KANAL DOLGU PATLARI TARAFINDAN OLUŞTURULAN DOKU REAKSİYONLARININ İNCELENMESİ

Transkript

1 KANAL DOLGU PATLARI TARAFINDAN OLUŞTURULAN DOKU REAKSİYONLARININ İNCELENMESİ Arş. Gör. Kürşat ER* Doç. Dr. Eray BULUT** Arş. Gör. Mete VURAL* Yrd. Doç. Dr. Kerem Engin AKPINAR* ÖZET Çalışmamız, kök kanal tedavisinde kullanılan rezin içerikli AH 26, paraformaldehit içerikli Endometazon, kalsiyum hidroksit içerikli Sealapex ve cam iyonomer içerikli Ketac-Endo kanal patına karşı gelişen doku reaksiyonunu saptamak amacı ile yapıldı. Her bir pat polietilen tüplere yerleştirilerek Wistar-albino ratların cilt altı dokularına implante edildi. İmplantlar 10, 30 ve 90 gün sonra çıkartılarak dokular histopatolojik olarak değerlendirildi. 10. günde bu dört kanal patına karşı reaksiyon görülürken, bu reaksiyon zamanla azaldı. 90 gün sonraki histopatolojik bulgular AH 26, Endometazon, Sealapex ve Ketac-Endo kanal dolgu patlarının subkutan dokuda tolere edilebileceğini gösterdi. Anahtar Sözcükler: Kök kanal patı, doku reaksiyonu SUMMARY This study was performed to evaluate tissue reactions to AH 26 with resin, Endomethazon with paraformaldehyde, Sealapex with calcium hyroxide and Ketac Endo with glass ionomer used as root canal selaers. Each sealer was put into polyethylene tubes and were implanted in subcutaneous tissues of Wistaralbino rats. Implants were removed after 10, 30, and 90 days and evaluated histopathologically. At the 10 th day, tissue reactions were observed to these four canal sealers, then it gradually decrased. The histopathological results at the 90 th day showed that, AH 26, Endomethazon, Sealapex and Ketac-Endo are well tolerated by subcutaneous tissues. Key Words: Root canal sealer, tissue reaction GİRİŞ Kök kanal tedavisinde, kanal dolgu maddelerinden beklenen, kanalı kök ucuna kadar periapikal dokulardan kanal içine giriş yolu bırakmayacak şekilde doldurmak, dolayısıyla sert doku oluşumunu sağlayarak foramen apikaleyi tıkamak ve periapikal dokuları irrite etmemektir. 2,4,5,20,21 Endodontik dolgu materyalleri doğrudan canlı dokularla ilişkili olduğundan bu materyallere karşı oluşabilecek doku cevabı önemlidir. Toksik reaksiyona ve doku nekrozuna neden olabilecek kanal dolgu patları doku iyileşmesine engel olduğu gibi endodontik tedavinin başarısını da etkileyecektir. 6,12 Kanal doldurulurken patların kullanılması tedavinin başarısı için önemlidir. Patlar sızdırmaz bir dolgu için gereklidir. Ayrıca düzensiz kanallarda dolgu maddesi ile kanal duvarı arasındaki boşlukları kapatır. Kanal duvarlarındaki veya tübüllerdeki mikroorganizmaların kontrolüne yardımcı olabilmektedir. 1,8,9,14,15,20 Kanal patları asıl dolgu maddesiyle beraber kanal dolgusu sırasında kayganlaştırıcı etki ile yardımcı olabilir. Kanallarda smear tabakası kaldırıldıktan sonra pek çok adhezör özellikleriyle dentine nüfuz eder. 9,11,13,17,20 İyi bir kanal patı biyolojik olarak uyumlu olmalıdır ve periradiküler dokular tarafından iyi tolere edilmelidir. 9 Çalışmamızdaki amacımız; kök kanal patlarından resin içerikli AH 26, paraformaldehit içerikli Endometazon, kalsiyum hidroksit içerikli Sealapex ve cam iyonomer içerikli Ketac-Endo yu rat cilt altı dokusuna implante ederek, belli dönemler sonunda oluşan bağ dokusu reaksiyonlarını karşılaştırmak ve periapikal dokular için en az irritan olan kanal dolgu maddesini belirlemektir. * Cumhuriyet Üniversitesi Dişhek.Fak. Endodonti B.D., Sivas ** Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fak. Histoloji ve Embriyoloji A.D., Sivas

