AKILCI PLANLAMADAN, BİR DEMOKRASİ PROJESİ OLARAK PLANLAMAYA

Transkript

1

2 AKILCI PLANLAMADAN, BİR DEMOKRASİ PROJESİ OLARAK PLANLAMAYA

3 TARĠH\/VAKFĠ Zindankapı, Değirmen Sokak No: Eminönü - İstanbul Tel: (0212) Faks: (0212) Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2009 Yayıma Hazırlayan Özkan Taner Tasarım Danışmam Haluk Tunçay Kapak Tasarımı Rauf Kösemen Kapak Uygulama Harun Yılmaz (MYRA) Baskı Step Ajans (0212) Birinci Basım: Ekim 2009 ISBN

4 İLHAN TEKELİ TOPLU ESERLER - 7 AKILCI PLANLAMADAN, BĠR DEMOKRASĠ PROJESĠ OLARAK PLANLAMAYA ĠLHAN TEKELĠ TARİH VAKFI YURT YAYINLARI

5 Prof. Dr. İlhan Tekeli, Ortadoğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi emekli öğretim üyesidir. Tarih Vakfı'nın kurucularındandır, ilk on yıl yönetim kurulu başkanlığını yapmıştır. YÖK genel kurulu üyeliği yapmıştır yılında Selim İlkin'le birlikte Sedat Simavi Sosyal Bilimler Ödülünü almıştır yılında Mustafa Parlar Bilim Ödülünü almıştır yılında Türkiye Bilimler Akademisi üyeliğine seçilmiştir. Halen Türkiye Bilimler Akademisi şeref üyesidir yılında Mustafa Parlar Eğitimde Üstün Başarı, 2006 yılında TÜBİTAK Hizmet Ödülüne layık görülmüştür. Başta Selim İlkin olmak üzere, Yiğit Gülöksüz, Erdoğan Soral, Tarık Okyay, Gencay Şayian, Raşit Gökçeli ile ve yalnız olarak yazılmış 70 kitabı, 640 bilimsel yazı ve bildirisi vardır. Yaygın olan ilgi alanı içine, şehir planlama, bölge planlama, sosyal sistemler, makro coğrafya, belediyecilik, iktisadi politikalar, Türkiye iktisat ve şehir tarihleri ile eğitim planlaması ve bilimsel felsefe ve tarih yazıcılığı girmektedir.

6 ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZxi SUNUġ PLANLAMA ÜZERĠNE KIRK YILLIK BĠR DÜġÜNCE MACERASI 1 ÇEġĠTLĠ PLANLAMA KADEMELERĠ VE TĠPLERĠ ARASINDAKĠ ĠÇ ĠLĠġKĠLER VE PLANLAMA ORGANĠZASYONU ÜZERĠNE DÜġÜNCELER Giriş Planlamanın Fonksiyonları Nelerdir?35 3. Planlama Tipolojilcri ve İç İlişkileri Bir Ülkede Planlamanın Kademeler Halinde Organizasyonu Nasıl Olmalıdır? 53 S. Mükemmel Hesaplama ve Mükemmel Kontrol Modellerinin Eleştirisi 59 Değişme Büyüklüğü ve Karar Rasyonelliği 65 Mükemmel Kontrol Var mıdır?68 Mükemmel Hesaplama ve Kontrolün Eleştirilmesi Planlama Yapılması Gereğini Ortadan Kaldır mı? Planlama Kademeleri Arası İlişkiler 72 PLANLAMADA GELECEK, ĠMGELEM, UYGULAMA Hangi Sorunlar İçin Gelecek, İmgelem ve Uygulama Gelecek, İmgelem ve Uygulama Bağımsız Değişken Olarak İmgelem82 4. Gelecek (Şehir) Planlama ve İmgelem Ütopik Şehir Planları ve Planlama Sürecindeki Yeri 93 PLANLAMADA HEDEFLER SORUNU Giriş DoğruYanlış, İyi Kötü Kavramları ve İlişkileri Kamu Yararı ve Refah Fonksiyonu Toplumun Ekonomik Refah Fonksiyonu Hedef Tayini Yöntemleri Planlamada Değerlerin Farklı Şekillerde Ele Alınışının Ortaya Çıkardığı Değişik Yaklaşımlar Sonuçlar 125

7 DANIġMANLIK KURAMI Giriş Danışmanlık ve Ussal (Rasyonel) Karar Verme Modeli Danışmanlık Tipleri Danışmanlık İlişkisinin İşleyiş Biçimi 145 a. Yapısal Değişkenler 147 b. Güdüsel Değişkenler Danışmanlık Kuramı İçin Önermeler Bütünü 155 PLANLAMADA UYGULAMA KURAMI VE KURAM KURUCU UYGULAMA Giriş Uygulama Kuramının Temel Sorunları Plan ve Uygulama Ayrımı ya da Sürekliliği Bir Planın Uygulanmasından Ne Anlaşılmalı? Planların Uygulama Sorunlarını Çevre Koşullarının Belirleyiciliği Kuram Kurmada Uygulamanın Olanakları Son Birkaç Açıklama 178 KENT PLANLAMASI VE KATILIM ÜZERĠNE DÜġÜNCELER Giriş Planlamada Katılımın Farklı Düzeyleri Kişilerin Katılımının Gerçekleşmesini Sınırlayıcı Etkenler Bir Proje Olarak Katılım Nasıl Geliştirilebilir? Sonuçlandırırken 190 PROJE DEMOKRASĠSĠ KAVRAMI ÜZERĠNE 192 YÖNETĠM KAVRAMININ YANI SIRA YÖNETĠġĠM KAVRAMININ GELĠġMESĠNĠN NEDENLERĠ ÜZERĠNE Giriş Yönetim Kavramının İçeriği ve Dayandığı Varsayımlar Üzerine Yönetim Kavramının Dayandığı Varsayımların Aşınması Üzerine Yönetişim Kavramı Nasıl Gelişiyor Hangi Pratiklerle Yaşama Geçiyor Son Verirken 205

