiller arasında bir tür sosyal referans noktası olarak görülen kültür kavramı, daha da önem taşımaktadır. Ünlü kültürel antropolog Herskovitz'e göre (1964) kültür, çevrenin insan yapımı olan kısmıdır ve genetiksel değil, öğrenilen bir şeydir. Bunun yanı sıra kültür sosyal grubun hemen hemen bütün bireylerince paylaşılır ve yaşça büyük bireyler genç bireylere kültürü aktarmaya çalışır. Ahlak, hukuk ve gelenekler açısından davranışları şekillendirir ya da bireyin dünyayı algılayışını yapılandırır. Toplumsal sistem içerisinde, belirli konulardaki maddi kültür değişmelerinin, manevi kültür alanındaki değişmelerden hızlı olması durumuna Ogburn (1965), 5

21 2. KÜLTÜR KAVRAMI ve ÖZELLİKLERİ A.Kadir KORKMAZ Cultural Lag (Kültürel Gecikme) adını vermektedir. Ogburn, Kültürel Gecikme terimiyle kültür kelimesini sosyolojinin temel kavramlarından biri haline getirmiştir. Ogburn'un burada bahsettiği daha çok yeni teknolojilere, yeni kültürlere adaptasyonda yaşanan gecikmedir. Saeed (1986) ise bu duruma; özellikle üçüncü dünya ülkelerindeki bu sorgulamasız kabullenme, yönetim kuram ve uygulamalarının kültüre özgü, evrensel olmayan bir olgu olduğunu kavrayamama durumuna; Maymun Sendromu adını vermektedir. Durkheim (1971) ise kültürü sosyal anlayışın merkezi ve ortaklaşa temsil (collective representation) olarak ifade etmiştir. Williams'a göre (1983) kültür, İngiliz dilinin en karmaşık kelimelerinden biridir. En genel düzeyde kültürün iki tür anlamı vardır. Birincisi, fiilden türeyen anlamı toprağı işlemek (to cultivate) anlamında, organizmaların ya da bitki örtüsünün yetiştirilmesi ile ilgilidir. Bir diğer anlamı ise sanat, edebiyat ve müzikle ilgilidir. Allaire ve Firsirotu'ya (1984) göre kültür, grup üyelerince paylaşılan düşünce kalıplarıdır. D'Andrede de (1984) kültür konusunda kabul ettiğimiz tanımın ilgilendiğimiz konuya bağlı olacağını ifade etmektedir. D'Andrede'nin bu görüşünü destekleyen Jahoda'ya göre (1993) esas problem kültür kelimesinin tanımına sığınmaktan kaynaklanmaktadır. Bu nedenle kültür kelimesinin günümüz kullanımında yanıltıcı bir etki yarattığını iddia etmektedir. Kültürün zaten çeşitlilik içeren ve karmaşık doğasından ötürü sosyal bir yapıya sahip olduğunu, ancak ortak bir tanım yapmak mümkün olsa da her kullanıcının kendi amaçları doğrultusunda bu tanımın çeşitleneceğini savunmaktadır. Kempner (1987), kültürü insanların sosyal alıştırma sırasında açığa vurdukları inanış, bilgi ve geleneklere ilişkin tutumların bütünü olarak tanımlamıştır. Bir toplumun bireyleri tarafından paylaşılan, açıkça görülen ve birbirlerini tamamlayan öğrenilebilir davranışsal özelliklerin toplamı. Kültürün tanımı üzerinde uzlaşma olmamasına rağmen, (Hofstede vd., 1990) araştırmacılar arasında kültürle ilgili olarak; kültürün, bütüncül, tarihsel temelli, 6

