EYUPSULTAN SEMPOZYUMU VIII

Transkript

1 EYÜPSULTAN SEMPOZYUMU VIII TARİHİ, KÜLTÜRÜ VE SANATIYLA EYUPSULTAN SEMPOZYUMU VIII. - TEBLIGLER Türki~ Diyımit vakfi bl~m Arlitlrmaları Merkezi KUtUphanesi EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜGÜ TEL: (0.212) FAX: (0.212) e.mail: kultur@eyup.bel.tr 3

2 B Y n P S U L T A N SEMPOZYUMU V I I I EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR YAYINLARI 26 GENEL YÖNETİM AHMET MALATYALI YAYIN SORUMLUSU İRFAN ÇALIŞAN KAP AK VE SAYFA TASARIMI İLGi TANITIM FİLM EKOL B AS KI ELİT OFSET İkitelli Organize Bölgesi Es-Kop Sanayi Sitesi Al Blok No:l3-16 Tel: BASILDIGI YER İSTANBUL BASKI TARİHİ ARALIK 2004 ISBN Eyüpsultan Sempozyumu kitabında kullanılan, tebliğ sahibine ait olanlar dışındaki görsel malzemeler Eyüp Belediyesi Kültür ve Turizm Müdürlüğü arşivine aittir. Kitaptaki tüm yazıların ve görsel malzemelerin yayın hakkı Eyüp Belediyesi'ne aittir. Bir başka yerde izinsiz olarak yaymzanamaz ve kullanılamaz. 2

3 EYÜPSULTAN DA LK fieyhül SLÂM TÜRBES Prof. Dr. Semavi Eyice de stanbul da do du. lkö renimini Saint Louis ve Saint Joseph Frans z okullar nda, ortaö renimini Galatasaray Lisesi nde tamamlad. Almanya da arkeoloji ve sanat tarihi okudu. stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ni bitirdi. stanbul Minareleri tezi ile lisans n tamamlad. Sanat Tarihi Enstitüsü ndeki asistanl 1952 ye kadar sürdü. Yurtiçinde yap lan baz kaz lara kat ld. Side nin Bizans Dönemine Ait Yap lar konulu tezi ile doktoras n verdi. Doçentli ini stanbul da Son Devir Bizans Mimarl tezi ile verdi y l nda Edebiyat Fakültesi nde Bizans Sanat Tarihi Kürsüsü nü kurdu. lk Osmanl Devri nin Dini çtimai Bir Müessesesi Zaviyeler tezi ile profesör oldu. Yurt içi ve yurt d fl nda mesleki birçok araflt rmalar yapt. Ulusal ve uluslararas birçok bilimsel toplant da tebli sundu. Türkçe ve yabanc dillerde olmak üzere 1000 i aflk n kitapta, makale, ansiklopedi maddesi ve araflt rmas bas ld. An tlar Yüksek Kurul Üyeli i yapt. Baz enstitülere olan üyeli i ise halen devam etmektedir. Fransa Lég on d Honneur niflan na sahiptir. Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi bölümü baflkanl ve ö retim üyeli inden 1990 da emekli oldu. Evli olan Eyice 2 k z çocu u babas d r. Frans zca, Almanca ve ngilizce bilmektedir.

