DÖV Z KURU ve P YASA D NAM KLER L (Türkiye Ekonomisi çin Ampirik Bir Çal ma)

Transkript

1 DÖV Z KURU ve P YASA D NAM KLER L K S (Türkye Eknms çn Amprk Br Çal ma) H. Al ATA * brahm ARSLAN ** ÖZ Gel meke lan ülkelern pek ç unda, enflasyn aç s ndan köü br mazye sahp lmalar nedenyle kura dayal skrar prgramlar uygulanmakad r. Özellkle kura dayal skrar prgramlar n n zlenmesnde ve de erlendrlmesnde ödemeler denges saskler öncü göserge nel a d klar ndan, uygulanan plkalar n eknmk skrar üzerndek eklernn analz edlmesnde dkkale ncelenmes gereken emel de ken lmakad r. Ayr ca dövz kurlar nda meydana gelen de meler gerek reel sekörün hraca yap s nda gerekse ülkenn d brç yap s nda de melere neden laca ndan bu de kenlern de dövz kuru le l klernn ayr ca ele al nmas gerekmekedr. Bu çal mada, Türkyede dövz kurlar le d brçlanma, reel sekör ve ödemeler denges aras ndak ekle m granger nedensellk es kullan larak ara r lm r. Ayr ca, brm kök es ve regresyn analz yap lm r. Elde edlen bulgulara göre, reel dövz kurlar le d brçlanma, reel sekör ve ödemeler denges aras nda nedensellk l ksnn varl sapanm r. Anahar Kelmeler: Dövz kuru, Ödemeler Denges, D Brçlanma, Regresyn Analz, Nedensellk l ks. ANALYSIS OF RELATIONSHIP BETWEEN EXCHANGE RATE AND MARKET DYNAMICS ABSTRACT Ms f he develpng cunres mplemen exchange rae based sably prgrams snce her experence wh nflan. Balance f paymens sascs s he prmary varable when analyzng he effecveness f ecnmcal sraeges because s he pneer ndcar f exchange rae based sably prgrams. Furhermre he expr and fregn debs are als needed be analyzed as varables, because changes n exchange raes wll affec cunrys expr and fregn deb srucure. Ths sudy researches he crrelan beween exchange raes versus fregn deb, real secr and balance f paymens by usng granger causaly es. Addnally un r and regressn ess are dne whn he analyss. Accrdng fndngs; a causaly relan deermned whn he real exchange rae and fregn deb, real secr, balance f paymens. Key Wrds: Exchange Rae, Balance f Paymens, Fregn Deb, Regressn Analyss, Causaly Relanshp. * Yrd. Dç. Dr., Gazanep Ünverses, BF, leme Bölümü. ** Dç. Dr., Gazanep Ünverses, BF, ksa Bölümü Makalenn kabul arh: Aralık 9