22 2. KÜLTÜR KAVRAMI ve ÖZELLİKLERİ A.Kadir KORKMAZ antropolojik kavramlarla ilgili toplumsal olarak inşa edildiği ve değişimin zor olduğu şeklinde bir uzlaşma görüldüğünü belirtmektedir. Kültür, bireysel karakteristiklerin değil, birey gruplarınca paylaşılan yaygın davranış teorilerini veya zihinsel programları ifade eder (Jaeger, 1990). Putti ve Chia (1990) kültürü bir grup insanın bir takım değerleri, inanışları, normları, tutumları ve alışkanlıkları olarak tanımlamaktadır. Ayrıca bir topluluğun inanç ve değerlerinin o topluluktaki iş yapma yolları üzerinde etkili olduğu görüşünü savunmaktadırlar. Kültür, bir toplumun davranışını şekillendiren, her topluma ayrı bir çevre olma özelliğini kazandıran ve her topluma kendi şeklini veren kural ve sorumlulukların meydana getirdiği bir bütündür (Harris ve Moran, 1996; Mead, 1994). Kültür, öğrenilen tavır ve hareketler olup, toplumun ortak yaşama biçimidir (Goodvvin, 1999). Kültürü Bir grup ya da kategorinin üyelerini diğerlerinden ayıran zihnin ortak programlanması olarak tanımlayan Hofstede (2001) somut bir benzetmeyle, insan zihnine bir yazılım yüklendiğini, herkese farklı yüklendiğini ama bir kısmının ortak olduğunu ifade etmektedir. Kollektif olarak programlanmış zihnin bir gruptan diğerine ayırt edilebildiği bu yaklaşım kültürel farklılıkları ifade etmektedir. Bireysel düzeydeki zihinsel programlama ailede başlamakta, okulda, arkadaş gruplarında, çalışma ortamında ve içinde yaşanılan toplumda devam etmektedir (Eren, 2006). Yapılan tanım incelendiğinde, farklı çevrelerde yetişmiş insanların, kültürel anlayışlarının da farklı olacağını belirtmektedir. Bu tez çalışmasında kültür için farklı disiplinler arasında geçerliliği olan, uluslararası kabul görmüş Hofstede ın tanımı temel alınmış olup, kültür konusu daha çok meslek kültürü bazında incelenmeye çalışılmıştır. Giddens (1998) ise, kültür ve toplum ilişkisini vurgulamış ve biri olmadan diğerinin de olamayacağını savunmuştur. Buna göre kültür, artifactlar (insan eliyle yapılmış şey ler) bütünüdür ve bu artifactlar günümüz toplumunu oluşturan öğelerin başında gelir. 7

23 2. KÜLTÜR KAVRAMI ve ÖZELLİKLERİ A.Kadir KORKMAZ Kültürü insanlar oluşturduğu gibi, kültür de insanları biçimlendirmekte, böylece insanlar içinde yaşadığı çevrenin sahip olduğu kültürel özelliklerine göre şekillenmektedir. Böylece bireyin kültürü toplumun kültürüne, toplumun kültürü de tek tek bireylerin kültürüne doğrudan doğruya bağlı bir görünüm kazanmaktadır. Yukarıda özetlendiği gibi, kültür tanımının antropoloji, sosyoloji, iktisat, psikoloji ve işletme organizasyon disiplinleri açısından tanımında farklılıklar vardır. Tam olarak bir tanım yapmanın güçlüğü kavramın çok geniş bir kapsama alanına sahip olmasındandır. Bununla beraber, kültür alanında çalışma yapan çoğu araştırmacı hangi düzeyde olursa olsun kültürün aşağıda sayılan özelliklerinin ortak olduğu konusunda hemfikirdir (Hodgetts ve Luthans, 2003): Öğrenilir: Kültür kalıtımsal ya da biyolojik temelli değildir; öğrenilerek ve tecrübe edinme yoluyla kazanılır. Paylaşılır: Bir grubun, organizasyonun veya toplumun üyesi olarak insan kültürü paylaşır; tek bir bireye özgü değildir, toplumun tüm bireylerine aittir. Kuşaklar arası geçiş yapar: Kültür birikerek artar ve kuşaklar arasında geçiş yapar. Bir nesilden diğerine aktarılır. Çoğalan bir birikimdir, kuşaklar arasında bağdır. Semboliktir: Sembolleştirmek veya başka bir şeyi temsil etmede kullanmak üzere insan kapasitesine dayanmaktadır. Simgeleyicidir, bir olgunun başka bir olgu tarafından tanımlanması, simgelenmesi veya kullanılmasıdır. Kalıplaşmıştır: Kültürün bütünleyen unsurlardan oluşan bir yapısı vardır ve bütünleşmiştir. Birbirine bağlı pek çok unsurun oluşturduğu bir yapıdır. Bu unsurlardan birinde veya bir kısmında meydana gelen değişiklik diğer kısımlarda da değişikliğe sebep olacaktır. Uyarlanabilir: Kültür değiştirmek ya da adapte etmek için insan kapasitesine bağlıdır. Kültür üzerinde değişim veya uyarlama yapmak insanın doğal kabiliyeti dahilindedir. Sınırlayıcıdır: Kültür ait olduğu toplumu bir takım ölçüler içine sokarak sınırlamaktadır. 8