8 BĠR DEMOKRASĠ PROJESĠ OLARAK YEREL HABĠTATLAR Giriş 208 I İ. Sivil Toplum Kurumlarının Bir Özne Olarak Ortaya Çıkışı ve Çoğulcu Demokrasinin Yaşama Gcçirilmesindeki Önemi209 K Vcırl 11abitar Gündemlerinin Geliştirilmesinde İzlenebilecek Yollar Üzerine Düşünceler Son Değinmeler 218 ARTIK YURTTAġLIK BĠLGĠSĠ KĠTABINA HAPSOLAMAYAN YURTTAġLIK SORUNU Giriş Ulus Devletin Yurttaşı 221 F 3, Yurttaşlığın Yeniden Gündeme Gelmesinin Nedenleri Üzerine 223 I 4. Yeni Birlikte Yaşama Kültürleri ve Dayanışma Kalıpları Üzerine 226 Savunulabilir Kılan Ön Kabuller Üzerine YEREL DEMOKRASĠ ĠÇĠN KAMU ALANI OLUġTURMAK GEREKĠR 229 K ÜRESELLEġEN VE MODERNĠTEYĠ AġAN DÜNYA ARTIK TEMSĠLĠ DEMOKRASĠYLE YETĠNEMĠYOR Giriş Temsili Demokrasiyi Yaklaşık Bir Çözüm Olarak Günümüzde Ön Kabulleri Aşınmış Olmasına Karşın ' I V M İ M I İ Demokrasi Pratiklerinin Sürdürülmesinin Sonuçları Üzerine Temsili Demokrasinin Ön Kabullerinin Aşınması Üzerine Siyasal Gücün Oluşumunun Demokratikleşmesinde Kamu Alanında Oydaşma Sağlamanın Önemi Son Verirken 244 LĠBERALĠZMĠ ONTOLOJĠK KABULLERĠNDEN YOLA ÇIKARAK SORGULAMAK Giriş Liberalizmin Ontolojik Kabulleri Üzerine Liberalizmin Ontolojik Kabullerinin Eleştirisi Üzerine Son Verirken 250

9 CUMHURĠYETĠN ELEġTĠRĠCĠ KONUMUNUN DEMOKRASĠNĠN GELĠġTĠRĠLMESĠNE KATKI OLANAKLARI 253 DÜZENLEMENĠN OLANAKLARI VE SINIRLAMALARI ÜZERĠNE Giriş Bir Toplumsal Kurum Olarak Piyasa ve Yetersizlikleri Üzerine Düzenleme Tasarımına Elverişli Bir Toplumsal İyi Tanımlaması Üzerine İyi Bir Düzenlemenin Nitelikleri Üzerine Son Verirken 265 KENTSEL ALANLARIN GELĠġMESĠNDE DÜZENLEMENĠN ÖZELLĠKLERĠ ÜZERĠNE Giriş Piyasa Mekanizmasının Kentsel Alanları Yönlendirmedeki Yetersizlikleri Kente İlişkin Toplumsal İyinin Tanımı Kent Gelişmesindeki Düzenlemelerin Uygulamadaki Özellikleri Üzerine Son Verirken 272 KENT POLĠTĠKALARI ÜZERĠNE DÜġÜNCELER Giriş Politika Kavramının Nasıl Ortaya Çıktığı ve Geliştiği Üzerine Politika Tasarımı Üzerine Kentsel Politikalar Üzerine Son Sözler 284 BĠR DEMOKRASĠ PROJESĠ OLARAK YEREL (BÖLGE) PLANLAMA Giriş Var Olan Bölge Planlama Anlayışı 1960'lı Yıllarda Nasıl Belirlenmişti? Dünyada Mekanın Dönüşümü ve Yeni Temsil Sorunları Temsili Demokrasinin Aşınması ve Yönetim Anlayışının Yeniden Yapılanması Nasıl Bir Planlama Yaklaşımı Geliştirilebilir? Son Verirken 295