2 5 Ercyes Ünverses ksad ve dar Blmler Faküles Dergs, Say : 34, Temmuz-Aral k 9, ss G R Dövz kuru plkas, hükümelern uluslar aras ödemelern bell br düzen çnde gerçekle rmek amac yla d ödeme dengesn eklemek çn dövz kuru le lgl larak ald klar büün edbrlerdr. Dövz kuru plkas uygulamada brçk de kenle ba lan l lmakla brlke, esas n ülkenn çnde bulundu u eknmk arlar ya da daha genel br fadeyle eknmnn genel yap s lu urmakad r. Uygulanan plkan n ekl kadar, amaçlar da brbrnden farkl lablmekedr. Bu nedenle ülkelern gel m lk düzeyler, uygulanacak plkay ve dövz kuruna esas lacak krerler belrleyen öneml br eken lmakad r. Gel m ülke çn amaç, pyasa arlar nca belrlenen kurun ne ölçüde ra vadede skrarl lup lmad n n anla lmas na yard mc lmak ken; gel meke lan ülke çn amaç, ra vadede sürdürüleblr ve sevyes krunablr gerçekç ve skrarl br kur lu urmak r. Bu çal mada dövz kuru plkalar n n eknmk skrar üzerndek ekler belrlenmeye çal lm r. Bu amaçla özellkle kura dayal skrar prgramlar aç s ndan öncü göserge nel a yan ödemeler denges, reel sekör ve d brçlanma le lgl de kenlern dövz kurlar le l ks ncelenm r. Analz kapsam nda Türkyede dönemne l kn makr eknmk de kenler kullan lmak sureyle dövz kurlar le pyasa dnamkler l ks amprk larak es edlm r. I. DÖV Z KURU VE ÖDEMELER DENGES L K S Dövz kurlar n belrleyen en öneml gösergelerden br, bell br dönem çnde br ülkedek dövz gr ç k n göseren ve merkez bankalar araf ndan yay nlanan ödemeler denges rakamlar d r. Ödemeler denges, br y l çnde ülkeye gelen ve gden dövz mkar larak base ndrgenecek lursa; dövzn nas l kazan ld n ve nas l harcand n göseren car lemler denges ve dövzn hang yllardan brç al nd n ve verld n göseren sermaye harekeler lmak üzere k k s mdan lu makad r (Özürk ve Acaravc, 3: 1). Ödemeler dengesnde car lemlerden dlay aç k meydana gelm se ve bu aç k sermaye harekeler le kar lanam yrsa bu durumda yap lacak ödemeler dengesn ekrar dengeye germekr. Car lemlern aç k vermesnn en öneml nedenlernden br hraca n azalmas veya hala n armas d r. E er yur çnde ürelen mallar yur d na göre daha pahal lursa hraca azalacak ve hala aracak r. Ters durumda se hraca aracak ve hala azalacak r. Bunu belrleyen fakörler se yur çndek ve yur d ndak fyalar n seyr lmakad r. Ödemeler denges blançsunun knc öneml k sm sermaye ak mlar yla lgl brç ve alacak l klern kapsayan sermaye harekelerdr. Sermaye harekeler car lemlerdek harekee göre de mekedr. Car lemler denges fazla verrse bu fazlal k ya eknmye kaynak larak akar l r ya da d ar ya sermaye hrac larak gerçekle r ers durumda se bu aç k ya eknmde kulla-

3 Dövz Kuru ve Pyasa Dnamkler l ks (Türkye Eknms çn Amprk Br Çal ma) 53 n lmaka lan dövz asarruflar ndan ya da d ar dan sermaye hal larak kar - lanmakad r. II. DÖV Z KURU VE REEL SEKTÖR L K S Reel sekörün kur harekelerne duyarl l k farkl yönden nceleneblr. Bunlar hraca ve mal yap lar baryle a d klar dövz pzsynu eklerdr. Kur harekelernn k sa vadel lk eks, sekörlern dövz pzsynlar üzernden kamby kar ya da zarar n belrleyerek lmakad r. Sekörlern dövz pzsynunu belrleyen üç emel unsur bulunmaka lup, bunlar sekörün, yabanc para cnsnden car alacaklar, yabanc para cnsnden car brçlar ve yabanc para cnsnden fnansman gderlerdr. Bu fakörlerden lk le d er ks aras ndak fark dövz pzsynunu vermekedr. Kur harekelernn reel sekör üzerndek knc eks se ra ve uzun vadel lup, sekörün hraca hacm dkkae al narak ölçülmekedr. Sekörlern hracalar, d er fakörler ayn kalmak ar yla dövz kurunun br fnksynu lmakad r. Kurlar n reel larak ar e lm gösermes, sekör ürünlernn yurd pazarlarda dövz cnsnden ucuzlamas ve sekör hraca n n armas snucunu d urmakad r. Kurlar n reel larak dü mes se, sekörün hraca üzernde yava la c ekde bulunmakad r. Dövz kurunun reel larak azalmas, kurun enflasynun al nda seyremes anlam na gelmekedr. Bu durumda, özellkle hracaç sekörlern ürem malyeler, gelrlernden daha h zl br ar kaydedecekr. Bu se hraç mal fyalar n n armas na ve sekörün d pyasalarda pahal hale gelen mallar na lan alebn dü mesne neden lmakad r. III. DÖV Z KURU VE DI BORÇLANMA L K S D brçlanma, fn fazlas bulunan eknmlerden fn aç bulunan ülkelere yönelk ak mlard r. Br eknmde d brçlanmaya çe l sebeplerden dlay ba vurulmakad r. Bunlar; kalk nma çabas çndek ülkelern kend kaynaklar n n yeersz lu u, ba ka br dey le asarruf yeerszl ya da ç kaynaklar n yeerszl, ödemeler denges aç n kapamak çn dövze duyulan hyaç ve bu her k sebebn br snucu larak raya ç kan brçlar n ödenmes çn yenden brçlanmaya ba vurulmas d r. Blnd gb ödemeler denges aç klar k eklde fnanse edleblmekedr. Brncs resm dövz rezervlernn kullan lmas, kncs se d brçlanmaya ba vurulmas d r. Resm rezervlern s n rl lmas nedenyle aç klar n fnansman nda as l yl brçlanma lmakad r. Bu nedenle ülkedek kur plkalar n n uygulan bçm le uygulanan sanayle me sraejlernn yan hal kames ve hracaa yönelk sraejlern uyumlu lmas gerekmekedr. Aks akdrde aç klar n fnansman nda yeerl dövz rezerv yksa ve d brçlanma mkanlar da s n rl ysa bu durumda dövz krz kaç n lmaz lmakad r (Karagöz, 7: 11)