24 2. KÜLTÜR KAVRAMI ve ÖZELLİKLERİ A.Kadir KORKMAZ 2.2. Kültürün Çeşitleri Çeşitli kıstaslar göz önünde bulundurularak kültür çeşitlerine ilişkin farklı sınıflandırmalar yapılmıştır. Bunlar içerisinde en yaygın olarak kullanılan sınıflandırmalar aşağıda yer almaktadır Genel Kültür ve Alt Kültür Genel ya da üst kültür, özel bir toplumun sahip olduğu kültür olup, çoğunlukla ulus düzeyinde ele alınır. Bir toplumun veya ülkenin, her sosyal grubunda, her coğrafi bölgesinde geçerli olan, benimsenen ve yaşanan etken unsurlardan oluşmaktadır. Herhangi bir toplumun genel kültürü, bir sistem olarak, çok sayıda alt ve yan kültürlerden meydana gelmektedir. Genel kültür içerisinde, önemli alt kültür odakları meydana getiren en önemli faktörler, etnik ve dini farklılaşma ile çeşitli sosyo-ekonomik tabakalaşmalar ve coğrafi bölge esasına dayanan yöresel farklılaşmalardır Maddi ve Manevi Kültür Bir toplumun kültürel öğeleri maddi ve manevi olmak üzere ikiye ayrılır. İnsanın yaşamak için yarattığı çevreyi şekillendiren teknoloji ve onun içerdiği tüm araçlar, maddi kültürü oluşturur. Kültürün, toplumların ruhsal ve psiko-sosyal ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik olan kısmını da manevi kültür oluşturur. Manevi kültür elemanları içerisinde, belli bir topluma özgü örf ve âdetleri, dini ve ahlâki normları, çeşitli değer yargılarını, dil ve edebiyatı, müzik ve diğer estetik değerleri sayabiliriz (Malinowski, 1968) Karşı Kültür Bir toplumda hoşgörü sınırlarını aşan, toplum norm ve değerleriyle çatışan, sosyo-ekonomik ve politik düzenin karşısında olan oluşumlar karşı kültür kavramı 9

25 2. KÜLTÜR KAVRAMI ve ÖZELLİKLERİ A.Kadir KORKMAZ içerisinde yer almaktadır. Karşı kültürü oluşturmak isteyenler temel kültürün bazı unsurlarını veya tümünü zayıflatmak veya yıkmak istemektedir Kültürü Oluşturan Başlıca Unsurlar Kültür konusundaki birçok araştırmacı, kültürü oluşturan unsurları kategorize ederek incelemişlerdir. Buna göre genel olarak kültürel yapıyı oluşturan öğeler birkaç temel boyuta indirgenebilmektedir. Bunlar değerler, tutumlar, varsayımlar, normlar, inançlar, semboller ve öyküler ile kahramanlardır (Hofstede, 1991, 2001; Ügeöz, 2003; Akıner, 2004) Değerler Hofstede (2001) a göre, kültür araştırmalarında en büyük boyut değerlerdir ve kültürün içine gömülüdür. Değerler, insanın neyin doğru ve yanlış, iyi ve kötü, önemli ya da önemli olmadığına ilişkin temel inançlarıdır. Bu değerler bireyin yetiştiği kültürden öğrenilmektedir ve bireyin davranışını yönlendirmeye yardımcı olurlar. Değerler, insanların içinde bulundukları durumları, eylemleri, nesneleri diğer insanları değerlendirmede ve yargılamada benimsedikleri örüntülerdir. Kısaca, iyi ile kötü ayrımına temellik ederek alternatifler arasında tercih ve yargılama yapmayı sağlarlar. Temsil ettiği ideal hedefler, genellikle dürüstlük, saygınlık, başarı gibi kazanılması istenen soyut davranış biçimleridir. Değerler, diğer unsurlara göre daha güvenilir ve kolay belirlenebilir niteliklerdir. Organizasyon içinde insanlara yaptıkları bir işin ya da sahip oldukları bir tavrın nedeni sorulduğunda, genellikle bu eylemleri yönlendiren değerlere ulaşılmaktadır (Hodgetss ve Luthans, 2003). Kültürel değerlerdeki farklılıklar çoğunlukla yönetim uygulamalarındaki çeşitlenmeyle sonuçlanır Normlar 10