10 TÜRKĠYE KENT PLANLAMASININ YENĠDEN KURUMSALLAġMASINI DÜZENLERKEN DÜġÜNÜLMESĠ GEREKENLER ÜZERĠNE Giriş 297! Kapsamlı-Akılcı Planlama Neyi Gerçekleştirmeye Çalışıyordu? Bütünlük Arayışı Üzerine irdelemeler299 t 4 Ilııı unluk Arayışını Ön Plana Alan Kapsamlı- Akılcı Planlamanın Gerçekleştirmeye Çalıştıkları Kapsamlı-Akılcı Planlama Neden Yetersiz Kaldı? Yeni Bir Planlama Yaklaşımının Önerilebilmesi İçin Göz Önüne Alınması Gerekenler YVlll Paradigma İçinde Geliştirilebilecek Kent Planlaması Yaklaşımı Son Verirken 310 Itllt DIĠMOKRASĠ PROJESĠ OLARAK KENT PLANLAMA Giriş 311 I l. ı n ı l ı I»emokrasi ve Katılımcı Demokrasinin Zorunlu Birlikteliği Sosyo-Mekansal Bir Sürece Nasıl Müdahale Edilebilir? STK Aktörleri Arasındaki Farklılaşmalar Günümüzdeki Kent Planlama Prosedürlerinin Dcmokratiklik Ölçütlerine Göre Değerlendirilmesi Sözü Sonlandırırken 327 PIANCININ MEġRUĠYETĠNĠ OLUġTURMAKTA ETĠK SORUNLAR Giriş 328 } Ahlak Önermelerinin Niteliği ve Nasıl Temellcndirileceği Üzerine Kent Plancısının Ahlakı Üzerine 332 İyi Plancının Nitelikleri Üzerine İyi Planın Nitelikleri Üzerine İyi Kentin Nitelikleri Üzerine Son Birkaç Söz 343 KENT PLANLAMA MESLEĞĠ GELĠġMESĠNĠ SI ı KDÜRÜRKEN AHLAKINI NASIL OLUġTURUYOR? Giriş Plancının Ahlaki Sorumluluktan Bir Meslek Ahlakı Olarak Kent Planlaması 351

11 İkiyüzlülük Ahlakının Önünü Kesen Bir Planlama Planlamanın Varlığının Kamu Yararıyla Temellendirilmcsi 351 Nasıl Tcmcllcndirilcccği? 352 Siyasetçiyle Plancının Sorumluluk Bölüşümünün 353 Gayrimenkul Piyasası Değerleri Karşısında Yaşam Kalitesi Değerlerine Öncelik Veren Planlama Türkiye'de Kent Planlama Mesleğinin Ahlakında Yaşanan Değişmeler Kent Planlamanın Günümüzde Ulaştığı Noktada Yurttaşlara Düşen Sorumluluğun Genişletilmesi ya da Son Sözler 362

12 ONSOZ Bu kitapta İlhan Tekeli, son 40 yılı aşkın süre içinde dünyada ve Türkiye'de yaşanan dönüşümler karşısında, planlama kuramında yaşanan değişmeleri ve kendisinin planlama konusundaki düşüncesinin aşama aşama nasıl biçimlendiğinin öyküsünü anlatıyor. Yaşanan bu dönüşüm kitabın adında "Akılcı Planlamadan, Bir Demokrasi Projesi Olarak Planlamaya" olarak özetlenmiş bulunuyor. Bu kısaltılmış ifade, yönetimden, yönetişime; toplum yararının dıştan verilmesinden, toplumdaki bireylerin seçmeleriyle oluşmasına; elitist yol gösterici planlamadan, katılımcı birlikte planlamaya; araçsal rasyonellikten, iletişimsel rasyonelliğe; nesnel bilgiden, öznellerarası uzlaşımlann bilgisine geçiş gibi çok kapsamlı dönüşümleri işaret ediyor. İlhan Tekeli'nin eser verdiği ilgi alanlarının kapsamı şekillenmeye ve sergilenmeye devam ediyor. İlk kitap Birlikte Yazılan ve Öğrenilen Bir Tarihe Doğru 'dan sonra, Türkiye'de Bölgesel Eşitsizlik ve Bölge Planlama Tazıları, Göç ve Ötesi, Cumhuriyetin Belediyecilik Öyküsü, Doğal ve Tarihi Çevreyi Korumak, Kentsel Arsa, Altyapı ve Kentsel Hizmetler yayımlandı. Elinizdeki, Akılcı Planlamadan Bir Demokrasi Projesi Olarak Planlamaya yedinci kitap ve "Modernizm, Modernite ve Türkiye'nin Kent Planlama Tarihi", "Türkiye'de Kentiçi Ulaşım Tarihi", "Mekanın Bilgi Bilimi", "Yerseçimi Kuramı ve Türkiye'nin Sanayileşmesi", "Konut Yazıları", "Yerellik, Gündelik Yaşam ve Yaşam Kalitesi" kitapları hazırlanıyor.