4 54 Ercyes Ünverses ksad ve dar Blmler Faküles Dergs, Say : 34, Temmuz-Aral k 9, ss IV. L TERATÜR Sn y llarda gel m ve gel meke lan ülkeler aç s ndan dövz kuru le ödemeler denges, reel sekör ve d brçlanma l ks çk fazla önem arz eden knulardan brn lu urmakad r. Buna göre leraürde dövz kuru le d brçlanma, reel sekör ve ödemeler denges aras ndak l kler belrlemeye yönelk çk say da çal ma yap lm r. Çal malar n baz lar nda dövz kurunun ödemeler dengesnn öneml br unsuru ldu u belrlenrken baz lar nda se am ers snuçlara ula lm r. Gafar (1981), Brgugl (1989) ve Hmars (1989) çal malar nda devalüasynun ödemeler denges üzernde anlaml br eksnn ldu unu raya kymu lard r. Ogbnna(198) se çal mas nda devalüasynun ödemeler dengesn eklemed snucuna ula m r. Rse (199, 1991) gel meke lan ve OECD ülkelernde yap çal malar nda reel dövz kurunun ödemeler denges üzernde eksnn ldu unu faka bu eknn dü ük düzeylerde kald n belrlem r. Kapr ve Ramakrshnan (1999), Bahman-Oskee (1), Narayan ve Narayan (4), Yusff (7) çal malar nda reel dövz kurunun uzun dönemde ödemeler denges üzernde J-e rs eklnde br eksnn ldu u snucuna ula m lard r. Türkye aç s ndan reel dövz kurunun ödemeler denges üzerndek eks le lgl Kale (1) araf ndan yap lan çal mada da uzun dönemde geckmel br J e rs eks ldu u esp edlm r. Türkye eknms le lgl yap lan çal malar n baz lar nda dövz kuru le d care aras ndak l kler ncelenm r. Özbay (1999) dönemne a üçer ayl k verler kulland çal mas nda, Türkyede dövz kuru belrszlnn hraca üzernde sasksel larak anlaml negaf ekler ldu unu bulmu ur. Akbsanc () çal mas nda uzun dönem denklem ve haa düzelme mdelnden elde edlen bulgulara göre; reel dövz kurunun d care dengesn hem k sa hem de uzun dönemde ekleyen ek de ken ldu u snucuna ula m r. Svr-Usa (1), granger nedensellk es ve VAR yönemn kullanarak Türkye eknmsnn hraca ve hala yap s n ncelem ve çal man n snucunda, ar l reel efekf dövz kurundan hala veya hracaa d ru br nedensellk l ksnn lmad snucuna ula klar n aç klayarak, kur ayarlamalar n n d care dengesn sa lamada ekn br araç larak kullan lamayaca n öne sürmü lerdr. Yamak ve Krkmaz (5) çal mas nda reel dövz kuru de mlernn Türk d care denges üzerndek eklern ncelem ve de - kenler aras nda uzun döneml br l knn lmad n ancak k sa dönemde reel dövz kuru ve car denge aras ndak l knn emel larak sermaye mallar care araf ndan belrlend n vurgulam r.