2 MATERYAL ve METOD Çalışmamızda; Cumhuriyet Üniversitesi Deney Hayvanları Laboratuvarından sağlanan ortalama gr ağırlığında, 6-8 aylık 26 adet beyaz her iki cinsten Wistar-Albino ratlar kullanıldı. Deney grubunda ratlar her bir grupta 6 adet olmak üzere 4 gruba ayrıldı. Kontrol grubu ise 2 rattan oluşturuldu. Üretici firmaların önerilerine uygun olarak hazırlanan AH 26 (Dentsply DeTrey, Germany), Endometazon (Septodont, France), Sealapex (Kerr, Italia) ve Ketac-Endo (ESPE, Germany) kök kanal patları 0.7 mm çapında ve 1 cm uzunluğunda polietilen tüpler içerisine lentülo spiral yardımı ile tek taraflı dolacak şekilde yerleştirildi. Kullandığımız polietilen tüpler kullanımdan önce etilen oksit ile sterilize edildi. Yeni karıştırılmış pat ile doldurulan tüpler 37 ºC de etüvde 24 saat bekletilerek sertleşmeleri sağlandı. Kullandığımız tüm cerrahi aletler operasyon öncesi steril edildi. Ratlar 3 mg/kg Rompun (Bayer, Germany) ve 50 mg/kg Ketalar (Pfizer, USA) karışımı ile anestezisi sağlandı. Anestezi yapılan ratların sırtları traş edildi ve betadin ile silinerek bölgenin dezenfeksiyonu sağlandı. Daha sonra ratların dorsal interskapular, dorsal torakalumbal ve dorsal pelvik bölgelere kollumna vertabralise parelel olarak 3 adet birer cm uzunluğunda insizyon yapıldı. Dişsiz penset ve hemostatik pens yardımıyla insizyonun her iki tarafında 2 cm derinliğinde künt diseksiyon ile cilt altında cep hazırlandı. Deri altı dokusu aralanarak cep içine polietilen tüpler yerleştirildi ve sonra kesiler 4/0 atravmatik ipek ile suture edildi. Kontrol grubundaki ratların deri altı dokusuna boş polietilen tüpler yerleştirildi. Ratlar 10, 30, 90 günlük sürelerin sonunda dekapite edilerek sakrifiye edildi. İmplante edilen tüpler, çevre dokuları ile birlikte çıkartılarak % 10 luk formalin içinde fikse edildi. Fiksasyonu takiben tüpler gömüldüğü doku ile beraber kesildi ve parafin bloklar hazırlandı. Parafin bloktan tüpün uzun aksına paralel olmak üzere kesitler elde edildi. Tüp boşluğunun merkezinden geçen kesitler seçilerek hematoksilen eozin ile boyandı ve ışık mikroskobu altında, hazırlanan bu preparatlarda, tüpün her iki ucu çevresindeki doku bölgeleri incelenerek histopatolojik bulgular elde edildi. Elde edilen sonuçlar aynı araştırmacı tarafından ve değerlendirilen örneğin hangi materyale ve hangi zaman periyoduna ait olduğu bilinmeden yapıldı. İmplantın açık çevresindeki doku cevaplarının değerlendirilmesinde; kollajen miktarı, fibroblast miktarı, kapsül kalınlığı, mast hücresi miktarı, vaskülarizasyon ve damar dışı kan hücresi miktarı kriter alındı ve bir skorlama oluşturuldu. Histopatolojik değerlendirmeler Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji Anabilim Dalında yapıldı. BULGULAR Kontrol grubuna ait bulgular Bu kesitlerde, cilt altı bağ dokusunda fibroblastlar, tüp boşluğu yakın çevresinde lenfosit histiosit toplulukları gözlendi (Resim 1). Resim günlük kontrol grubunda tüp boşluğu yakın çevresinde fibroblast toplulukları (H.E X4) Bu döneme ait kesitlerde, tüp yeri çevresinde ince fibröz bir kapsül oluşumu, damarlar çevresinde iltihabi topluluklar, lümende akut iltihabi hücreler gözlendi. Bu kesitlerde de, tüplerin çevresinde kollajen demetlerden zengin fibroblastlarla yoğun olan bağ dokusu ile sarıldığı gözlendi. Bu döneme ait kesitlerin hiçbirinde iltihabi hücre varlığına rastlanmadı. AH 26 kanal dolgu maddesine ait bulgular Tüp yeri çevresinde 2-3 sıra kalınlığında ince bir bağ dokusu ile kapsülü gelişmiş ve bu kapsülün altında 87