4 stanbul un tarihinde özel bir yeri olan Eyüpsultan semti burada yatt na inan lan Eyyûb el- Ensârî nin ruhaniyeti dolay s yla ona yak n bir yerde ebedî uykular n uyumak isteyenlerin tercih ettikleri bir yer olmufltur. Bu bak mdan Eyüp semtindeki kabristan bütün Osmanl dönemi boyunca günden güne genifllemifl ve pek çok ünlü kiflinin ebedî istirahat yeri olarak tan nm flt r. Bunlar aras nda Devlet in en yüksek makamlar nda bulunan kiflilerin mezar veya türbelerine yer verildi i gibi genellikle fleyhülislâmlar da buray tercih etmifllerdir. Devlet in baflta gelen makamlar ndan biri olan fleyhülislâml k 15. yüzy l n ilk yar s içlerinde ilk defa olarak kurulmufl (1) ve ilk olarak bu makamda bulunan kifliler vefatlar nda Edirne de gömülmüfllerdir. stanbul 1453 te fethedildi inde fleyhülislâml k makam nda ikinci olarak bulunan Molla Fahrüddinü l-acemî Efendi idi den itibaren bu önemli makam iflgal eden Molla Fahrüddinü l-acemî Efendi 1460 da vefat nda Edirne ye defnedilmifltir. Fetihten sonra ilk, Osmanl devrinin üçüncü fleyhülislâm olan Molla Hüsrev Muhammed Efendi 1480 de vefat nda Bursa da gömülmüfl. Fetihten sonra ikinci fleyhülislâm olan ve Osmanl tarihinin dördüncü bu makam iflgal eden kiflisi ise Molla Gürânî Ahmed fiemsüddin Efendi olup, 1488 de vefat etmifltir. Kabri tespit edilememifltir. Fetihten sonra üçüncü fleyhülislâm Molla Abdülkerim Efendi ise 1495 de vefat ederek Edirne de gömülmüfltür. Osmanl devrinin alt nc, fetihten itibaren de dördüncü fleyhülislâm olan Çelebi Alaüddin el-arabî Efendi de bu makamda öncekilerin aksine çok k sa bir süre kalabilmifl ve 1496 da vefat etmifltir. Asl nda Halep li oldu u bilinen Çelebi Alaüddin el-arabî Efendi Sultan II. Bayezid ( ) döneminde 1495 den 1496 da vefat na kadar çok k sa kalm flt r. Genellikle verilen bilgilere göre bu zat n 99 çocu u oldu u ö renilir. Kaynakta bir yaz l fl hatas var m d r? yoksa gerçekten bu zat bu kadar çocu a sahip olmufl mudur? bunu ö renmemiz mümkün de ildir (2). flte Eyüp topraklar nda ilk defnedilen fleyhülislâm bu Çelebi Alaüddin el-arabî Efendi dir (3). Semtin en gösteriflli ve en hakim manzaras olan ve flimdi üzerinde Pierre Loti Kahvehânesi nin oldu u tepede infla edilmiflti. Ve bu genellikle Osmanl medeniyetinde önemli yat rlar ve velîler için yap lan aç k türbeler mimarisinde idi. Haliç e ve uzaktan stanbul un kara taraf ndan görülen siluetine hakim yüksek bir noktada kurulan türbe dört ayak üzerinde dört kemerin tafl d bir kubbe ile örtülü idi. Bu küçük eserde kesme tafl kullan lm fl ve Osmanl yap sanat n n klasik döneminde düz yüzeyleri hareketlendirmek için kullan lan kordon biçimindeki kabartmalar da tafla ifllenmifltir. Türbenin orijinal mimarisiyle ne kadar süre boyunca yaflad n bilmiyoruz. Ancak 19. yüzy l n ilk yar s içlerinde yay nlanm fl Resim 1; Çelebi Alaüddin el- Arafbî Efendi Türbesinin günümüzdeki kal nt lar (1) fieyhülislâml k makam hakk nda doyurucu ve etrafl bir çal flmaya rastlamad k. Bu konuda yay nlanan ansiklopedi maddesi makam n Osmanl tarihindeki önemini belirtecek kadar kapsaml de ildir. Bkz. J. H. Kramers, fieyh-ül- slam, slam Ansiklopedisi, XI (1979), s (2) lmiyye Salnamesi: Osmanl lmiyye Teflkilat ve fieyhülislamlar, stanbul 1334 (1916). Ayn kitab n Latin harfleri ile yeni bask s için bkz. lmiyye Salnamesi, (yay. haz. Seyit Ali Kahraman, Ahmed Nezih Galitekin, Cevdet Dadafl), stanbul 1998, s Ayr ca bkz. smail Hami Daniflmend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi (2. bsk.), V, s Abdülkadir Altunsu, Osmanl fieyhülislamlar, Ankara 1972, s. 11. Osmanl fleyhülislâmlar n n birço unun slâmiyet ile ilgili konularda eserler b rakm fl olmalar na karfl l k, Çelebi el- Alaüddin el-arabî Efendi nin hiçbir eserine rastlanamam flt r. (3) Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani (yay.haz. Nuri Akbayar), I, s Resim 2; Türbenin A. Süheyl Ünver taraf ndan çizilen restitüsyonu 13