5 Dövz Kuru ve Pyasa Dnamkler l ks (Türkye Eknms çn Amprk Br Çal ma) 55 V. VER VE YÖNTEM Bu çal mada Türkyede uygulanan dövz kuru plkalar n n eknmk ekler ve pyasa dnamkler l ks dönemne a makr eknmk de kenler dkkae al narak analz edlmeye çal lm r. Bu kapsamda eknmnn dör ble en lan kamu kesm, reel sekör, ödemeler denges ve fnansal sekör le lgl de kenler yard m yla dövz kuru ve pyasa dnamkler l ks ve bu dnamklern ekle m eknmerk eslerle raya knulmu ur. Çal mada, dönemne a y ll k verlerle, Reel Dövz Kuru (), 1987=1 bazl Enflasyn Oran (TEFE), Faz Oran (FO), D Tcare Denges (DTD), Car Aç k (CA), Genel Denge (GD), Sermaye Harekeler (SH), Sanay Ürem ndeks (SUI), D Brç Oran (DBO) ve Büçe Aç (BA) de kenler kullan lm r. Bu de kenler, Türkye Cumhurye Merkez Bankas n n nerne sesndek ver da m ssemnden elde edlm r. De kenler aras ndak l klern erk larak göserlmes regresyn analz le yap lmakad r. Buna göre dövz kuru le pyasa dnamkler aras ndak l ky göseren regresyn mdel u eklde lmakad r: = b + b 1 FO + b SUI + b 3 TEFE + b 4 SH + b 5 DTD + b 6 BA + b 7 DBO + b 8 GD + b 9 CA + u = Reel Dövz Kuru FO = Faz ran SUI= Sanay Ürem ndeks TEFE= Enflasyn Oran SH=Sermaye Harekeler DTD=D Tcare Denges BA=Büçe Aç DBO= D Brç Oran GD= Genel Denge CA=Car Aç k Burada b ve b 1-9 de erler üm ppülasyn verler kullan larak hesaplanan erk de erlerdr. Ancak yne de dkkae al nmayan ba ms z de kenler lablece nden, verlern rassal ( ansa ba l ) de mlern göseren haa de er lan (u), mdele dahl edlm r. VI. ANAL Z SONUÇLARI Dövz kuru ve pyasas dnamkler aras ndak l knn analz edlmesnde çk denkleml br zaman sers medu larak granger nedensellk es kullan lm r. Ancak de kenler aras ndak l klern analznden önce mdele dahl edlen her br de kenn dura anl k esler ve regresyn analznn yap lmas gerekmekedr.

6 56 Ercyes Ünverses ksad ve dar Blmler Faküles Dergs, Say : 34, Temmuz-Aral k 9, ss A. B R M KÖK TEST SONUÇLARI Dura anl k es, zaman sers dalgalanmalar ndak sapmalar önlemek çn yap lan br es ürüdür. Brm kök es zaman serlernn dura an lup lmad - n belrlemek çn kullan l r. rm kök dura an lmayan anlam na gelmekedr. D er br anla mla e er br zaman sersnde brm kök varsa zaman sers dura an de ldr (Çlak,1:1-1). Bu çal mada ele al nan zaman serlernn dura anl k analz, Dckey ve Fuller (1981) araf ndan gel rlen Gen lelm Dckey-Fuller (ADF) brm kök es kullan larak yap lm r (Gujara,1:79-711). Y = Y -1 + (1) Y = + Y -1 + () Y = Y -1 + k n 1 Y -1 + (3) Bu es, elde edlen ADF- sas nn MacKnnn krk de erler le kar- la r lmas yla yap l r. aye ADF- sas MacKnnn krk de ernden mulak larak büyükse, ele al nan zaman sers dura an demekr. Aks akdrde, ser dura an de ldr ve dura anl sa lan ncaya kadar fark n n al nmas gerekr (Dckey,1979:47-431). Tabl l: De ken Sevyelerne A Brm Kök Tes Snuçlar Sab Terml Sab Terml ve Trendl De kenler MacKnnn Krk De. MacKnnn Krk De. ADF %1 %5 %1 ADF %1 %5 % D CA DCA DTD DDTD DBO TEFE DTEFE SH DSH SUI DSUI GD DGD BA DBA