13 İlhan Tekeli'nin ilgi alanı çok geniş olduğu, konuşmalarını çok değişik kurumların toplantılarında yaptığı ve yazılan çok farklı yayın organlarında yayımlandığı için, çalışmalarının önemli bir kısmına erişebilmek neredeyse olanaksızdır. Tarih Vakfı, Tekeli'nin toplu eserlerini yayımlamakla, bu çalışmaların erişilebilirliğini artırmayı ve onlardan yararlanmayı kolaylaştırmayı amaçlıyor ve yayımlanan her kitapla bu amaç gerçekleşiyor. Tekeli'nin yayımlanmış ve yayımlanmamış çalışmalarının nitelikleri bakımından üç grupta toplandığı görülmektedir. Birinci grupta çok sayıda konuşma ve yazıları yer almaktadır. İkinci grupta kitaplar bulunmaktadır. Üçüncü grubu ise değişik kurumlar içinde komiteler ya da komisyonlar halinde hazırlanan strateji niteliği ağır basan çalışmalar oluşturmaktadır. Toplu eserlerde ilk iki gruptaki çalışmalar yayımlanacaktır. Ama öncelik, gereksinmenin daha yüksek olduğu birinci gruptaki konuşma ve yazıların kitaplaştırılmasına verilecektir. İlk grubun kitaplaştırılmasında belli bir yol alındıktan sonra kitapların yeniden yayımlanmasına girişilecektir. Tekeli'nin yazı ve konuşmalarının yayıldığı 40 yıllık süre içinde dünyada çok önemli değişmeler yaşanmış, bilgiye yaklaşımlarda yeni yollar alınmıştır. Tekeli de bu düşünce serüvenine Türkiye'den katılmıştır. Değişik konularda yayımlanacak kitapların her biri içinde bu serüvenin izlerini bulmak olanaklıdır. Bu nedenle Tekeli her kitap için yazdığı sunuş yazısında kapsanan konuya ilgisinin nasıl geliştiğini, yani konunun özel yanını anlatmakta, ayrıca yaşanan paradigma değişikliklerinin kitap içinde nasıl geliştiğini sergilemektedir. Kitapların sunuş yazıları bir araya geldiğinde Tekeli'nin düşünce serüvenini daha yakından izlemek ve daha iyi anlamak olanaklı hale gelecektir. Tekeli'nin yayımlanacak kitapları genellikle tarih, bilgi kuramı, planlama, insan yerleşmeleri, eğitim ve politika gibi kategoriler içinde toplanabilir. Her kategoride, iç bütünlüğü olan birden fazla kitap yer alacaktır. Bu iç bütünlüğü sağlamak için, Tekeli bazı hallerde yeni yazılar yazmakta, üçüncü gruptaki çalışmalardan alıntılar yapmakta ya da yabancı dilde yayımlanmış yazılarının çevirilerini de eklemektedir. Kitapların oluşturulmasında tekrarları önlemek için bazı yazılar kitaplara alınmamakta, ama kitaba alınmayan bu yazıların referansları sunuş yazısında verilmektedir. "İlhan Tekeli-Toplu Eserler"in yeni kitaplarında buluşmak üzere... Tarih Vakfı Yurt Yayınevi

14 SUNUġ PLANLAMA ÜZERĠNE KIRK YILLIK BĠR DÜġÜNCE MACERASI Toplu Eserler dizisinin yedinci kitabı benim planlama kuramı hakkında yazdığım yazıları biraraya getiriyor. Kırk yıllık süreye yayılan bu düşünce maceram akılcı planlamayı öğrenmeyle başlayarak, planlamaya bir demokrasi projesi olarak bakan bir anlayışa ulaşıyor. Sunuş yazısında bu öyküyü sizinle bölüşeceğim. 1960'h Yılların Heyecanları Ben İstanbul Teknik Üniversitesi İnşaat Fakültesinden 1960 yılında mezun oldum. 27 Mayıs 1960 askeri müdahalesi yapıldığında, bizim sınıf mezuniyet projelerini hazırlıyordu yılının başından beri iyice yoğunlaşan demokrasi krizini hem bir üzüntüyle yaşıyor, hem de gençlik olarak büyük bir coşku içinde tepkilerimizi gösteriyorduk. Gençlik siyasetin etkili aktörlerinden biri haline gelmişti, kendi arasında yoğun bir şekilde demokrasinin nasıl geliştirileceğini, hukuk devletinin nasıl gerçekleştirileceğini, ülkenin kalkınmasının nasıl hızlandırılacağını tartışıyordu. Bu heyecanlı tartışmalar içinde planlama kavramı önemli bir çekim noktası oluşturmaya başlamıştı. 27 Mayıs sonrasında oluşan yönetim hemen Devlet Planlama Teşkilatını kurmaya başlamış ve 1961 Anayasasıyla, planlama anayasal bir kurum haline getirilmişti. Bu kurum ülkede akılcılığı temsil ediyordu. Ülkenin kalkınmasında izlenecek yolu, bilimsel bilgiye dayanarak saptayacaktı. Eğer siyasetçiler engellemez de ülke bu doğru yolu izlerse, kalkınmaması için bir neden olmadığına inanılıyordu. Kamusal alanda planlama doğruyu, siyaset ise bu doğrudan sapmayı temsil ediyordu. Devlet Planlama Teşkilatı ülkede en prestijli, en çok ümit bağlanan bir kurum haline gelmişti.