5 Resim 3; E. Grosvenor un stanbul ile ilgili kitab nda, XIX. Yüzy l n sonlar nda türbenin durumunu gösteren foto raf (4) Miss. Julia Pardoe, The Beauties of the Bosphorus, London 1839, s Miss Pardoe nin kitab ndaki gravürün bir reprodüksiyonu Mesut Koman n Eyüp Sultan Loti Kahvesi Çevresi, bafll kl stanbul 1966 tarihli bask l kitab n n kapa nda ve içinde resimler k sm nda tekrarlanm flt r. Resmin alt nda büyük bir hata yap larak gravürün asl n n Anton Ignaz Melling in eserinden al nd bildirilir ki, bu da tamamen yanl flt r. Melling in Voyage pittoresque de Constantinople et des rives du Bosphore, Paris 1819 bask l kitab nda böyle bir gravür yoktur. Ancak, Eyüp s rtlar ndan Haliç i ve uzaktan stanbul u gösteren büyük gravürde sol köflede bir eski bina belirtilmifl ise de bu, önünde su dolduran kad nlar bulunan bir çeflme binas d r. Böylece gravürün daha gerilerden çizildi i ve bu türbeyi göstermedi i anlafl l r. Melling in bu büyük eseri Yap ve Kredi Bankas n n yan kuruluflu olan Do an Kardefl Yay nevi taraf ndan orijinalinden daha küçük ölçülerde olmak üzere 1966 y l nda ve ayn isimle t pk bas m olarak yay nlanm flt r. 5) Edwin A. Grosvenor, Constantinople I, Boston 1895, s. 84. (6) Pierre Loti ve Eyüp semti hakk nda bkz. S. Eyice, Pierre Loti ve Aziyade bafll kl roman, Eyüpsultan Sempozyumu IV, s (7) Karacaahmet teki aç k türbenin bir ata de il bir kifliye ait oldu u aç kça bellidir. Ancak Karacaahmet Mezarl - nda Sultan II. Osman n çok sevdi i bir at n n ölmesi üzerine onun buraya gömüldü ü ve üzerine kitâbeli bir tafl dikildi i bilinir. Bu hususta bkz. H. Edhem [Eldem], Bir at n mezar tafl kitabesi, Türk Tarih Encümeni Mecmuas, XV (1925), say 86, s Mesut Koman n Eyüp Sultan Loti Kahvesi Çevresi bafll kl küçük kitab n n 5. sayfas nda (2.bsk. s. 6) türbenin Fatih in stanbul u ald gün üzerine binmifl oldu u at n mezar olmakla meflhur oldu u belirtilir. Resim 4; Türbenin Miss. Pardoe nin kitab nda yay nlanan, Bartlett taraf ndan çizilmifl gravürü olan Miss. Julia Pardoe nun ( ) (4) ünlü kitab n süsleyen ve ngiliz ressam William Henry Bartlett ( ) in çizdi i gravürlerde bu türbe yar y k k bir durumda belirtilmifltir. Sultan II. Mahmud y llar nda oldukça harap bir halde olan türbenin büyük bir ihtimalle stanbul da çok büyük ölçüde eserler üzerinde tahribat b rakan 1766 depreminde böylece yar yar ya y k lm fl olabilece i bir tahmin olarak ileri sürülebilir. fieyhülislam Alaüddin Efendi türbesi bu durumunu 19. yüzy l n sonlar na kadar korumufltur. Robert College ö retim üyelerinden ve Amerika n n ünlü National Geographic Magazine kurucular ndan Edwin A. Grosvenor stanbul un eski eserleri hakk nda yay nlad iki kal n ciltlik kitab n n bir yerinde bu türbenin güzel bir foto raf na da yer vermifltir (5). Eser, Bartlett in çizdi i resme hemen hemen uygun bir halde bu foto rafta da görülür. Böylece gerçek nispetlerini ve yap tekni ini do ru olarak ö renmek mümkün olmaktad r. Haliç i ve stanbul u uzaktan en güzel biçimiyle gösteren bir yerde oldu u için türbenin az arkas nda ahflap basit bir yap halinde olan bir k r kahvesi kurulmufltu. Frans z deniz subay ve ünlü roman yazar Pierre Loti ( ) iflte hayran oldu u stanbul u f