7 Dövz Kuru ve Pyasa Dnamkler l ks (Türkye Eknms çn Amprk Br Çal ma) 57 Tabl 1de ADF es le mdelde kullan lan de kenlern dura anl klar na l kn snuçlar yer almakad r. Bu snuçlara göre, DBO de kennn rjnal de erlerne a ADF sasklernn mulak de erler, %1, %5 ve %1 anlaml l k düzeylerndek MacKnnn krk de erlernn mulak de erlernden büyük ldu u çn dura and r. Ancak, BA, SUI, SH, TEFE, DTD, CA de kenlernn rjnal de erlerne a ADF sasklernn mulak de erler, çel anlaml l k düzeylerndek MacKnnn krk de erlernn mulak de erlernden küçük ldu u çn dura an de ldr. Bu nedenle, de kenler dura an hale germek çn brnc dereceden farklar al nm ve bu de kenler dura anla r lm r. B. REGRESYON ANAL Z SONUÇLARI Türkyede reel dövz kurlar le d brçlanma, reel sekör ve ödemeler denges aras ndak ekle mn ncelend bu çal mada, dönem verler kullan larak her br de kenn reel dövz kurlar le l ks ele al nm ve grafkler yard m yla gerekl de erlendrmeler yap lm r. Grafk 1: Dövz Kuru le Sermaye Harekeler Aras ndak l k SHO y llar aras nda reel dövz kurlar le sermaye harekeler aras ndak l knn ayn yönde ldu u görülmekedr. Sermaye gr aç s ndan eknmde ya anan gel meler ekl lmaka lup, eknmnn gen leme dönemlernde sermaye harekelernde br ar, daralma dönemlernde se cdd azal lar lmakad r. Özellkle sn y llarda ya anan krzler bu durumu daha ne br bçmde raya kymakad r.

8 58 Ercyes Ünverses ksad ve dar Blmler Faküles Dergs, Say : 34, Temmuz-Aral k 9, ss Grafk : Dövz Kuru le Sanay Ürem ndeks Aras ndak l k SUI y llar aras nda reel dövz kurlar le sanay ürem endeks aras ndak l knn ayn yönde ldu u görülmekedr. Dövz kurlar ndak ar, özellkle hal grd kullanan reel sekör lemelernde ürem malyelern ve dlay s yla fyalar ar rmaka böylece sekörün d pyasalarda pahal hale gelen mallar na lan aleb azalmakad r. Dövz kurlar ndak azalma se, hal grd fyalar ndak dü me nedenyle malyeler azalmaka böylece reel sekörde br canlanma ve hraca hacmnde büyüme meydana gelmekedr. Özellkle krz dönemlernde her k de kenn yüksel e geçkler görülmekedr. Grafk 3: Dövz Kuru le Enflasyn Oran Aras ndak l k TEFE y llar aras nda reel dövz kurlar le enflasyn ran aras ndak l knn özellkle 1 krz snras nda ers yönlü ldu u görülmekedr. Krz dönemlernde ulusal paran n an de er yrmes le brlke öneml ölçüde ger-

9 Dövz Kuru ve Pyasa Dnamkler l ks (Türkye Eknms çn Amprk Br Çal ma) 59 leyen ç alebe ra men dövz kurunun fyalar üzernde belrleyc ekye sahp lmas fl ve beklenen enflasynda öneml ranlarda s çramaya neden lmu - ur. Eknm plkalar nda enflasynla mücadelenn öne ç k dönemlerde, kur plkalar da buna uygun ekllendrlmeke ve enflasynun dü mesnde ekl lmakad r. Grafk 4: Dövz Kuru le Faz Oran Aras ndak l k FO y llar aras nda reel dövz kurlar le faz ran aras ndak l knn özellkle 1 krz snras nda ers yönlü hareke e ve her k de kenn krze lan epklernn ayn ldu u görülmekedr. Gerek dövz kuru gerekse faz ranlar kar l kl br ekle m çersnde brbrlern eklem r. Çünkü faz ranlar n n armas, kur üzerndek bask y ar rarak ulusal paran n a r de erlenmesne ve bell br dönem snra kurlarda h zl yükselmelere neden lmaka ya da kurlarda meydana gelen ar lar önlemek çn Merkez Bankas faz ranlar n ar rarak dövze lan aleb azalmak semekedr. Her k durumda da de kenler brbrlern d rudan ve ayn yönde eklemekedr.

10 6 Ercyes Ünverses ksad ve dar Blmler Faküles Dergs, Say : 34, Temmuz-Aral k 9, ss Grafk 5: Dövz Kuru le D Tcare Denges Aras ndak l k DTD y llar aras nda reel dövz kuru le d care denges aras ndak l knn ers yönlü ldu u görülmekedr. Reel dövz kurunun armas d care hacm üzernde azal c yönde br ek lu urmaka, reel kurun azalmas se d care denges üzernde pzf br ek meydana germekedr. Özellkle 1 krznden snra reel dövz kurlar ndak ar halaak ar la brlke d care dengesnde azal c yönde br ek lu urmu ur. Grafk 6: Dövz Kuru le D Brç Oran Aras ndak l k DBO y llar aras nda reel dövz kuru le d brç ran aras ndak l knn ayn yönlü ldu u görülmekedr. Özellkle ödemeler denges aç klar n n fnanse edlmes çn d brçlanmaya ba vurulmas ülkede uygulanan kur plkalar le l kl lup, eknmdek ç ve d dengenn sa lanmas nda uygulanan kur plkas öneml br araç lmakad r. Bu nedenle reel dövz kurlar ndak ar d brç kullan m nda da ayn eklde br ar a yl açmakad r.