15 Planlamaya Bağlanan Ümit, Akılcılığa Bağlanan Ümitti Planlama temelde "aydınlanmanın" çocuğudur. İnsana ve insan aklına güveni içerir. Aydınlanma bir yandan insanın kendisi için iyinin ne olduğunu ancak kendisinin saptayabileceğine, öte yandan insan aklının doğayı ve toplumu kavrayabileceğine, onların işleyişlerine ilişkin bilimsel bilgileri geliştirebileceğine ve bu bilgileri daha mutlu bir toplum ve yaşam oluşturmakta kullanabileceğine inancı getirmişti. Başka bir deyişle insanın kaderini dinsel dogmalardan kurtararak kendi eline ya da aklına vermişti. 27 Mayıs hareketi Cumhuriyetin başlangıcında varolan bu inancı yeniden canlandırmak istiyordu. Akılcılığa inancın bu kadar yükseldiği bir dönemde, ders yılında, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Türkiye'de ilk kez, yeni kurulan Şehir ve Bölge Planlaması Bölümünde yüksek lisans eğitimini başlatıyordu. Ben de Ankara'da Milli Savunma Bakanlığı İnşaat ve Emlak Dairesinde İnşaat Mühendisi olarak yedek subaylık görevini yapıyordum. 27 Mayıs sonrasında hakim olan "ordu-gençlik elele" anlayışının sağladığı esneklikler içinde Sabri Özer Paşanın hoşgörüsüyle bu yüksek lisan programına kabul edilen İrem Altan (Acaroğlu) ve Tansı Çalkılıç (Şenyapılı) ile birlikte kabul edilen üçüncü öğrenci oldum. Artık ben inşaat mühendisliğinin dışına taşarak, şehir ve bölge plancısı olacaktım. Bu çok yüceltilen akılcılığı kentlerin gelişmesine uygulayacaktım. Türkiye'de kırsal alanda çözülme başlamıştı, kentsel alanlarda gecekondu kuşakları oluşuyordu. Tüm bu sorunların hep yeterli planlar yapılmadığı ve uygulanmadığı için doğduğuna inanılıyordu. Biz eğitilince, bilimsel bilgiye dayanarak yapılacağı için tartışmasız doğru olacak olan planları yapma hünerlerini elde edeceğimizi ve sorunların çözümünde etkili roller oynayabileceğimizi düşünüyorduk. Kuşkusuz bu çok iyimser, tozpembe bir dünyaydı. Ama biz Cumhuriyetin köktenci bir modernite projesinin uygulandığı yıllarda oluşan bir eğitim sistemi tarafından yetiştirilmiştik. Bu eğitim sisteminin bize yüklediği misyon ve bu misyonun yerine getirilmesine ilişkin meşruiyet anlayışıyla tutarlı bir beklenti içindeydik. ODTÜ'de Yazılan Bir Yüksek Lisans Tezi Askerlik görevini bitirdikten sonra İmar ve İskan Bakanlığında Zonguldak Bölge Planını yapmakla görevlendirilmiştim. Zonguldak Bölgesi

16 (>n l'lanı tamamlandıktan sonra yüksek lisans tezini yazma aşamasına Ulaşmış bulunuyordum. Tezimin konusunu "Geri kalmış Ülkelerde Bölge Planlaması" olarak seçmiştim. Şehir planlama bölümündeki eğitimim sırasında planlama kuramı konusunda bir ders almamıştım. Bu nedenle 1%4 yılı ilkbaharında tamamlanan tezimin başlangıç bölümleri planlama kavramları ve planlama teorisine ayrılmıştı. Bugün geriye dönerek baktığımda tezimin planlama kuramına ilişkin bölümünde Paul Davidof ve Tlıomas Reiner'ın 1 planlamayı bir seçim (choice) kuramı olarak gören yaklaşımının egemen olduğunu görüyorum. >.'.. Hu kuram akılcı eyleme ulaşmak için bir süreç (procedure) tanımlıyı udu. Bu süreç temelde akılcı karar verme modelinden esinlenmişti. Ama bıı model konusundaki eleştiriler göz önünde tutularak bazı iyileştirmeler yapılmaya çalışılmıştı. Yanıtlanmaya çalışılan bu eleştirilerin başında, Alil) gibi bir ülkede çok yaygın olan, akılcı planlamanın en doğru kararı bireylere seçme olanağı bırakmadan belirlediği, bu nedenle de planlamanın demokrasi ve açık toplum ideali ile uyuşmadığı biçimindeki karşı çıkış geliyordu. Bu kaygıyla da önerdikleri kuramda seçim işlemini ön plana çıkarmışlardı. Planlama bireylerin seçme alanını genişletmeliydi. Planlamanın yaratıcı yanı bunu sağlayacaktı. Daha geniş bir seçenekler yelpazesinden yapılacak olan seçmeler de hem özgürlük alanını genişletecek, hem de akılcı olana daha yakın bir eylemin seçilmesini sağlayacaktı. Böylece demokrasi ve planlama uzlaştırılmış olacaktı. Tezimde bu açıklama yer alıyordu. Ama Davidof Reiner kuramının şimdi daha çok farkında olduğum bu özelliğinin o zaman ne kadar farkında olduğumu şimdi kestiremiyorum. Her halde kuramın beni daha çok cezbeden yönü akılcı bir süreci tanımlamasıydı. Plancının Toplumcu Olması Gerektiği İnancının Oluşumu 1965 yılına gelindiğinde, 1961 Anayasasının getirdiği olanaklar içinde Türkiye'de siyasal düşünce alanında önemli açılımlar yaşanıyordu. "Yön" dergisi çıkmaya başlamış ve çok etkili olmuştu. Yeni kurulan Türkiye İşçi Partisi aydın kesim üzerinde çok etkili olan bir muhalefet yürütüyordu. Sosyal Adalet kavramı, hazırlanan Birinci Beş Yılık Planla birlikte Türki Paul Davidof, Thomas Reiner: "A Choice Theory of Planning", Journal of the American Institute of Planners, Cilt XXVII, No.2, Mayıs 1962, ss