3 fibroblast aktivitesinin artışı sonucunda fazlalaşmış kollajen miktarına rastlanmıştır. Yine kapsül altında kan damarları yoğun bir şekilde gözlenmiştir (Resim 2). Bu kesitlerde de kapsül iyice kalınlaşmış ve fibroblast sayısı 30 günlüklere göre bazı bölgelerde azalmış, buna karşılık kollajen bantlar giderek yoğunlaşmıştır. Ayrıca kan damarı miktarının 10 günlüğe göre normale döndüğü gözlenmiştir (Resim 4). Kısa sürede (10 gün) dolgu materyaline karşı oluşan doku reaksiyonu uzun sürede (90 gün) kapsülün kalınlaşması ile birlikte kaybolarak doku normal görünümünü kazanmıştır. Resim 2. AH 26 kanal dolgu maddesi 10 gün sonra tüp boşluğu çevresinde ince bir kapsül (K) gelişmiş, kapsül altında yoğun fibroblast (F) kümelerinin arasında oldukça fazla sayıda mast hücresi (M) yer almaktadır. Kan damarları da (KD) doku içerisinde fazla miktarda bulunmaktadır. Kollagen (KOL) (H.EX40) Bu kesitlerde ise, kapsülün giderek kalınlaşarak 7-8 hücre sırasına sahip olduğu ve fibroblastların yoğun kollajen lif bantları arasında buna paralel olarak dizildiği gözlenmiştir (Resim 3). Resim 4. AH 26 dolgu materyalinin 90 günlük doku örneklerinde kapsülün (K) kalınlaşmasının yanı sıra, kollagen lif bantlarının (KOL) kapsül altında yoğunlaştığı gözlenmektedir. Ayrıca, kan damarı (KD) miktarınında normal düzeye indiği gözlemektedir. (HEX40) Endometazon kanal dolgu maddesine ait bulgular Bu kesitlerde AH 26 kanal patına benzer olarak tüp yeri çevresinde ince bir kapsül gelişmiştir. Kapsül altında fibroblastlar yoğun iken, kapsül içerisinde bunların inaktif formu olan fibrositlerin yoğun olduğu gözlenmiştir (Resim 5). Resim 3. AH 26 kanal dolgu materyalinin 30 günlük grubun histolojik görüntüsü (HEX40) 88

4 Resim 5. Endometazon dolgu materyalinin 10 günlük doku örneklerinde tüp boşluğu çevresinde ince bir kapsül (K) oluştuğu gözlenmektedir. Fibroblast (F), kollagen (KOL) (HEX20) Resim 7. Endometazon kanal dolgu materyalinin 90 günlük örneklerinde kapsülün (K) oldukça kalınlaşmış olduğu, buna paralel olarak kapsül içindeki fibrosit miktarında da bir azalma olduğu gözlenmektedir.(hex40) Kapsül altında fibroblast miktarının oldukça fazla olduğu ve kapsülün giderek yoğunlaştığı gözlenmiştir (Resim 6). Sealapex kanal dolgu maddesine ait bulgular Tüp yeri çevresinde henüz kapsül oluşmamış, bunun yanı sıra bağ dokusu içerisinde fibroblastların yanında fazla sayıda mast hücresine de rastlanmıştır. Ayrıca bağ dokusu içerisinde artmış bir vaskülarizasyon olduğu da belirlenmiştir (Resim 8). Resim 6. Endometazon dolgu materyalinin 30 gün sonraki örneklerinde kapsül (K) altında fibrobast (F) miktarının oldukça fazlalaştığı ve kapsülün giderek kalınlaştığı gözlenmektedir. (HEX20) Bu kesitlerde ise kapsülün oldukça kalınlaşıp yoğunlaştığı, buna paralel olarak kapsül içerisindeki fibroblast miktarının azaldığı ve kapsülün tabandan kollajen bantlarca desteklendiği gözlenmiştir (Resim 7). Kısa süreli etkisi göz önüne alındığında ince olan kapsül 30 ve 90 gün sonra daha da kalınlaşmıştır. Resim 8. Sealapex kanal dolgu materyalinin 10 günlük örneklerinde cilt altı dokusunda çok ince bir kapsülün altında (K) çok miktarda kan damarı (KD) ve fibroblast (F) birikimi gözlenmiştir. (HEX20) Dolgu materyali çevresinde bir kapsül oluşmuş, kan damarı miktarı normale dönmüş ve bağ dokusu 89