11 Dövz Kuru ve Pyasa Dnamkler l ks (Türkye Eknms çn Amprk Br Çal ma) 61 Grafk:7 Dövz Kuru le Car Aç k Aras ndak l k CA y llar aras nda reel dövz kuru le car aç k aras ndak l knn dalgal br seyr zled görülmekedr. y l ba nda uygulamaya knulan enflasynla mücadele prgram na kadar ülkemzde daha zyade enflasyn kadar devalüasyn veya reel sab kur plkalar uygulanm r. Dlay s yla enflasyn ve dövz kurlar aras ndak bu ers yönlü l k car lemler denges aç n n armas na neden lmu ur. Ancak y l ndan snra enflasynu dü ürme esas hedef larak kabul edlm ve car denge aç n yükselme pahas na dövz kurlar enflasynun çk al nda uulmu ur. Dövz kurlar ve pyasa dnamkler l ks çn çal mada kullan lan de kenlere a snuçlar n yer ald regresyn analzler Tabl de göserlmekedr.

12 6 Ercyes Ünverses ksad ve dar Blmler Faküles Dergs, Say : 34, Temmuz-Aral k 9, ss Tabl: Regresyn Analz Snuçlar Ba ml De ken D() De kenler Kasay Sandar Haa -Tes Olas l k D(FO) D(SUI) D(TEFE) D(SHO) D(GD) D(DTD) D(CA) D(BA) DBO C R-Kare Ba l Var yönem Uyarlanm R-Kare S.D. Ba l Var S.H. egresynu Akake nf krer Tplam Kare Schwarz krer Lgarmak Olas l k F-es Durbn-Wasn De er Olas l k(f es) 6144 Buna göre dövz kuru le enflasyn ran, sermaye harekeler, genel denge ve d care denges aras nda anlaml br regresyn l ks bulunmu ur. Bu analze göre uyarlanm R = % 79.6 larak elde edlm r. Bu snuca göre, dövz kurunda meydana gelen de mn % 79.6s enflasyn ran, genel denge, d care denges ve sermaye hareke ranlar nda meydana gelen de melerle aç klanmakad r. Mdeln aç klanma gücü yüksek lup, regresyn d rusunun gözlemlere uyumu ldukça ydr. Ayr ca Durbn-Wasn sas.15 de ernde ldu undan mdelde krelasyn prblem gözükmemekedr. C. GRANGER NEDENSELL K TEST Granger nedensellk esnde br de kenn geckmel de erlernn d er br de kenn e l nde yer al p almad ara r lmakad r. Geckmel de - kenlern ncelend br regresyn mdelnde l k, zaman sers verler kullanmak sureyle ara r ld nda l kde nedensellk bulunup bulunmad n n ara r lmas öneml lmakad r. Granger nedensellk es bu amaç çn gel rlm br yönemdr (Granger,1969:44-438). Burada dövz kuru ve pyasa dnamkler aras ndak l knn yönü Türkye eknms aç s ndan es edlmekedr. Bu nedenle, Granger nedensellk es arac l le de kenler aras nda br l k lup lmad, varsa bu l knn yönü esp edlmeye çal lmakad r. Dövz kuru ve pyasa dnamkler aras ndak

13 Dövz Kuru ve Pyasa Dnamkler l ks (Türkye Eknms çn Amprk Br Çal ma) 63 nedensellk l ks ve l knn yönünü gösermek üzere a a dak denklemler seçlm r. a 1 a 1 b SHO u (4) DTH b 1 b DTH 1 a SHO u (5) BA a 1 a BA 1 b SHO u (6) FO b 1 b FO 1 a TEFE u (7) CA a 1 a CA 1 b TEFE u (8) GD b 1 b GD 1 a DTD u (9) FO a 1 a FO 1 b CA u (1) Tabl 3: Granger Nedensellk Tes Snuçlar Sample: Geckmeler: H Hpezler F- sask Olas l k SHO DTD SHO BA SHO FO TEFE CA TEFE GD DTD FO CA F (m, n-k) =,5 (,17)=3,59