17 ye'nin gündeminde merkezi bir konum kazanmıştı. Sosyal devlet ve refah devleti anlayışının uygulanabilmesi için, bir ölçüde popülist öğeleri de içererek atılan adımlar, siyasetin gündeminde önemli bir yer tutmaya başlamıştı. Tüm bu gelişmeler Türkiye'de plancıların da kendilerinde yeni misyonlar görmesine neden oluyordu. Plancılar toplumda egemen olan siyasal ve ekonomik güçler karşısında, artık kendilerini sosyal adaleti sağlamaya çalışan aktörler, kamu yararının savunucuları olarak görüyorlardı. Kendilerinin yalnızca akılcılığı sağlayacak bir teknisyen olarak görülmesine razı değillerdi. Onlar akılcılıklarını toplum adına kullanacaklardı. Plancı olmak demek sadece belli teknik bilgilere sahip olmak değil, aynı zamanda bu değerlerle yüklü olmak olarak görülüyordu. Bu ise plancının siyasetçi karşısında bir ölçüde de olsa otonomi sahibi olmasını gerektiriyordu. Eğer bu plancılar aynı zamanda temsili demokrasiye inanıyorsa, böyle bir otonom konumun savunulmasında zorlukla karşılaşıyorlardı. O zaman plancıların meşruiyetlerini savunmakta iki dayanakları olabilirdi. Birincisi biraz önce üzerinde durduğumuz üzere ahlaki ilkelere dayanmak, ikincisi ise meşruiyetini bilimsellikten almaya çalışmaktı. Böyle bir meşruiyeti sağlayacak bilimselliğin ise toplumların gelişme çizgisi için tartışma konusu olmayan bir kurama sahip olması gerekiyordu. İster hazırlanan devlet planının üstü kapalı olarak dayandığı modernleşme kuramı, ister sosyalist hareketin ereksel, tarihsel materyalizm kuramı olsun, her ikisi de böyle bir bilimsellik gereksinmesini karşılıyordu. Belki o yıllarda durum bu kadar net görünmüyordu. Ama bugünden geçmişe baktığımızda durum daha açık görünüyor. Bakanlık Bursunun ABD'de Yeni Bir Eğitim Fırsatı Olarak Kullanılışı Planlamaya böyle bakmağa başladığım bir dönemde, 1965 yılı ilk baharında, İmar ve İskan Bakanlığı beni kısa süreli bir OECD bursuyla ABD'ye gönderdi. ABD'ye gittiğimde, Llyod Rodwin'in MIT'ye doktora öğrencisi olarak kabulümü sağladığını gördüm. Cambridge'e gittiğimde Llyod Rodwin bana danışman olarak John Friedmann'ı atamıştı. Daha sonraki yıllarda planlama kuramı alanının en önde gelenlerinden bir olacak olan Friedmann henüz yardımcı profesördü. Onun MIT'deki son yarıyılıydı. Bu yarıyıl bitince, pratik planlama faaliyetlerinde bulunmak için Latin Amerika ülkelerine gidecekti. Fried-