26 2. KÜLTÜR KAVRAMI ve ÖZELLİKLERİ A.Kadir KORKMAZ Normlar, değerler sistemine bağlı olarak her toplumda bireylere yol gösteren, doğru ve yanlışı, olumlu ve olumsuzu belirleyen kurallar, standartlar ve fikirler bütünü biçiminde ortaya çıkmaktadır. Norm ve değer arasındaki farklılık, değerlerin soyut ve genel kavramlardan meydana gelmesi, normların ise belirgin ve yol gösterici olmasıdır. Normlar genel olarak uyulması gereken kurallar biçiminde ifade edilir (Akıner, 2004) Tutumlar Tutumlar, kültür kavramına komşu kavramlardan biridir. Genel olarak bireyin çevresindeki herhangi bir konuya (somut veya soyut - canlı veya cansız) karşı gösterdiği tepkidir. Bu anlamda kültür, değerler ve tutumlar birbirinden ayrılmaz üçlü gibi birbirini etkileyen unsurlar olarak görünmektedir. Tutum, bireyin kendine ya da çevresindeki herhangi bir toplumsal konu ya da olaya karşı deneyim ve bilgilerine (sahip olduğu değerlere ve almış olduğu kültüre) dayanarak örgütlediği bilişsel, duygusal ve davranışsal bir tepkidir (Akıner, 2004) Varsayımlar Belirli kültürel unsurlara sahip olacak kadar bir ortak geçmişi olan örgütlerde, insanların tavırlarını, dolayısıyla da günlük eylemlerinin somut sonuçlarını etkileyen en güçlü kültürel unsurlardan biri olan varsayımların en önemli özelliği, tartışmaya açık olmamaları ve sorgusuzca kabul edilmeleridir (Akıner, 2004) İnançlar Geçmişte ve şimdi gerçeğin ne olduğuna dair bireysel bilgilerden oluşmaktadır. İnançlar, bireylerin sosyal gerçekleri nasıl anlamlandırdığını gösterirler. Ancak burada kişisel özelliklerle kültürel değerlerin bir sentezi söz konusudur. Örneğin, kaderciliğin yaygın olduğu bir toplumda, bireylerin inancı daha çok geleceğin planlanamayacağı ve denetlenemeyeceği yönündedir (Akıner, 2004). 11

27 2. KÜLTÜR KAVRAMI ve ÖZELLİKLERİ A.Kadir KORKMAZ Semboller ve Öyküler Toplumsal yaşamda egemen olan bazı değerler ve normlar belli bir sembolle daha somut bir hale gelmekte ve ifade edilebilmektedir. Semboller, ulusal kültürlerde bayrak, ulusal marş, özel binalar, anıtlar biçiminde oldukça önemli ortak anlamlar taşıyabilmekle birlikte; bir tören, bir ayin, bir işaret, jest, sözcük veya bir kişi de sembol olabilmektedir. Öyküler ise geçmişteki olaylar olup, kültürel değerleri ve normları hatırlatarak aktarımı ve paylaşımı sağlarlar (Akıner, 2004; Balaban, 2006) Kahramanlar Toplumların içinde bulunduğu ekonomik, politik ve sosyal şartlar, süreç içinde toplumu gelişmişlik düzeyine taşıyacak kahramanlarını yaratırlar. Toplumun duyduğu ihtiyaç her ne ise kahramanlar öncü kimlikleriyle bu ihtiyaçların giderilmesinde katalizör rolü üstlenirler. Bu bağlamda, kahramanlar aynı zamanda önemli bir motivasyon kaynağıdırlar (Akıner, 2004; Balaban, 2006). 12

28 3. KÜLTÜREL FARKLILILAR ve BU FARKLILIKLARIN ÖLÇÜLMESİNE İLİŞKİN GELİŞTİRİLEN KURAMLAR A.Kadir KORKMAZ 3. KÜLTÜREL FARKLILILAR ve BU FARKLILIKLARIN ÖLÇÜLMESİNE İLİŞKİN GELİŞTİRİLEN KURAMLAR Kültür, ülke başta olmak üzere, örgüt ve meslek grubu olmak üzere farklı düzeylerde araştırmalara konu olmuştur. Bu tez çalışmasında ele alınan kültür ise, meslek gruplarının sahip oldukları kültür olup, Türk İnşaat Sektörü düzeyinde ele alınmaktadır. Yani her meslek grubu kendine ait kültürel özelliklere sahiptir. Kültürel farklıklardan bahsedilirken anlatılmak istenen ise, Türk İnşaat Sektöründe lisans eğitimi ve sonrasında mühendislik ve mimarlık meslekleri bazındaki kültürel farklılıklardır Kültür Üzerine Yapılan Çalışmalar Farklı kültürlerin anlaşılmasına yönelik olarak gerçekleştirilen uluslararası araştırmalar Avrupa ve ABD kökenli araştırmalar olmak üzere iki grupta toplanmaktadır. Bu anlamda Avrupa'da Geert Hofstede ve Fons Tormpenaars, ABD'de Edward T.Hall, John Graham, Camille Schuster ve Michael Copeland iş kültürü üzerinde çalışan araştırmacılardır ( kulturweb.pdf, 2007). Edgar Schein, Christian Scholz ve Charles Fombrun bu alanda çalışan diğer araştırmacılardandır (Seymen vd., 2005). Her iki grup araştırmacı ilk olarak ülkeler arasındaki farklılıkların neden oluştuğunu tespit etmiş ve sonrasında bu farklılıkların nasıl başarılı bir biçimde uyumlaştırılması gerektiği konusu üzerinde yoğunlaşmıştır ( 2007). Parsons ve Shils (1951) ile Kluckhohn ve Strodtbeck (1961) ise kültürün evrensel kategorilerinin oluşturulması konusunda ilkler arasında yer almaktadırlar. Daha sonra Inkeles ve Levinson (1969) kültürün yönetimle olan ilişkisi, kendi başına olma ve çelişkiler ya da çatışmalar ve bunlara ilişkin çözüm yolları olmak üzere kültürle ilgili çalışmalar için üç boyutlu bir çerçeve sunmuştur. Bu çalışmadan destek alarak Hail (1976) zamana ve iletişime karşı toplumsal yönelişi tanımlayan bir başka boyut daha ortaya atmıştır. Trompenaars (1993) ve Schwartz (1994) ise çeşitli 13