5 içerisinde, 10 günlük grupta yoğun olarak gözlenen mast hücreleri kaybolmuştur (Resim 9). vaskülarizasyon ve birkaç tane mast hücresidir (Resim 11). Resim 9. Sealapex kanal dolgu maddesinin 30 gün günlük örneklerinde dolgu maddesi içeren tüp boşluğu (B) ve bunun çevresinde gelişen kapsül (K) izlenmektedir.(hex3.2) Kapsülün oldukça kalın ve yoğun bir yapı kazandığı buna paralel olarak da kapsül altındaki dokuda tipik bir bağ dokusu yapısı olduğu gözlenmiştir (Resim 10). Resim 11. Ketac-Endo kanal dolgu materyalinin 10 günlük örneklerinde birkaç hücre sırasına sahip ince bir kapsül (K) gelişmiş, yoğun kan damarları (KD) ve bunların çevresinde çok sayıda mast hücresi (M) gözlenmiştir.(hex40) Bu kesitlerde ise kapsülün biraz daha kalınlaşmış olduğu gözlenmekte olup, hiperemik kan damarları ve ekstravasküler kan hücreleri izlenmiştir. Bunun yanı sıra yine az sayıda mast hücresi ile birlikte yoğun bir fibroblast birikimi de önemli bir bulgu olmuştur (Resim 12). Resim 10. Sealapex kanal dolgu maddesinin 90 gün günlük örneklerinde kapsül (K) kalınlığı oldukça artmış, kapsül altındaki bağ dokusunda fazla miktarda kollagen (KOL) ile birlikte tipik bir bağ dokusu görünümü izlenmiştir. (HEX40) Ketac-Endo kanal dolgu maddesine ait bulgular Diğer gruplara benzer olarak birkaç sıralı hücreye sahip, ince bir kapsül, kapsül altında yoğun bir Resim 12. Ketac-Endo kanal dolgu materyalinin 30 günlük örneklerinde kapsül (K) kalınlığı biraz artmış, kan damarlarının (KD) hiperemik görünümlü oldukları ve damar dışında oldukça fazla sayıda eritrositin (E) yer aldığı izlenmektedir. 90

6 Bu kesitlerde de kapsülün giderek yoğunlaşıp, kalınlaştığı kan damarlarının normal miktarlarına döndüğü ve mast hücre sayısının da oldukça azaldığı gözlenmiştir (Resim 13). Resim 13. Ketac Endo kanal dolgu materyalinin 90 günlük örneklerinde kalın bir kapsül (K) gelişmiş ve kapsül altında her şeyi ile normal görünümlü bir bağ dokusu ortaya çıkmıştır. Kan damarı (KD), fibroblast (F) (HEX40). Kollajen miktarı, fibroblast miktarı, kapsül kalınlığı, mast hücresi miktarı, vaskülarizasyon ve damar dışı kan hücresi miktarı kriter alınarak oluşturulan skorlama sonuçları Tablo 1 de gösterilmiştir. AH gün AH gün AH gün Endometazon 10. gün Endometazon 30. gün Endometazon 90. gün Sealapex 10. gün Sealapex 30. gün Sealapex 90. gün Ketac Endo 10. gün Ketac Endo 30. gün Ketac Endo 90. gün Kollajen Miktarı Fibroblast Miktarı Kapsül Kalınlığı Mast Hücresi Miktarı Vaskülarizasyon Damar Dışı Kan Hücresi Miktarı _ _ _ + _ _ + _ _ + _ _ + _ + ++ _ _ _ _ + _ _ _ Tablo 1. İmplante edilen dolgu maddelerinin neden olduğu kısa ve uzun süreli etkilerin skorlama değerleri. TARTIŞMA Endodontik tedavinin en son ve en kritik aşaması olan kök kanallarının doldurulması safhasında kullanılan materyallerin özellikleri tedavinin başarısını etkileyen önemli faktörlerden biridir. Kök kanal dolgu maddelerinin seçiminde aranılacak en önemli özelliklerden biri maddenin insan vücudu üzerindeki biyolojik uyumudur. 6,12,16 Bunun saptanması için yapılan çalışmalarda insana reaksiyon yönünden benzerliği nedeniyle yaygın olarak kullanılan hayvanlar ratlardır. 