18 mann'ın danışmanım olması, planlama konusunda düşüncelerimin gelişmesi bakımından, benim için önemli bir şans oldu. O yıl John Friedmann, William Alonso ile birlikte Bölgesel Gelişme ve Planlama adlı derlemelerini henüz yayımlamışlardı. 2 John Friedmann danışmanım olarak kendisinin planlama kuramı konusundaki dersiyle, Alonso'nun Harvard Üniversitesinde vermekte olduğu bölge planlaması dersini almamı önerdi. Friedmann'ın kantitatif tekniklerden uzak bir ele alışı vardı. Ama planlamayı derinliği olan bir kuramsal çerçeveye oturtmaya çalışıyordu. Alonso'nun ise coğrafyanın yeni yaşamaya başladığı neopozitivist devrime (o zaman bunun bir bilimsel devrim olduğunun farkında değildim) katkı yapmış olan biri olarak 3 mekan organizasyonlarına ilişkin kuramlarının, Friedmann'ın planlama kuramıyla birlikte bölge planlama pratiğinde nasıl kullanılabileceğine ilişkin olarak öğrencilerini yeni arayışlara, düşüncelere iten arayışı çok öğretici oluyordu. İyi bir bölge plancısı olmak için hem mekan organizasyonu, hem de planlama kuramları konularını öğrenmem gerektiği konusunda bir sonuca ulaşmıştım. Daha sonraki yıllarda çok değişik konularda çalışma yapmama karşın bu iki ana kuramsal alandaki ilgim hep merkezi konumunu korudu. DPT'nin ABD'ye gönderdiği Timuçin Akkutay'da aynı dersleri alıyordu. John Friedmann'ın planlama kuramı konusundaki dersi üzerinde Timuçin'le sık sık konuşuyorduk. Friedmann'ın öğrencilerin katılımına açık olan dersi bu kuramsal sorunlar konusunda bize tartışma ve düşünme olanağı veriyordu. Dersin vurguladığı üç konu bu bakımdan bize ilginç geliyordu. Bunlardan birincisi Friedmann'ın akılcı planlamanın önce en iyi kararı verip sonra bunun uygulanmasına çalışmak şeklindeki, karan ve uygulamayı birbirinden ayıran biçimdeki ele alışına karşı çıkarak, plancının bu ikiliği ortadan kaldırarak doğrudan eyleme yönelmesi gerektiği konusundaki önerileri bize doğru geliyordu. İkincisi ise planlamanın yenilikçi olmasıydı. Bu eyleme yol göstermekte yenilikçilik (innovativeness) özel l>ıı öneme sahipti, iki farklı geleneğin planlamayla eklemlendirilmesine olanak veriyordu. Bir yandan tasarım geleneğiyle sıkı ilişkili şehir planla John Friedmann, William Alonso: Régional Development and Planning A Reader, The M.I.T. Press, Cambridge,1964. I William Alonso: Location and Land Use Toward a General Theory ofland Rent, 1 larvard University Press, Cambridge,1964.

19 ması, öte yandan geri kalmış toplumların yapısal değişmeye gereksinmesi olduğu konusundaki bakış açısı bu kanalla Friedmann'ın yaklaşımına bağlanabiliyordu. Üçüncüsü ise o yıllarda yazdığı Planlamanın Sosyal Bağlamı makalesiydi. Bu yazı bizim bakımımızdan önemli bir ufiık açıcılığa sahipti. Her ülkenin kendi koşullarına uygun bir planlama stilinin oluşturulması gerektiğine inanıyor ve bunun nasıl oluşturulabileceğini sorgulamaya çalışıyordu. Bir anlamda planlamanın sosyolojisi için bir çerçeve oluşturuyordu. Bu evrensel bir planlama kuramı arayışından, bağlam bağımlı bir planlama kuramı arayışına geçiş demekti. Bize yaptığımız planların uygulanamayışını anlamamıza yardım edecek, çok önemli bir ipucu olarak görülüyordu. Eğer toplumsal bağlamımıza uygun planlama stilini geliştirebilirsek başarılı bir planlama yapabileceğimizi umuyorduk. Bu umutla Timuçin'le birlikte Friedmann ve Alonso'nun dersleri için Türkiye'deki planlama deneyinin sorunlarını planlamanın toplumsal bağlamı üzerinde durarak çözümlemeye çalışan çok uzun bir dönem çalışması hazırladık. Savunucu Planlama Anlayışıyla Tanışma Cambridge çok sayıda bilimsel toplantının yapıldığı çok canlı bir bilimsel ortamdı. Bu yarıyılda yapılan bir toplantıda Paul Davidof yaptığı konuşmada savunucu (advocacy) planlama yaklaşımını anlattı. 4 Bu yaklaşım, Amerika'da siyahların eşitlik talebini dile getiren, ayrımcılığa karşı çıkan toplumsal hareketin zirveye ulaştığı bir dönemde gelişmişti. Plancılar da bu akımdan etkilenmişti. Kendilerine toplumun bu yeni duyarlılığına yanıt verecek bir rol tanımlıyorlardı. Kurumsallaşmış planlama süreci toplumun ezilen kesimlerinin haklarının savunmasına olanak vermiyordu. Bu süreç demokratik görüntüsü altında hep toplumun güçlü kesimlerinin lehine işliyordu. Bu işleyişi dengelemek için plancılar toplumun dışlanan ve ezilen kesimlerinin savunması rolünü yüklenmeliydi. Böyle bir kuramsal çerçeve, Türkiye'nin 1960'lı yıllarının siyasal eğilimleri içinde bizim de plancılara yüklediğimiz misyona çok benzer bir misyonu plancılara yüklediği için bize çok çekici gelmişti. 4 Paul Davidof: "Advocacy and Pluralism in Planning", Journal of the American Institute of Planners, Vol. XXXI, No. 4, November 1965, pp (