29 3. KÜLTÜREL FARKLILILAR ve BU FARKLILIKLARIN ÖLÇÜLMESİNE İLİŞKİN GELİŞTİRİLEN KURAMLAR A.Kadir KORKMAZ kavramsal modellere bağlı olarak, önceki modellerin geçerliliğini destekleyen çalışmalar yürütmüşlerdir. Stewart ve Bennett (1991), ulusal kültürlerin, bireylerin dünyaya bakış açılarına göre şekillenip ve değişeceği; Hofstede (2001), bireylerin belirsizlikle baş edebilme yöntemleri, gruplaşma dereceleri ve gücün dağılımına göre farklılaşmaları; Hall ve Hall (1990), bilginin paylaşımı ve zamanın kullanımına göre ayırt edilmesi; Trompenaars (1993) ise bireylerin diğerleri ile ilişkileri nasıl kurdukları, insanoğlunun doğayla ilişkisi ve insan doğasının yaratılış karakterine göre farklılaşmalar konusunda çalışmışlardır (Ngovvi, 2000). Kültürler arası yönetim kavramına ilişkin araştırmalar incelendiğinde, bu kavramın ortaya çıkışına temel oluşturan ilk çalışma 1966'da Haire, Ghiselli ve Porter tarafından, 14 ülkenin yönetimsel tutumları arasındaki farklılıkları açığa vurmak için yapılmıştır (Mockaitis, 2002). Kluckhohn ve Strodtbeck (1961) ve Parsons & Shils (1951) gibi araştırmacılar kültüre ilişkin kavramsal modellerinde kültürün tutum ve davranışlar üzerinde bazı etkileri olduğunu ortaya atmışlar, bu alanda yapılan diğer çalışmalar ise Sirota & Greemvood (1971) ve Bass (1990) tarafından yürütülmüştür. Benzer araştırmacılar gibi bu araştırmacılar da kültür konusunda kavramsal model üzerinden araştırmalarını sonuçlandırmışlar ve kültürün tutumlar ve davranışlar üzerindeki etkisi hakkında genel bir görüş oluşturmuşlardır. Kültür konusunda ilk çalışmaları yapmış olan bu araştırmacılar kültürün araştırma sonuçları üzerinde etkili olduğunu bulgulamışlar, ancak, ne kültüre ilişkin bir tanım geliştirmişler ne de kültür etkilerini bulgularında yer alan değişkenlerden izole etmişlerdir (Mockaitis, 2002). Bazı araştırmacılar ise (Hofstede, 1980; Schwartz, 1994; Smith vd, 1996; Trompenaars, 1993), ülkelerin kültürlerini, değerler boyutunda araştırmışlar ve farklılıkları ortaya koymuşlardır. Yapılan kültürel araştırmalar ile kültürler arasındaki farklılıklara işaret etmişlerdir. Bu çalışmalardan literatürde en çok bahsedileni ise Hofstede'ın (1980) araştırmasıdır. Hofstede (1980), dünya çapında gerçekleştirmiş olduğu araştırmasında, örneklem olarak dünya'nın en büyük çok uluslu organizasyonlarından biri olan IBM'i (International Business Machines) almıştır yılları arasında, ulusal 14