6,16 Vasküler ve hücresel değişiklikler rattan rata çok az miktarda değişmektedir. En büyük avantajı ise postoperatif enfeksiyona diğer hayvanlar kadar hassas olmamalarıdır. 6 Dolayısıyla da çalışmamızda, bunların yanında daha yaygın kullanılmaları, ucuz olmaları, kolay elde edilmeleri ve barındırma imkanlarının elverişli olmaları nedeniyle deney hayvanı olarak ratlar tercih edilmiştir. Çalışmamızda ratlara implante edilmek üzere kullanılan malzemenin polietilen seçilmesinin nedeni materyalin kimyasal etkisinin olmaması ve canlı doku ile ilişki durumunda fazla bir reaksiyon oluşturmamasıdır. Buna bağlı olarak elde edilen sonuçlar üzerindeki etkisinin minimal olmasıdır. 12,16 Ayrıca teflona göre daha kolay bulunması ve daha ekonomik olması da kullanmamızın diğer bir sebebidir. Kullanılan polietilen tüplerin iç çapı 0.7 mm, uzunluğu ise 1 cm uzunluğunda olup bu tip araştırmalarda kullanılan tüp boyutlarına uygundur. Kanal dolgu patları periapikal dokular üzerinde çeşitli derecelerde irritasyona sebep olurlar. Bu sebeple seçilecek kök kanal dolgu patının biyolojik ve farmakolojik etkileri dikkatle değerlendirilmelidir. 6,16 Çalışmamızda polietilen tüplere karşı da 1. günden 10. güne doğru artan bir inflamasyon gözlenmesi, kanal dolgu patlarına karşı ilk 10 günde gözlenen inflamasyonun bir miktarının polietilen tüplere ve cerrahi travmaya bağlı olduğunu düşündürmektedir. Ancak 30. günde polietilen tüplere karşı oluşan reaksiyonun hafiflemesi, 90. günde polietilen tüplere karşı reaksiyonunun kaybolması, bu dönemde gözlenen reaksiyonların kanal dolgu maddelerine bağlı olduğunu göstermektedir. Zmener ve arkadaşları 22 yaptıkları çalışmada, ratların bağ dokusuna silikon tüpler içinde yeni karıştırılmış Sealapex ve CRCS implante etmişlerdir. 7 91

7 günlük gözlemlerinde, Sealapex ve CRCS ile doldurulmuş tüplerin uçlarında histopatolojik olarak kronik iltihap bulguları görmüşlerdir. İltihabi hücre cevabının CRCS de daha fazla görüldüğünü bildirmişlerdir. Ayrıca bu alanların etrafında ince bağ dokusundan oluşan fibroblastik enkapsülasyon bulunmuştur. Çalışmamızdaki kalsiyum hidroksit esaslı Sealapex in ında buna benzer şekilde tüpe karşı fibrinli örtülerle birlikte iltihabi reaksiyon gözlenmiştir. Zmener ve arkadaşları 22 CRCS ile doğrudan temas eden dokuda görülen iltihabi reaksiyonun giderek azaldığını ve 90 günün sonunda ise tamamen ortadan kalktığını ve iyi organize olmuş bir fibröz kapsül oluşumu bulunduğunu bildirmişlerdir. Çalışmamızda ise benzer şekilde Sealapex te fibröz kapsülün oldukça kalın ve yoğun bir yapı kazandığı buna paralel olarak da kapsül altındaki dokuda tipik bir bağ dokusu olduğu gözlenmiştir. Silva ve arkadaşları 18 yapmış oldukları çalışmada ratların peritonel kavitelerinde Sealapex, CRCS, Apexit ve Sealer26 ya olan inflamasyon cevaplarını araştırmışlardır. İnflamasyon cevapları 2, 4, 8, 16. günlerde subkutan dokularda analiz edilmiştir. Başlangıç döneminde tüm patlar için şiddetli nötrofili görülmüştür. Görülen nötrofiller arasındaki farklar nekrozun varlığı ve inflamatuar hücre sayısıdır. Doku nekrozları yalnızca doku pat boşluklarında ve Sealapex in başlangıç döneminde diğer patlarda ise tüm deney boyunca gözlenmiştir. Çalışmamızda da başlangıç döneminde kullandığımız tüm kanal dolgu patlarında orta derecede bir