20 ABD'deki Planlama Deneyimlerini Küçümseyerek Yapılan İnceleme Gezisi Yaz, aylarında da OECD bizim için önemli bölge planlama projelerini incelememiz için özenli bir program hazırlamıştı. Bunlar arasında Tennesse Valley Authority, Puerto Rico, o yıllarda MIT'nin Şehir ve Bölge Planlama Bölümünün aktif olarak rol aldığı Venezüella Hükümetinin Orinaco nehrinin geçtiği havzadaki çok zengin doğal kaynakları değerlendirmek için kurduğu Guayana yeni kenti ile Washington DC.'deki çok sayıda kurum ve kuruluş yer alıyordu. Bu uzun inceleme gezisi kuşkusuz benim için çok yararlı bir deneyim birikimi sağlıyordu. Büyük kısmını Timuçin'le birlikte yaptığımız bu gezi sırasında yalnız bize anlatılanlarla yetinmiyor, aramızda tartışıyorduk. Gördüğümüz planlama deneyimleri bize hep yetersiz görünüyordu. ABD'nin ekonomik düzeni içinde planlamaya bırakılan sınırlı müdahale olanakları içinde yapılan planlama çalışmaları göre hep eksik bir yön bırakıyor, çözmeye çalıştığı sorunu çözmek için gerekli cesaretli adımları atamıyordu. Biz de, kendi deneyimlerini anlatanlara, hep bu yetersizlikleri açığa çıkaracak sorular yöneltiyorduk. Bu eksiklikleri sergilemekten gizli bir keyif alıyorduk. Bölge Bilimi Yüksek Lisans Eğitimi Herbert Simon'u tanıştırıyor Hu verimli geziden sonra güz yarıyılında Pennsylvania Üniversitesinin Bölge Bilimi Bölümünde eğitime başladığımda değişik bir ortamla karşılaştım. Burada planlama doğrudan programda yer almıyordu. Ama bir yandan mikro ekonomik paradigmanın uzantısı olarak yoğun bir mekan organizasyonu eğitimi, öte yandan bölgesel ekonominin analizinde kullanılabilecek kantitatif teknikler yer alıyordu. Planlama büyük ölçüde rasyonel karar verme tekniklerine indirgenmişti. Uygulama sorunları bu bölümün gündeminde önemli bir yer tutmuyor ama ekonomi kuramı içinde akılcı karar verme kuramı açıkça ele alınıyordu. Böyle bir karar modelinin yetersizlikleri karşısında, Herbert Simon'un önerdiği karar vermede tatmin edicilik yaklaşımı ve oyunlar kuramı kapsamı içinde geliştirilmiş olan belirsizlikler karşısında uygulanabilecek akılcı karar kriterlerinin ne olduğunu öğrenmek benim akılcı karar verme kuramını daha derinden kavramamı sağladı.

21 ODTÜ'de Yarı Zamanlı Öğretim Üyeliğine Başlama Burs süresi bitince Türkiye'ye döndüm. Benim Türkiye'de olmadığım sürede ODTÜ'deki bölüm yöneticileri OECD'den sağlanan bir destekle bazı yabancı hocaları da sağlayarak, bölge planlama yüksek lisans programı başlatmak hazırlığı içine girmişlerdi. Gelen yabancı hocaların İsrail'den olması kurulacak bölümün programında kırsal planlamanın ağırlıklı olarak yer alması eğilimini ortaya çıkartmıştı. Türk uzmanlar ise sanayileşme-kentleşme boyutuna önem verilmesini savunuyorlardı. Birden kendimi bu tartışmaların içinde buldum. Benim Türkiye'ye dönmüş olmam planlama kuramı, organizasyonu kuramı ve bölgesel analiz teknikleri gibi derslerin verilmesini kolaylaştırdı. Bölge Planlama Yüksek Lisans Programının ilk yarıyılından başlayarak yarı zamanlı bir öğretim üyesi olarak, ama tam zamanlı bir öğretim üyesi kadar yük taşıyarak ders vermeye başladım. İlk yıl planlama kuramı dersini hocalar arasında bölüşerek verdik, ikinci yıldan sonra kendi başıma vermeye başladım. O günden, emekli oluncaya kadar, her yıl biraz değiştirerek, bu dersi vermeyi sürdürüyorum. Her verilen ders yeniden planlama kuramı üstünde düşünmeme neden oluyor. Emekli olduktan sonra da her yıl yeni planlama düşüncesi konusunda bir doktora dersi vermeye devam ediyorum. Üretilen Fiziki Planlama Süreci Önerileri İçinde bulunduğum planlama ve eğitim kurumlan içinde fiziki planlamanın kararlarının bilimsel analizlerle nasıl temellendirileceği, planlama pratiğinden kaynaklanan, yanıtlanması gereken esas sorunlar olarak sürekli ilgimi çekti. Planlama pratiğiyle her ilgilendiğimde, hep daha başlangıçtan hangi analizlerden yola çıkarak hangi kararları üreteceğime ilişkin yöntem bildirileri yazmak alışkanlığım haline geldi. Bunlardan ilkini Zonguldak Bölge Ön Planı için geliştirmiştim. ABD'den döndükten sonra 1960'lı yılların ikinci yarısında bir başkasını, kıyı kesimlerinde Turizm Bakanlığınca yapılmaya başlanan fiziki planlama çalışmaları için geliştirdim, diğerini metropoliten alan planlamaları için hazırladım. 5 Bu yazılar planlama kuramından çok planlama pratiğine ilişkin olduğundan hiçbirine bu kitapta yer vermedim. İlhan Tekeli: "Bölgesel Turizm Fiziki Planlaması Metodolojisiye ile İlgili Düşünceler" Bu konuşma 1969 Şubatında PAU konferansları için hazırlanmıştır yılında