30 3. KÜLTÜREL FARKLILILAR ve BU FARKLILIKLARIN ÖLÇÜLMESİNE İLİŞKİN GELİŞTİRİLEN KURAMLAR A.Kadir KORKMAZ kültürü ölçme ve değerlendirme amacıyla 20 farklı dile çevrilerek, 50'den fazla ülkede IBM kapsamında yaklaşık kişinin cevapladığı anket çalışmasında elde edilen verilere göre ulusal kültürleri farklılaştıran dört farklı boyut (Güç Mesafesi, Belirsizlikten Kaçınma, Bireyselcilik ve Erkek Kültür) ortaya çıkmıştır. Hofstede (1980), araştırma sonucunda ülkelerin bu boyutlar çerçevesinde farklılıklar gösterdiğini kanıtlamıştır. Bu durum Adler in tespitiyle de örtüşmektedir: Farklı kültürlere sahip insanlar bağlı oldukları kültürleri ortaya koydukları değer, davranış ve tutumlarıyla yansıtmaktadırlar (Adler, 1986). Ancak Huntington (1993) un da teorisinde vurguladığı gibi, birçok ülke içinde de çok fazla bölgesel ve kültürel faklılıklar vardır. Aynı teori çerçevesinde Huntington, kültürün insanlara belli bir kimlik atfettiğini iddia ettikten sonra, Roma da oturan bir kişi kendisini bir Romalı, bir İtalyan, bir Katolik, bir Hıristiyan, bir Avrupalı, bir Batılı olarak değişen yoğunluk derecelerinde tanımlayabilir demektedir (Hungtington,1993). Şekil 3.1'de görüldüğü gibi kültür, içinde yer aldığımız gruplarda öğrenilmektedir. Öğrenme süreci yaşamın sonuna dek sürer. İNSAN VE KÜLTÜR Kişiye Özgü Kalıtımsal Ve Öğrenilebilir KİŞİLİK Bir Gruba Özgü KÜLTÜR Öğrenilebilir Evrensel İNSAN DOĞASI Kalıtımsal Şekil 3.1 Sosyoloji-Antropoloji-Yönetim Bilimleri arakesitinde "Kültür katmanı" (Hofstede, 1991). 15

31 3. KÜLTÜREL FARKLILILAR ve BU FARKLILIKLARIN ÖLÇÜLMESİNE İLİŞKİN GELİŞTİRİLEN KURAMLAR A.Kadir KORKMAZ Kültürel katmanlaşma kültürel grupları tanımlayabilmek için kültür konusunda çalışanların sık sık tekrarladığı açıklayıcı bir modeldir. Hancock'un (2000); Hofstede, Schein gibi kültür konusunda uzman belli başlı araştırmacıların oluşturduğu kültür katmanlarını göz önüne alarak inşaat sektörüne adapte ettiği kültürel katmanlaşma düzeyleri bu tez çalışmasının modeli ile de benzerlik göstermektedir. Hancock (2000), Danimarka ve İngiltere olmak üzere iki farklı ülkenin inşaat sektöründe çalışan mimar ve inşaat mühendislerinin kültürünü incelediği araştırmasında kendisi gibi kültür konusunda araştırma yapan bilim adamları Schein (1985, 1997), Hofstede (1980, 2001) ve Trompenaars (1993) gibi kültürü üç farklı katmanda incelemiştir. Şekil 3.2'de görüldüğü gibi, en dış katmanda ulusal kültür, ara katmanda ulusal kültürden etkilenen, endüstri düzeyindeki sektör kültürü ve en iç katmanda da meslek kültürünün ele alındığı katılımcı düzeyinde kültür yer almaktadır: i) Ulusal düzeyde kültür, ii) Endüstri düzeyinde kültür-inşaat Sektörü kültürü, iii) Katılımcı düzeyinde kültür-müşteri, danışmanlar, yükleniciler, mimar, inşaat mühendisi v.b. Şekil 3.2 Kültür Düzeyleri (Hancock, 2000). 16

32 3. KÜLTÜREL FARKLILILAR ve BU FARKLILIKLARIN ÖLÇÜLMESİNE İLİŞKİN GELİŞTİRİLEN KURAMLAR A.Kadir KORKMAZ Hancock (2000) a göre herhangi bir kimse kendini Türk, İngiliz, Fransız gibi kavramlarla tanımlarsa, bu ifade kendini benzer şekilde tanımlayan kişilerle ortak zihinsel bir kimlik paylaşımını anlatmaktadır. Bu tür ifadeler, bireylere ve uluslara ait oldukları sınıf ve yaşam tarzları farklı olan diğer birey ve uluslardan kendilerini ayırmaya imkân vermektedir. Burada bahsedilen kimlik, tarihsel varlık, coğrafi yerleşim, dil, dini inanışlar, etnik ve demografik profil, iklim, politik görüş, eğitim ve öğretim düzeyi, ekonomik güç, yasalar ve yönetmeliklerin kombinasyonundan oluşmaktadır (Hancock, 2000). Kültür ve kültürel farklılıklar konusunda çalışan araştırmacıların (Hofstede, 1980, 1991, 2001; Schein, 1985; Trompenaars, 1993, 2002; Hancock, 2000; Sargut, 2001; Bowditch & Buono, 2001; Basım, 2000) bir çoğu kültürün etkisini analiz ederken Şekil 3.3'de görüldüğü gibi bir katmanlaşma yoluna gitmişlerdir. Bu katmanlaşmaya göre hangi katmanda olursa olsun kültürün bireylere etkisi vardır. Sonuç olarak ülke kültürünün yani ulusal kültürün sektör kültürüne, sektör kültürünün organizasyonel kültüre, organizasyonel kültürün grup (aile veya topluluk) kültürüne ve bireylere etkisi vardır ve her katmanın birbiriyle etkileşimi olmaktadır. Bowditch & Buono'ya (2001) göre meslek kültürü, ulusal, organizasyonel ve sektör kültürü katmanlarının kesiştiği noktada kendini gösteren bir alt kültürdür. Bireyin organizasyonel kültürünü değiştirmek imkânlı iken ulusal kültürünü değiştirmek ise o kadar da kolay değildir. Şekil 3.3 Kültürün Farklı Analitik Katmanları (Basım, 2003). 17