14 64 Ercyes Ünverses ksad ve dar Blmler Faküles Dergs, Say : 34, Temmuz-Aral k 9, ss Tabl 3de hesaplanan F de er le ablda bulunan F de erler kar la r larak br de erlendrme yap lmakad r. Tüm es snuçlar na göre H reddedlr. Buna göre, dan SHye, DTDden SHye, BAdan SHye, FOdan TEFEye, CAdan TEFEye, GDden DTDye, FOdan CAya d ru br nedensellk l ks bulunmakad r. Ba ka br fadeyle; dövz kuru, d care denges ve büçe aç le sermaye harekeler aras nda, faz ran ve car aç k le enflasyn ran aras nda, genel denge le d care denges aras nda ve faz ran le car aç k aras nda ek yönlü br nedensellk l ks söz knusu lmakad r. DE ERLEND RME VE SONUÇ Dövz kuru, k ülkenn para brmlernn brbryle hang randa de rlece n göserr. Bu nedenle ülkeler aras ndak fya düzeylern brbrlerne ba layarak fya ve malye kar la rmalar yap lmas na lanak sa lamakad r. Dövz kuru lmadan ülkelern brbrlernde ürelen mal ve hzmelern fya ve malyeler knusunda blg sahb lmalar ldukça zrdur. Bu nedenle dövz kuru ülkeler aras ndak yabanc l ve blgszl de radan kald rmakad r. Dövz kuru plkas uygulamada brçk de kenle ba lan l lmakla brlke, esas n ülkenn çnde bulundu u eknmk arlar ya da daha genel br fadeyle eknmnn genel yap s lu urmakad r. Bu nedenle çal mada eknmnn dör ble en lan kamu kesm, reel sekör, ödemeler denges ve fnansal seköre a pyasa dnamkler le dövz kuru l ks ncelenm ve Türkyede dönemnde uygulanan dövz kuru plkalar n n eknmk ekler belrlenmeye çal lm r. Eknm plkalar nda enflasynla mücadelenn öne ç k dönemlerde, kur plkalar da buna uygun ekllendrlmeke ve enflasynun dü mesnde ekl lmakad r. Ancak enflasyn h zl br eklde dü erken, gerekl önlemler al nmazsa car lemler dengesnde sürdürülemez byularda aç klar meydana gelmekedr. Nekm Türkyede y l nda uygulamaya knulan enflasynla mücadele prgram snras nda enflasyn % 1lara kadar gerlem ancak car lemler dengesndek aç k gerekl önlemler al nmad çn 45 mlyar dlara kadar yükselm r. Çal madan elde edlen bulgulara göre; eknmnn dör ble en lan kamu kesm, reel sekör, ödemeler denges ve fnansal sekör ekle mnde dövz kurlar le d er de kenler aras nda dlayl br nedensellk l ks bulunmakad r. Yan dövz kurlar üm pyasa dnamkler le kar l kl br ekle m çersnde lmakad r. Dlay s yla dövz kurlar nda ve d er pyasa dnamklernde meydana gelen de klkler kar l kl larak brbrlern eklemekedr. Türkyede dövz kuru plkas, d dengeszl n gderlmesnde öneml br araç larak görülmekedr. Bu nedenle dövz kurlar n n dengeye kavu urulmas emel prblem larak kar m za ç kmakad r. Dövz kurlar n n knrl al na al nmas, var lan nedensellk l ks sayesnde mak larak d er de kenler üzernde de ekl lmakad r.