rsat buldu unda bu kahvehâneden seyrediyordu. fieyhülislâm Çelebi Alaüddin el-arabî Efendi nin yar y k k türbesi de bu salafl kahvehânenin tam önünde bulunuyordu (6) li y llarda Eyüpsultan dan dar bir patikadan t rman lan Pierre Loti Kahvehânesi nin etraf mezarlarla doluydu. Hatta buraya ç k fl sa layan dar yaya yolunun Haliç e bakan taraf nda dahi mezarlar vard r. Bunlar aras nda en ilgi çekici olan annesiyle birlikte ölmüfl bir bebe in mezar tafl yd. Bir mermer mezar kapa n n üzerine annenin süslü kitabeli flahidesi dikilmifl yan na da küçücük mini mini bir bebek flahidesi konulmufltu. fieyhülislâm n türbesi o y llarda Grosvenor un kitab ndaki kadar bile de ildi. Kemerleri tafl yan payeler y k lm fl ancak türbenin temeli ve payelerden sadece bafllang c ndaki alt k s mlar gösteren baz tafllar kalm flt. O y llarda bu kal nt n n bir foto raf n da çekmifltik. Pierre Loti kahvesi son y llarda tamamen yepyeni modern bir bina olarak infla edildi. Halk aras nda her nedense bu türbenin Sultan II. Mehmed Fatih in at n n mezar oldu u yolunda bir rivayet, bir söylenti ç kart lm flt r. Buras bir at mezar de ildir. Bilinmez nedendir Karacaahmet Mezarl nda da bir aç k türbe yine halk taraf ndan at mezar olarak tan nm flt r. Yaln z Karacahmet te k flla ah rlar na yak n bir yerde üzerinde kitâbesi de olan ve Sultan II. Osman ( ) a ait k r at n bir mezar vard r (7). Fakat üzerinde türbe biçiminde bir mimari bulunmayan bu at mezar tafl çok y l önce buradan ç - kar larak Topkap Saray nda saray arabalar n n durdu u ve evvelce Hasah r denilen mekanda koruma alt na al nm flt r. Ord. Prof. Dr. Süheyl Ünver çok y l önce bir deneme yaparak fieyhülislâm Çelebi Alaüddin el-arabî Efendi nin türbe- 14

6 sinin bir restitüsyonunu çizmiflti (8). Ancak flunu belirtelim ki bu restitüsyon mimari bir deneme olmay p orant lar oldukça hatal, amatörce çizilmifl bir denemeden ibarettir. Eski gravür ve foto raf n yard m yla temel kal nt s n n ölçüleriyle bir restitüsyonu yeni bafltan denenebilir. Çelebi Alaüddin el-arabî Efendi nin arkas ndan Osmanl tarihi boyunca daha pek çok fleyhülislâm Eyüp ve çevresindeki kabristanlara bazen yaln z bazen de aile fertleriyle birlikte gömülmüfltür. Bunlar n kimler olduklar hususunda rahmetli M. Nermi Haskan taraf ndan haz rlanan ve gerçek bir Eyüpsultan semti ansiklopedisi olan büyük kitapta yeteri kadar bilgi bulunmaktad r (9). Zaten flehrin surlar içinde fleyhülislâmlardan pek kimsenin mezar bulunmamaktad r. Yaln z 17. yüzy l bafllar nda 1599 tarihinde bu makama getirilen bir fleyhülislâm n türbesi, Bozdo an kemeri dibinde, Gazanfer A a Medresesi ile Tezgahc lar Camii de denilen Hüsam Bey Mescidi ndedir (10). Bu bölgeyi tahrip eden 1908 yang - n nda cami ile yanan bu türbe klasik üslupta kubbeli büyük bir eser olmas na ra men, y llard r içinde bar nan kifliler taraf ndan ev olarak kullan lmaktad r. Dört payeye oturan dört kemerin üzerine yerlefltirilmifl kasnakl küçük bir kubbeden oluflan Çelebi Alaüddin el-arabî Efendi Türbesi yukarda da iflaret edildi i gibi erken Osmanl döneminde çok yayg n olan velî türbelerinin bir benzeri olarak yap lm flt r. Ve yine bu türden türbeler gibi de arazinin çevreye hakim yüksek bir noktas nda infla edilmifltir. Osmanl dönemi boyunca aç k türbe denilen dört ayak üzerine kubbeden oluflan böyle mezar an tlar çok say da yap lm flt r. Bunlara Anadolu da rastlan ld gibi, bilhassa Rumeli de çok say da örnekleriyle karfl lafl l yordu. Anadoluda ki örneklerin en eskilerinden biri znik te Yeniflehir Kap s d fl ndaki kabristanda görülen