33 3. KÜLTÜREL FARKLILILAR ve BU FARKLILIKLARIN ÖLÇÜLMESİNE İLİŞKİN GELİŞTİRİLEN KURAMLAR A.Kadir KORKMAZ Akıner in (2005) bildirdiğine göre, Geert Hofstede (2001), American Social Science Citation Index (SSCI) e göre Sosyal Bilimciler tarafından 1980'lerin sonundan bu yana en çok referans verilen araştırmacıdır. Hofstede'a (2001) göre ulusal kültürler, değerlerin içinde gömülü bir şekilde yer almaktadır. Bu değerler ise zihnin programlanmasını şekillendirir. Hofstede ulusal kültürün karakteristiklerini ayrı ayrı ifade eden beş boyut tanımlamıştır. Ayrıca değerlere ilişkin yapılan araştırmaların kültürel farklılıkları anlamaya ve açıklamaya yardımcı olacağını savunmaktadır. Yapılan bir araştırmaya göre Hofstede ın geliştirmiş olduğu, kültürü anlamaya ve tanımlamaya yönelik değerler çerçevesi bazı bilim adamlarınca hâlihazırda tartışılsa da, üzerinde çalışılan meslek grubunun davranışlarını açıklamada rehber olmuştur (Akıner, 2005). Neuijen (2000) e göre, her ne kadar ulusal kültürler değerlerin içine gömülmüş ve değerlerle bütünleşik olarak ifade edilmekte ise de, organizasyonel kültür uygulamalara dayalıdır. Bu görüşe göre organizasyonel kültür; burada işlerin yapılma şekli olarak ifade edilebilir. Burada bahsedilen uygulamalar bizim davranışımıza yön veren semboller, rimeller, yazılı olmayan kurallar ve normlardır. Ritüeller, kurallar ve normlar organizasyona karşı bağlılık ve niyet sorularını anlatmaktadır. Çalışanlarınızla veya üstünüzle nasıl baş ediyorsunuz, onlarla ilişkileriniz nasıl gibi sorulardır (Neuijen, 2000). Mesleki kültür ise bu iki kültürün, ulusal ve organizasyonel kültürün arasında bir yerde yer almaktadır. Uygulama ve değerlerin karışımından oluşmaktadır. Paylaşılan uygulamaları mesleki yeterlilikte, değerleri ise bir mesleğin etik kurallarında bulabilirsiniz (Hofstede, 1980, 2001; Neuijen, 2000). Schein (1996) organizasyonel kültürü, organizasyonun yeni üyelerine organizasyonun karşılaştığı problemlerle ilgili olarak algılama, düşünme ve hissetmenin doğru bir şekilde öğretildiği varsayımlarının bir biçimi diye tanımlamaktadır. Bu şu anlama gelmektedir, "burada işlerin yapılma şekli" sadece davranış biçimleriyle ilgili değildir, algılayış biçimimiz, düşünce ve hislerimiz ile de ilgilidir. Kültürel değerler üzerine çalışan Trompenaars (1993), tıpkı Schein'ın (1985) organizasyonel kültür için tanımladığı gibi kültürü katmanlaştırmayı önermiştir ve kültür hakkında yapılan pek çok tanımı birleştirmiştir. Tropmpenaars, kültürün ne 18