inflamasyon gözlenmiştir. Kolokuris ve arkadaşları 10 yapmış oldukları çalışmada Ketac-Endo ile Tubliseal kanal dolgu patlarının rat bağ dokusunda doku biyouyumluluğunu araştırmışlardır. Her bir pat teflon tüplere yerleştirilmiş ve ratların subkutan dokularına implante edilmiştir. İmplantlar 5, 15, 60 ve 120 gün sonra çıkarılıp fikse edilmiştir. Mikroskobik değerlendirme için histolojik olarak hazırlanmıştır. Orta şiddetli reaksiyonlar 5. günde Ketac-Endo da gözlenmiştir. Bağ dokuları plazma hücreleri ile infiltre edilmiştir. Lenfositler ve makrofajlar gözlenmiştir. 15 gün sonra reaksiyon şiddeti azalmıştır ve bu azalma 60. ve 120. günlere kadar sürekli şekilde devam etmiştir. Nekrozların farklı büyüklüktekileri ciddi inflamasyonlar ile birlikte Tubliseallerde 5. ve 15. günlerde gözlenmiştir ve uzun süreli implantasyon periyotlarında da (60 ve 120 gün) geri kalan patın irritasyonu gözlenmiştir. Bernáth ve Szabó 3 yapmış oldukları çalışmada, tedaviden 6 ay sonra periapikal dokular histolojik olarak incelenmiştir. Kanal dışına taşmadan doldurulan kök kanallarında Apexit ve Grossman patına karşı inflamatuar bir reaksiyon bulunmamış fakat AH 26 ve Endometazon farklı derecelerde lenfatik/plazmotik doku reaksiyonunu başlatmıştır. Taşkın doldurulan kök kanallarında, 4 patta da inflamatuar reaksiyon başlatmıştır. Bu çalışma farklı kimyasal yapılardaki patların farklı histolojik reaksiyon başlattığını göstermektedir. Ayrıca kanal dokusunun kanal sistemi içinde olmasının önemi belirtilmektedir, çünkü tüm patlar apikal dokulara taştığında inflamatuar reaksiyonlar başlatmaktadır. Zmener ve arkadaşları 22 kontrol grubunda tüp etrafında başlangıçta fibröz kapsül oluşumu ve orta derecedeki iltihabi reaksiyonun muhtemelen cerrahi travmaya bağlı olduğunu ve 90 gün sonunda iyi organize olmuş bir fibröz kapsül oluşumu görüldüğünü bildirmişlerdir. Çalışmamızda organizma her iki olayda sınırlayıcı bir doku cevabı vermekte ve implante edilen tüpler çevresinde fibröz bir doku bandı oluşturmaktadır. Spangberg 19 materyal içeriklerinin yanında, karıştırma oranlarının da sonuçlarda etkili olabileceğini bildirmiştir. Fuss ve arkadaşları 7 ise, yaptıkları bir çalışmada karıştırma oranlarına göre endodontik patların antibakteriyel ve fiziksel özellikleri değişir sonucuna varmışlardır. Bu sebeple çalışmamızda kullanılan kanal patlarının hazırlanması üretici firma önerilerine uygun olarak yapılmıştır. Kanal patına karşı reaksiyon gelişmesini etkileyen diğer bir konuda malzemenin taze hazırlanmış olması veya sertleştikten sonra test edilmesidir. 16 Hayvan çalışmalarında, malzemeye karşı oluşan başlangıç reaksiyonunu gözlemlemek oldukça güçtür. Nedeni yeni hazırlanmış patın deri altına yerleştirilmesi esnasında veya sonrasında akma ihtimalidir. Bu sebeple meydana gelen olumsuzluğun çözümünde yeni alternatif teknikler geliştirilmektedir. Kanal patının 24 saatlik sertleşme periyodundan sonra akışının engelleneceği ve patın sertleşmesine bağlı muhtemel doku reaksiyonunun daha az olacağı bildirilmektedir. 16 Çalışmamızda da Dag ve arkadaşlarının 16 önerdiği şekilde implantasyondan 24 92