Sar Saltuk Türbesi dir (11). Tafl ve tu lan n bir arada kullan larak yap ld bu küçük eser gayet belirli olarak bir 14. yüzy l yap s d r. Çok harap durumda, adeta y k lmaya b rak lm fl olmas na ra men, yak n tarihlerde restorasyonu yap larak yeniden imar edilmifltir. Kuzey Yunanistan da eski ad Kesriyye olan Kastorya da bütünüyle tu ladan yap lm fl böyle bir türbe daha görülüyordu (12). Üsküp de ise böyle bir aç k türbe alt payeli olarak de iflik bir biçimde yap lm flt r (13). Nitekim stanbul da Karacaahmet te at türbesi denilen aç k türbe de böyle alt payelidir. Eyüpsultan mezarl klar nda baz ufak türbeler de bu mimari tipin daha iddial örnekleri olarak infla edilmifltir. Ayas Pafla, Defterdar Nazl Mahmud Çelebi Türbesi gibi (14). Konya da Mevlânâ Türbesi etraf ndaki hazîrede bulunan tarihli Mehmed Bey Türbesi de bu gruba giren yap lardand r (15) y l sonbahar nda Konya Ere lisi nde yapt m bir inceleme gezisi s ras nda kasaban n çok uza nda, Toroslar a yak n sivri bir kayan n tepesinde Tont Kalesi denilen bir burca giderken çevresinde hiçbir yerleflim izi olmayan bir düzlükte görülen bir türbe temeli kal nt s da evvelce burada dört aya n tafl d - kubbeden ibaret bir aç k türbe bulundu- unu belli ediyordu. Köylülerin içindeki topra kabartarak bir mezar görüntüsü verdikleri bu tamamen y k k türbenin önünde çal fl rken yan m za gelen bir köylü bunun Seyyid Battal Gazi nin türbesi oldu unu söylemiflti. Çok inanarak söyledi i bu sözü Seyyid Battal Gazi nin Eskiflehir yak n nda çok daha muazzam bir türbesi ve makam oldu unu ileri sürerek do rultmak gere ini görmedik. K sacas Eyüpsultan daki büyük mezarl klarda yatan kiflilerin adeta bir öncüsü olan ve fleyhülislâm kabirlerinin en bafl nda gelen Çelebi Alaüddin el-arabî Efendi Türbesi, velî türbeleri gelene inin bir benzeri olarak infla edilmifl olmakla beraber, dikkate de er bir eser teflkil ediyordu. Bugün art k bu eserin ihyas düflünülemez. Zaten Pierre Loti Kahvehânesi nden stanbul a aç - lan manzaray engelleyece i de aç kça bellidir, fakat baz lar n n ileri sürdükleri gibi bir at mezar olmayan bu türbe Eyüpsultan semtinin tarihi mezarl klar nda ilgi çekici bir eser olarak yer almal d r. Resim 5; Türbenin Sabiha Tansu Han mefendi taraf ndan verilmifl olan foto raf (8) Ünver in bu restitüsyon resmi b rakt çeflitli resimler aras nda Süleymaniye Kütüphanesi nde vard r. Bask s için bkz. stanbul Büyükflehir Belediyesi Yay - n, A. Süheyl Ünver in stanbul u, stanbul 1996, s (1966 y l nda çizdi i bu iki desende türbenin sa lam ve y k ld ktan sonraki hali görülür); A. Süheyl Ünver, stanbul dan Bir Demet (yay.haz. smail Kara, Salih Pulcu), stanbul ((9) M. Nermi Haskan, Eyüp Tarihi I, s. 286; Y ld z Demiriz, Eyüp te Türbeler, Ankara 1989, s. 16. (10) Abdülkadir Altunsu, Osmanl fieyhülislamlar, Ankara 1972, s ;. Hami Daniflmend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, V, s. 120; lmiyye Salnamesi, (yay. Haz. Seyit Ali Kahraman, Ahmed Nezih Galitekin, Cevdet Dadafl), stanbul 1998, s (11) S. Eyice, znik Tarihçesi ve Eski Eserleri, stanbul 1988, s. 43. (12) S. Eyice, Yunanistan da Türk Mimari Eserleri, Türkiyat Mecmuas, XII (1955), s (13) S. Eyice, Üsküp de Türk Devri Eserleri, Türk Kültürü, say 11 ( Eylül 1963), s (14) Y ld z Demiriz, Eyüp te Türbeler, Ankara 1989, s ; 28-29; S. Eyice, Eyüpsultan Semtinde Tarih ve Sanat Tarihi, Eyüpsultan sempozyumu II, s. 20. (15). Hakk Konyal, Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya 1964, s. 628; Mehmet Önder, Mevlana fiehri Konya: tarihi k lavuz, Ankara 1971, s