34 3. KÜLTÜREL FARKLILILAR ve BU FARKLILIKLARIN ÖLÇÜLMESİNE İLİŞKİN GELİŞTİRİLEN KURAMLAR A.Kadir KORKMAZ anlama geldiğini anlatabilmek için onu bir soğanın katmanlarına benzetmektedir. En dıştaki katman, insanların hangi kültürel öğelerle öncelikli olarak etkileşim içerisinde bulunduğunu gösterir. Gözlenebilir öğeler olarak giyim, yemek, dil, sanat ve yerleşim biçimi bunlar arasında sayılmaktadır. Bunlar açık olarak doğrudan artifaktları (insan eliyle yapılan şeyleri) ve kültür ürünlerini içermektedir. Ortadaki katman ise toplumların sahip olduğu norm ve değerleri ifade etmektedir. Bunlar formel ya da informel olabilir ve insanlara nasıl davranmaları gerektiğini anlamalarına yardımcı olmak için tasarlanırlar. Soğanın en içteki katmanını anlamak ise, diğer kültürlerle başarılı bir şekilde çalışmamızda anahtar işlevi görmektedir. Bu kısım, toplum içerisinde evrim süreciyle oluşan ve davranışı yöneten temel varsayımları (birçok kural ve metot) içermektedir. Bir kültürün üyeleri bu varsayımları anlayarak, kendi problemlerini çözme sürecinde daha etkili olabilme yolunda kendilerini organize edebilirler ve diğerleriyle daha iyi etkileşimde bulunabilirler (Trompenaars, 1997). Hudgetts ve Luthans'ın oluşturduğu bu model pek çok araştırmacı tarafından desteklenmiş olup Trompenaars (1993) ve Hampden- Turner ve Trompenaars (2002) tarafından da benzer şekilde ifade edilmiştir. Şekil 3.4 bahsedilen bu modeli özetlemektedir. Açık artifaktlar ve toplum ürünleri (Gözlemlenebilen Gerçekler) Topluma yol gösteren normlar ve değerler İnsanın davranışına yol gösteren temel varsayımlar Şekil 3.4 Kültür Modeli (Trompenaars, 1993). 19

35 3. KÜLTÜREL FARKLILILAR ve BU FARKLILIKLARIN ÖLÇÜLMESİNE İLİŞKİN GELİŞTİRİLEN KURAMLAR A.Kadir KORKMAZ 3.2. Kültür Kuramları Hofstede'ın kültürün ölçülebilirliğini iddia etmesine rağmen, özellikle kültürel grupları ve sınırları tanımlamaya ilişkin olarak bir takım zorluklardan da bahsetmektedir. Hofstede, kültür içinde yer alan anahtar faktörlerin farklılaştığını ifade eder. Önerdiği bu dört faktör de; Güç Mesafesi (PDI): İşveren ve işverene bağlı olarak çalışan arasındaki duygusal mesafe, Belirsizlikten Kaçınma (UAI): Gelecek hakkındaki belirginliğe dair istek, Bireyselcilik (IDV): Verilen önemin bireyde mi yoksa toplulukta mı olduğu, Erkeksi Kültür (MAS); Toplumdaki sosyal ve duygusal roller; kültürel değerlerin farklılaşmasına işaret eder. Burada ortaya çıkan problem, bireyler ve organizasyonla ilgilidir. Organizasyonlardaki insanlar bir grubu temsil ederler ve her birinin ayrı bir kimliği ve kültürü vardır. Aslında organizasyonlar, bir tür geçici koalisyondur. Nitekim Cherns ve Bryant (1984) geçici çoklu organizasyon olarak isimlendirmişlerdir. İşte bu geçici koalisyon için bir araya gelen kişiler, inşaat projelerinde ekibin oluşmasından sorumlu kişilerdir ve her katılımcı için kültürel faktörler ulusal, bölgesel ve organizasyonel yönlerini de dâhil etmektedir Hofstede ın Kültürel Boyutları Bazı araştırmacılar kültürün alt parçaları veya boyutlarıyla çalışarak kültürün karmaşık bir resmini oluşturmaya çalışmışlardır. Özellikle, Hollandalı araştırmacı Geert Hofstede (1991, 2001), çeşitli kültürlerden insanların nasıl ve niçin etkilendiğini açıklamaya yardımcı olan dört boyut olduğunu bulgulamıştır. 70 farklı ülkeden kişinin cevapladığı anket yoluyla toplanan veriler, araştırmayı organizasyonel bazda yapılan araştırmaların en büyüğü olarak yürütme imkânı sağlamıştır. Hofstede, farklılaşan ulusal kültürler için düşünülebilecek boyutların kesin bir çerçevesini, yaptığı bir analiz ile çıkartmıştır. Bu çerçeve bazı sınırlamalara tabi ise de, kültürler arası çalışmalar yapan araştırmacılar tarafından en sık kullanılan, geçerliliğine ve güvenilirliğine inanılan bir çerçevedir. Hofstede ın üzerinde çalıştığı beş boyut: Güç Mesafesi-PDI, Belirsizlikten Kaçınma-UAI, 20