8 saat önce sertleşmeyi takiben endodontik materyaller ratlara yerleştirilmiştir. Sonuç olarak; çalışmamızda 90 gün sonraki histopatolojik bulgular AH 26, Endometazon, Sealapex ve Ketac-Endo kanal dolgu patlarının subkutan dokuda tolere edilebileceğini göstermektedir. KAYNAKLAR 1- Al-Khatib ZZ., Baum RH., Morse DR., Yeşilsoy C., Bhambhani S., Furst ML., The antimicrobial effect of various endodontic sealers, Oral Surg Oral Med Oral Pathol, 70(6): , Bayırlı G., Endodontik tedavi, Taş matbaası, İstanbul, Bernáth M., Szabó J., Tissue reaction initiated by different sealers, Int Endod J, 36; , Cengiz T., Endodonti, 3. baskı, Ege Fakülteler Kitabevi, Şafak Matbaası, İzmir, Cohen S., Burns RC., Pathways of the Pulp, CV. Mosby Ço, St. Louis, Economides N., Vassilie PKK., Poulopoulos A., Kolokuris I., Rozos G., Shore R., Experimental study of the biocompatibility of four root canal sealers and their influence on the zinc and calcium content of several tissues, J Endod, 21(3): 122-5, Fuss Z., Charniaque O., Pilo R., Weiss E., Effect of various mixing ratios on antibacterial properties and hardness of endodontic sealers, J Endod, 26(9): , Heling I., Chandler NP., The antimicrobial effect within dentinal tubules of four root canal sealers, J Endod, 22(5): 257-9, James LG., David EW., Obturation of the cleaned and shaped root canal system, In: Pathways of the Pulp. Ed: Cohen S., Burns RC., 8 th ed, C.V. Mosby Co., St. Louis, p: 293-3, Kolokuris I., Beltes P., Economides N., Vlemmas I., Experimental study of the biocompability of new glass-ionomer root canal sealer (Ketac Endo), J Endod, 22(8): 395-8, Leonard JE., Gutmann JL., Guo IY., Apical and coronal seal of roots obturated with a dentine bonding agent and resin, Int Endod J, 29(2): 76-83, Mollay D., Goldman M., White RR., Kabani S., Comparative tissue tolerance of a new endodontic sealer, Oral Surg Oral Med Oral Pathol, 73(4): 490-3, Okşan T., Aktener BO., Sen BH., Tezel H., The penetration of root canal sealers into dentinal tubules: a scanning electron microscopic study, Int Endod J, 26(5): 301-5, Olsson B., Wennberg A., Early tissue reaction to endodontic filling materials, Endod Dent Traumatol, 1: , Peters LB., Wesselink PR., Moorer WR., The fate and role of bacteria left in root dentinal tubules, Int Endod J, 28(2): 95-9, Qrstavik D., Mjör IA., Histopathology and X-ray microanalysis of the subcutaneous tissue response to endodontic sealers, J Endod, 14(1): 13-23, Sen BH., Pişkin B., Baran N.,The effect of tubular penetration of root canal sealers on dye microleakage, Int Endod J, 29(1): 23-8, Silva LAB., Leonardo MR., Faccioli LH., Figueiredo F., Inflammatory response to calcium hydroxide based root canal sealers, J Endod, 23(2): 86-90, Spangberg L., Pascon EA., The importance of material preparation for the expression of cytotoxicity during in vitro evaluation of biomaterials, J Endod, 14(5): , Weine FS., Canal filling with semisolid materials, Endodontic Therapy, 5 th ed, Mosby Year Book, Philadelphia, p: , Zıraman F., Dalat D., CRCS, Diaket ve AH 26 (Gümüşlü) kanal dolgu maddelerinin cilt altı dokuya implantasyonu ile oluşan reaksiyonların incelenmesi, A.Ü. Diş Hek. Fak.Derg., 20(1): 31-9, Zmener O., Guglielmotti MB., Cabrini RL., Biocompatibility of two calcium hydroxide-based endodontic sealers: a quantitative study in the subcutaneous connective tissue of the rat, J Endod, 14(5): , Yazışma Adresi: Arş.Gör.Kürşat ER Cumhuriyet Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Endodonti Bilim Dalı KAMPÜS/SİVAS Tel: /2785 E-posta: kursater@cumhuriyet.edu.tr 93