15 Dövz Kuru ve Pyasa Dnamkler l ks (Türkye Eknms çn Amprk Br Çal ma) 65 KAYNAKÇA AKBOSTANCI, E.; (), Dynamcs f he Trade Balance : The Turksh J Curve, ERC / METU 6. Inernanal Cnference n Ecnmcs, Sepember, Ankara. BAHMAN -OSKOOEE, M.; (1), Nmnal and Real Exchange Raes Of The Mddle Easern Cunres and Ther Trade Perfrmances, Appled Ecnmcs, 33, ss BR GUGL O, L.; (1989), The mpac f a Devaluan n he Malese Trade Balance Wh Specal Reference he Prce and ncme Reversal Effecs, Appled Ecnmcs, 1, ss ÇOLAK, Eru rul; (1), Zaman Serlernde E büünle m (Cnegran), Ankara, Blm Dergs, Say :, ss.1-1 D CKEY, T.A. ve W.A. FULLER; The Lkelhd Ra Sascs fr Auregressve Tme Seres wh a Un R, Ecnmerca, 49, 1981, ss GAFAR, J.; (1981), Devaluan and The Balance f Paymens Adjusmen n A Develpng Ecnmy: An Analyss Relang Jamaca: 19547, Appled Ecnmcs, 13, ss GRANGER, C.W.J.; (1969), Invesgang Causal Relans By Ecnmerc Mdels and Crss Specral Mehds, Ecnmerca, ss GUJARAT, Damdar N.; (1), Temel Eknmer, Çev.:Üm enesen ve G.Günlük enesen, sanbul: Leraür Yay nlar H MAR OS, D.; (1989), D Devaluans Imprve he Trade Balance? The evdence revsed, Ecnmc Inqury, 7, ss KALE, P.; (1), Turkeys Trade Balance n The Shr and The Lng Run: Errr Crrecn Mdelng and Cnegran, The Inernanal Trade Jurnal, XV, ss KAPOOR, A. G. ve RAMAKR SHNAN, U.; (1999), Is There A J-Curve? A New Esman fr Japan, Inernanal Ecnmc Jurnal, 13, ss KARAGÖZ, Kadr; (7), Türkyede D Brçlanman n Nedenler Eknmerk Br De erlendrme, Say ay Dergs, Say : 66-67, ss NARAYAN, P. K. ve S. NARAYAN; (4), The J-Curve: Evdence frm Fj, Inernanal Revew f Appled Ecnmcs, 18, ss OGBONNA, M. N.; (198), Devaluan f he Nara n Ngera, Asan Ecnmc Revew, 4, ss ÖZBAY, P.; (1999), The Effec f Exchange Rae Uncerany n Exprs A Case Sudy fr Turkey, TCMB, Tar ma Tebl ler, Ankara, s.11

16 66 Ercyes Ünverses ksad ve dar Blmler Faküles Dergs, Say : 34, Temmuz-Aral k 9, ss ÖZTÜRK,. ve A. ACARAVCI; (3), Dövz Kurundak De kenl n Türkye hraca Üzerndek Eks: Amprk Br Çal ma, Revew Of Scal, Ecnmc and Busness Sudes, Vl., ss ROSE, A. K.; (199), Exchange Raes and The Trade Balance: Sme Evdence frm Develpng Cunres, Ecnmc Leers, 34, ss ROSE, A. K.; (1991), The Rle f Exchange Raes n A Ppular Mdel f Inernanal Trade: Des he Marshall-Lerner Cndn Hld?, Jurnal f Inernanal Ecnmcs, 3, ss S VR, U. ve C. USTA; (1), Reel Dövz Kuru, hraca ve hala Aras ndak l k, Uluda Ünverses..B.F. Dergs, 19(4), ss.1-9 TARI, Recep; (1997), Türkyede Enflasyn, Faz ve Dövz Kuru Aras ndak Nedensellk l kler(eknmerk Analz: Dönem), Kcael Ünv., BF Dergs, 1(1), s.7 YAMAK, R. ve A. KORKMAZ; (5), Reel Dövz Kuru ve D Tcare Denges l ks, Eknmer ve sask dergs, Say :, ss YUSOFF, B. MOHAMMED; (7) The Malaysan Real Trade Balance and he Real Exchange Rae, Inernanal Revew f Appled Ecnmcs, 1(5), ss

17 Dövz Kuru ve Pyasa Dnamkler l ks (Türkye Eknms çn Amprk Br Çal ma) 67 Ek:1 Dövz Kurunda Br Sandar Haal k k Kar s nda Görülen Tepkler Emprcal Dsrbun Survvr Quanle Survvr Quanle Prbably SHO SHO Prbably Survvr Quanle Survvr Quanle SUI SUI Prbably TEFE TEFE Prbably Survvr Quanle Survvr Quanle GD GD Prbably FO FO Prbably Survvr Quanle Survvr Quanle DTD DTD Prbably DBO DBO Prbably Survvr Quanle Survvr Quanle CA CA Prbably BA BA Prbably

18 68 Ercyes Ünverses ksad ve dar Blmler Faküles Dergs, Say : 34, Temmuz-Aral k 9, ss.51-67